Σωκράτης, Ιησούς, Παύλος, βίοι παράλληλοι

στον Λουκά αυτή την ευκαιρία, ίσως γιατί – όπως δείχνει και το Α΄ Κορ. 15 – το θέμα αποτελούσε βασικό σημείο της διδασκαλίας και του πραγματικού Παύλου⁶⁷⁷. Πιστεύω πως στα πλαίσια της αφήγησης ισχύει και μια τρίτη αιτία· ο Λουκάς επιφυλάσσει αυτόν τον απολογητικό ρόλο στον Παύλο, γιατί μόνο αυτός μπορεί να καταθέσει ως αυτόπτης τη μαρτυρία της θεϊκής δόξας του αναστημένου, που αποτελεί τη εγγύηση για την γενική ανάσταση. Όπως επισημάνθηκε στο 3.1.8 μόνο ο Παύλος είχε το προνόμιο να συναντήσει τον υψωμένο και δοξασμένο Ιησού.

Έτσι οι απολογίες του Παύλου γίνονται φορέας της απολογητικής του συγγραφέα για την ανάσταση των νεκρών και τη δόξα του αναστημένου Ιησού. Ταυτόχρονα όμως καταδεικνύουν και τον ιδιαίτερο ρόλο του Παύλου στο έργο· συνάμα με την απολογητική υπέρ της αναστάσεως ο υπονοούμενος συγγραφέας συνθέτει την δική του υπέρ Παύλου απολογία, που θα μας απασχολήσει στο επόμενο κεφάλαιο.

ένα μαρτύριο του αποστόλου και τελικά επιθυμεί να τον αναδείξει ως μάρτυρα της πίστης και πρότυπο χριστιανού.

Πολύ σημαντικότερη για τον χριστιανό αναγνώστη είναι η παραλληλία που ο υπονοούμενος συγγραφέας του έργου επιχειρεί μεταξύ του Παύλου και του Ιησού. Οι δίκες του Παύλου παραπέμπουν άμεσα στη δίκη του Ιησού⁶⁷⁸: Μόνο ο Λουκάς από τους συνοπτικούς Ευαγγελιστές αναφέρει δίκη του Ιησού ενώπιον του Ηρώδη Αντύπα, το ίδιο και ο Παύλος εκτός από τη δίκη ενώπιον του συνεδρίου και της ρωμαϊκής εξουσίας αντιμετωπίζει μια δίκη ενώπιον ενός εκπροσώπου του Ηρωδιανού οίκου. Τρεις φορές στο Ευαγγέλιο διακηρύσσεται η αθωότητα του Ιησού, ισάριθμες και η αθωότητα του Παύλου από εκπροσώπους της ρωμαϊκής εξουσίας⁶⁷⁹. Όλα τα στοιχεία της προσωπικότητας του Παύλου που παραπέμπουν στον Σωκράτη, εξίσου παραπέμπουν στον Ιησού. Εξάλλου η χριστιανική απολογητική του 2^ου αι.

χρησιμοποιεί την σωκρατική παράδοση ως απολογητικό τόπο, επειδή ο βίος του φιλοσόφου παρέπεμπε στον βίο του Ιησού και αντίστροφα. Μήπως ο Παύλος των Πράξεων αποτέλεσε τον ενδιάμεσο κρίκο της σύνδεσης για απολογητικούς στόχους Σωκράτη – Ιησού;

Σε μια σύνδεση Παύλου – Ιησού παραπέμπει και η γενικότερη πορεία του αποστόλου στο έργο⁶⁸⁰. Ο δικαζόμενος Παύλος των Πράξεων διώκεται όπως ο Ιησούς και ο υπονοούμενος συγγραφέας δεν χάνει ευκαιρία να παρουσιάζει τον απολογούμενο Παύλο να επιδεικνύει τα δεσμά του. Ο φυλακισμένος Πέτρος απελευθερώνεται θαυματουργικά, ενώ ο δέσμιος Παύλος ενισχύεται με οράματα για τη συνέχιση της δοκιμασίας του και την κατάθεση της μαρτυρίας του⁶⁸¹. Η παραλληλία που πολλοί ερευνητές επισημαίνουν ανάμεσα στους δυο αποστόλους είναι ακόμη μια ένδειξη που πρέπει να ληφθεί υπόψη⁶⁸². Έμμεσα με τη χρήση του ἀποστέλλω και των συνθέτων του ο υπονοούμενος συγγραφέας του αποδίδει τον αποστολικό τίτλο – και πάλι όμως αυτά τα ρήματα τοποθετούνται στα χείλη του αποστόλου⁶⁸³. Η αποστολικότητα θεωρείται επίσης στο πλαίσιο της ανάστασης, υπακούοντας στο μοτίβο α) εντολή του αναστάντος β) ενίσχυση ενώπιον πάθους/αποστολής γ) αποστολή διά παθημάτων και οι απεσταλμένοι τίθενται υπό την

678 Βλ. την λεπτομερέστατη ανάλυση του Robert F. O'Toole, Acts 26, σ. 22-25.

679 Για ένα πλήρη κατάλογο των ομοιοτήτων που επιτρέπουν τον παραλληλισμό του Παύλου των Πράξεων με τον Ιησού του 3^ου Ευαγγελίου βλ. Charles H. Talbert, Reading Luke-Acts, σ. 193-4· έναν ανάλογο κατάλογο που εντοπίζει τις ομοιότητες της δίκης του Ιησού με τις δίκες του Παύλου προσκομίζει και ο Robert Morgenthaler, Lukanische Geschichtsschreibung 1, σ. 182.

680 Για την παραλληλία Παύλου – Ιησού στις Πράξεις ο Daniel Marguerat, σημειώνει: «One example:

the journey constitutes the formal structure of the life of Luke’s Jesus just like that of the life of Paul in Acts: the same itinerary, the same hostility, the same Passion, while on the other hand nothing is exactly the same for both Jesus and Paul. The disciple is not confused with the Master». Βλ. Daniel Marguerat, First Historian, σ. 183.

681 Πρβ. Robert C. Tannehill, Narrative Unity 2, σ. 271.

682 Βλ. Allison A. Trites, Concept of Witness, σ. 134.

683 Θα μπορούσε κανείς να διακρίνει εδώ μια ένδειξη πως ο Λουκάς γνωρίζει τον αγώνα του πραγματικού Παύλου να θεμελιώσει το αποστολικό του αξίωμα, όπως μαρτυρείται από τις αδιαμφισβήτητες επιστολές.

προστασία του αναστάντος (όραμα στο 22, 18-21, όραμα στο 23, 11, ταξίδι προς τη Ρώμη)⁶⁸⁴, ένα σχήμα που ισχύει απόλυτα και για τον Παύλο. Θα έλεγε κανείς πως ενώ ο συγγραφέας αναγνωρίζει την αποστολικότητα του Παύλου διστάζει να του αποδώσει άμεσα τον αποστολικό τίτλο, επειδή φοβάται τις αντιδράσεις του ακροατηρίου του⁶⁸⁵.

Τα παραπάνω δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα πως με τις δίκες και απολογίες του αποστόλου στο τελευταίο μέρος του έργου έχουμε την κορύφωση μιας απολογητικής του υπονοούμενου συγγραφέα υπέρ του Παύλου και της αποστολής του στα έθνη έναντι των κατηγοριών του κεφ. 21.

Η αφήγηση από όλες τις απόψεις προετοιμάζει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει ένα «πάθος Παύλου». Αυτό όμως δεν συμβαίνει στα πλαίσια της αφήγησης. Στο σημείο αυτό ας επιτραπεί να καταθέσουμε και την προσωπική μας εξήγηση για το τέλος του έργου.

Η διατύπωση των στ. 28, 30-31 δείχνει έναν αφηγητή που έχει ζήσει όλη τη διετία, αφού γνωρίζει τον συνολικό χρόνο της παραμονής του Παύλου στη Ρώμη· είναι επομένως απίθανο να μη γνώριζε τι συνέβη στο τέλος του χρονικοὐ αυτού διαστήματος. Ορθά ο R. B. Rackham τονίζει πως ο Λουκάς δεν θα έχανε την ευκαιρία να αφηγηθεί το μαρτύριο του Παύλου, ηρωοποιώντας τον πρωταγωνιστή του απόστολο, αν αυτό είχε συμβεί στο τέλος της διετούς παραμονής του στη Ρώμη⁶⁸⁶. Θεωρούμε ότι ο συγγραφέας των Πράξεων δεν παραθέτει την δίκη του αποστόλου ενώπιον του Καίσαρα, γιατί γνωρίζει (είτε άμεσα, είτε από την παράδοση που παρέλαβε) ότι ο Παύλος στο τέλος της διετίας αθωώθηκε, όπως και η προφορική παράδοση παραδίδει. Απευθύνεται όμως σε ένα ακροατήριο που ξέρει ότι ο Παύλος πέθανε μαρτυρικά στη Ρώμη και στην συνείδηση του οποίου είναι μάρτυρας της πίστης. Έτσι, για να μην διαλύσει τον συνειρμό «δίκη – μαρτύριο», που παραπέμπει στην σύνδεση του βίου του αποστόλου με εκείνον του Ιησού και έχει έντεχνα εντάξει στην αφήγησή του και εκμεταλλευτεί για τους απολογητικούς στόχους του έργου του, αποφεύγει την αφήγηση της αθώωσης του Παύλου. Είναι επίσης ενδεχόμενο το υπονοούμενο ακροατήριο του Λουκά να αντιμετωπίζει διώξεις παρόμοιες με του Παύλου και ο Λουκάς να θέλει να το ενισχύσει προβάλλοντας το πρότυπο του αποστόλου – μάρτυρα⁶⁸⁷. Ο συγγραφέας όμως δεν επιθυμεί να πλατιάσει αφηγούμενος το περαιτέρω διάστημα ως τον θάνατο του αποστόλου, επειδή ο

684 Βλ. Charles H. Talbert, Reading Luke-Acts, σ. 132-3.

685 Πρβ. Paul Schubert, Final Cycle, σ. 2-4· Joseph A. Fitzmyer, Acts, σ. 143-4· Allison A. Trites, Concept of Witness, σ. 140-2. Τον αποστολικό ρόλο του Παύλου ως ίσου με τους δώδεκα βλέπουν οι Rackham, Burchard, Limborch· βλ. Robert F. O'Toole, Acts 26, σ. 9.

686 Την άποψη του Rackham παραθέτει ο Γ. Πατρώνος, Προλεγόμενα, σ. 61-3.

687 Η Saundra Schwartz παρατηρεί πως το ανοιχτό τέλος είναι μια προσπάθεια του αφηγητή να προεκτείνει την διήγηση στον νου του υπονοούμενου αναγνώστη. Ο αφηγητής αρνείται να ασχοληθεί με την Ρώμη, την αφήνει ως τον ιδεατό στόχο που αν και απών οργανώνει την αφήγηση. Η ίδια βλέπει το τέλος του έργου ως προσπάθεια ηρωοποίησης του Παύλου και εξιδανικευτικής προβολής της ελληνικής παιδείας του, ανάλογη μ’ αυτήν των ελληνιστικών μυθιστορημάτων. Βλ. Saundra Schwartz, Trial Scene, σ. 131-2.

γενικότερος αφηγηματικός του στόχος και σχεδιασμός επιτυγχάνονται και ολοκληρώνονται με την αποστολική μαρτυρία του Παύλου στη Ρώμη. Για να μην αφήσει όμως τον πρωταγωνιστή του με το στίγμα έστω μιας πιθανής ενοχής, εντάσσει στην αφήγησή του την διακήρυξη της αθωότητας του Παύλου από το ανώτερο θεϊκό δικαστήριο της φύσης, όπως την εκθέσαμε στο 3.1.9., που καθιστά περιττή την αφήγηση της δίκης ενώπιον του Καίσαρα. Πετυχαίνει έτσι μια διπλή απολογητική υπέρ του αποστόλου: α) να διακηρύξει την αθωότητά του έναντι των κατηγοριών των Ιουδαίων αλλά και αυτών που εκτοξεύονταν εναντίον του από εξ Ιουδαίων χριστιανούς και β) να διατηρήσει την μνήμη του Παύλου ως προτύπου ιεραποστόλου, ο οποίος με τον μαρτυρικό του θάνατο επισφραγίζει την διδασκαλία του και μιμείται το πάθος του Ιησού. Μια τέτοια θεωρία βέβαια προϋποθέτει μια χρονολόγηση των Πράξεων μετά το μαρτύριο του Παύλου καθώς και την πάροδο ενός εύλογου διαστήματος, ώστε να έχει δημιουργηθεί μια παράδοση που να αναγορεύει τον Παύλο σε μάρτυρα της πίστεως, δηλαδή όχι πολύ μακριά από το 75-80 μ.Χ.

ΜΕΡΟΣ 4

^ο

ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Αρχικά στην εργασία εκτέθηκαν με συντομία τα δεδομένα της έρευνας για τους απολογητικούς λόγους του Παύλου στις Πράξεις.

Στο πρώτο μέρος παρακολουθήσαμε την πορεία της ελληνικής δικανικής απολογίας, είτε ως αυτόνομου ρητορικού είδους είτε ως λόγου ενταγμένου σε άλλα αφηγηματικά έργα, διαπιστώνοντας τον κυρίαρχο ρόλο του αυτοβιογραφικού στοιχείου. Διαπιστώσαμε ακόμη πως στην μετεξέλιξή της σε απολογητική το αυτοβιογραφικό στοιχείο παραμένει και διατηρείται η δικανική ψευδαίσθηση. Στη συνέχεια εκθέσαμε σύντομα την πορεία της ιουδαϊκής ελληνιστικής απολογίας παρατηρώντας ότι λειτουργεί σε συλλογικό επίπεδο, πιο πολύ ως απολογητική υπέρ του Ιουδαϊσμού, προσπαθώντας να αναδείξει την ιουδαϊκή θρησκευτική παράδοση ως αρχαιότερη και εγκυρότερη φιλοσοφία από την αντίστοιχη ελληνορωμαϊκή.

Ερευνήσαμε το μοτίβο της δίκης και του διωγμού, αφηγηματικό πλαίσιο των απολογιών, στο βιβλίο των Πράξεων, επισημάναμε τα δομικά του χαρακτηριστικά και διαπιστώσαμε τη σημαντικότητά του στο έργο και τη σύνδεσή του με το κεντρικό θέμα της διάδοσης του ευαγγελίου. Εστιάσαμε τελικά στις απολογίες του Παύλου παρατηρώντας ότι από τις 14 δίκες του έργου οι δέκα αφορούν σ’ αυτόν και από τις 11 ομιλίες του αποστόλου οι 7 είναι απολογίες.

Στο δεύτερο μέρος ασχοληθήκαμε διεξοδικά με την ομιλία στον Άρειο Πάγο.

Διαπιστώσαμε την προσπάθεια του αφηγητή να την παρουσιάσει ως απολογία στα πλαίσια μιας δίκης. Καταδείξαμε την υφολογική της σχέση με την ελληνική γραμματεία και την θεματική της σχέση με την στωική φιλοσοφία. Παράλληλα επισημάνθηκε το ενδιαφέρον του αφηγητή να παρουσιάσει τον Παύλο ως μια νέα εκδοχή του Σωκράτη. Επισημάναμε τη μεγαλύτερη σχέση της με την ιουδαϊκή απολογητική καθώς ο Παύλος απολογείται εξ ονόματος του Χριστιανισμού μέσω ενός θεοκεντρικού λόγου, όπου τα αυτοβιογραφικά στοιχεία μόνο υπαινικτικά υπάρχουν. Δείξαμε ότι λόγω των πολύ προσεγμένων αμφισημιών της η ομιλία μπορεί να αναγνωστεί ταυτόχρονα σε ελληνικά και ιουδαϊκά πλαίσια, αλλά και στις δυο περιπτώσεις το χριστιανικό μήνυμα του Παύλου προβάλλεται ως ανώτερη και εγκυρότερη διδασκαλία. Δείξαμε τη θεματική της σχέση με το θέμα της αναστάσεως των νεκρών ως συνέχειας της ανάστασης του Ιησού και διαπιστώσαμε ότι η μαρτυρία του αναστημένου Ιησού αποτελεί το μοναδικό αυτοβιογραφικό στοιχείο της ομιλίας.

Τέλος, ανιχνεύσαμε μια σειρά απολογητικών τόπων που την συνδέουν με την

μεταγενέστερη χριστιανική απολογητική του 2^ου αι., όπως την εκμετάλλευση κοινού εδάφους ως βάση του ευαγγελικού κηρύγματος, την καταδίκη της ανθρωπομορφικής σύλληψης του θείου και της αντίστοιχης εθνικής λατρείας και την εκμετάλλευση του σωκρατικού προτύπου ως συμβόλου.

Στο τρίτο μέρος εξετάσαμε τις απολογίες του Παύλου στο τελευταίο μέρος του έργου. Η στενή σχέση τους με την αφήγηση που τις πλαισιώνει ουσιαστικά μας υποχρέωσε να προβούμε σε μια σύντομη θεώρηση από τη σκοπιά της απολογητικής όλου του τελευταίου τμήματος του έργου (21-28). Η πολυπλοκότητα των θεμάτων μας υποχρέωσε να τις εξετάσουμε ακολουθώντας την τάξη τους μέσα στο έργο.

Αρχικά αναφερθήκαμε στις προσημάνσεις της σύλληψης του Παύλου στα προηγούμενα κεφάλαια και επισημάναμε ως θεματική εισαγωγή στις δίκες του αποστόλου την ανάσταση του Εύτυχου και την κλάση του άρτου στην Τρωάδα και την συνάντησή του με τον Φίλιππο, που πρώτος ευαγγελίζεται στα έθνη.

Επισημάναμε – αρκετά παρακάτω – ότι η κλάση του άρτου εμφανίζεται και στο κεφ.

27 ως ολοκλήρωση του απολογητικού θέματος. Διαπιστώσαμε ότι οι απολογίες των κεφ. 22-26 υπακούουν στην δομή που επιβάλλουν τα αρχαία ελληνικά και λατινικά θεωρητικά ρητορικά εγχειρίδια και στον θεματικό αυτοβιογραφικό άξονα της ελληνικής απολογίας, της οποίας αποκορύφωση αποτελούν οι δυο αφηγήσεις της μεταστροφής του αποστόλου των κεφ. 22 και 26· αυτές με τη σειρά τους συνδέουν θεματικά το τελευταίο τμήμα του έργου με την κλήση του αποστόλου στο κεφ. 9 και την αρχή της αποστολικής του δραστηριότητας. Ταυτόχρονα εντοπίσαμε πως συνεχίζονται οι σωκρατικοί υπαινιγμοί, όπως και στον αρεοπαγιτικό, παράλληλα με τη θεματική σύνδεση από τον υπονοούμενο συγγραφέα της δίκης του Παύλου με εκείνη του Ιησού. Κοινό επίσης θέμα με τον αρεοπαγιτικό λόγο του κεφ. 17 είναι το κεντρικό θέμα των απολογιών των κεφ. 23-27, αυτό της ανάστασης των νεκρών. Πριν όμως, με την απολογία του κεφ. 22, διαπιστώθηκε πως ο Λουκάς επιχειρεί να νομιμοποιήσει τον ευαγγελισμό των εθνών και την εγκατάλειψη του ναού και της λατρείας του με επιχειρήματα που συνδέουν τον λόγο του κεφ. 22 με τον αρεοπαγιτικό του κεφ. 17. Καταδείχθηκε πως κύριο μέλημα του αφηγητή μέσα από τις απολογίες του Παύλου είναι: 1) Να διακηρύξει την αθωότητα του Παύλου έναντι των πολιτικών κατηγοριών· μάλιστα η αθώωση του Παύλου διατρανώνεται μέσα από την αφήγηση του κεφ. 27 με την επίκληση απολογητικών τόπων της αρχαιοελληνικής δικανικής ρητορικής. 2) Να περιορίσει την διαφορά με τους Ιουδαίους κατηγόρους του αποστόλου στο θέμα της αναστάσεως αρχικά των νεκρών και του Ιησού και τελικά της αναστάσεως των νεκρών έν Ἰησοῦ Χριστῷ ἀναστάντι. Ιδιαίτερη φροντίδα καταβάλλει στο σημείο αυτό η αφήγηση για τα εξής θέματα: α) Να τονίσει (αφηγήσεις της μεταστροφής) ότι ο Παύλος είναι αυτόπτης μάρτυρας της δόξας του αναστάντος. 2) Να παρουσιάσει τον Παύλο ως πιστό Ιουδαίο και το ευαγγέλιό του ως συνέχεια και εκπλήρωση των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης, επομένως να παρουσιάσει και να διεκδικήσει εκ μέρους του Χριστιανισμού το παλαιοδιαθηκικό παρελθόν, όπως και οι απολογητές του 2^ου αι. 3) Να παρουσιάσει τον Παύλο ως απόστολο. 4) Να νομιμοποιήσει τον ευαγγελισμό των εθνών και την εγκατάλειψη του

ναού και να αντιπροτείνει την κλάση του άρτου σε αντικατάσταση της λατρείας του ναού και ως μέσου για την σωτηρία.

Επομένως, η απολογητική των Πράξεων λειτουργεί σε πολλά επίπεδα. Στην απολογητική του ο συγγραφέας εκμεταλλεύεται βασικές γνώσεις της ελληνικής κυρίως γραμματείας και ειδικότερα της ελληνορωμαϊκής δικανικής ρητορικής, πρακτικές και θεωρητικές, όπως αυτές προκύπτουν είτε από τους δικανικούς λόγους είτε από τα αρχαία ρητορικά εγχειρίδια. Αυτό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη απευθείας γνώση των συγκεκριμένων έργων από τον συγγραφέα, αφού κατά τον 1^ο αι. η ρητορική ήταν το κύριο παιδευτικό αντικείμενο και χρησιμοποιούσε αναφορές σε άλλα κείμενα της λογοτεχνικής παραγωγής ως υποδείγματα ή παραδείγματα ή πεδίο αναζήτησης ρητορικών επιχειρημάτων. Ενδέχεται ο ιστοριογράφος Λουκάς να πήρε μια τέτοια ελληνιστική παιδεία. Ωστόσο, διαπιστώνεται μια ιδιαίτερη γνώση της πλατωνικής απολογητικής υπέρ του Σωκράτη, όπως αυτή συντίθεται μέσα από την Ἀπολογία και άλλα έργα της πρώιμης παραγωγής του Πλάτωνα, όπως ο Κρίτων και ο Γοργίας, σε σημείο που μια γνώση εκ μέρους του Λουκά ενός τμήματος του πλατωνικού έργου να φαίνεται ως σοβαρή πιθανότητα.

Φαίνεται ακόμη ο Λουκάς να γνωρίζει και να δεσμεύεται – στο δεύτερο ενδεχομένως συμβάλλει και το γεγονός πως απευθύνεται σε ένα ελληνιστικό υπονοούμενο ακροατήριο – από το δεδομένο πως για να συνθέσει κανείς μια εξωδικαστική απολογία, προσωπική (όπως ο Ισοκράτης) ή υπέρ ενός τρίτου προσώπου (όπως ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας), είναι «υποχρεωμένος» να εκμεταλλευτεί το σκηνικό μιας πραγματικής δίκης. Γι αυτό και δείχνει τόσο ενδιαφέρον προκειμένου να στήσει ένα δικανικό σκηνικό ως αφηγηματική σκηνοθεσία για το κήρυγμα ενώπιον του Αρείου Πάγου και στη συνέχεια αφιερώνει τόση έκταση στις δίκες του Παύλου· ενδιαφέρεται να χρησιμοποιήσει τις απολογίες του Παύλου, για να συνθέσει την δική του πολυεπίπεδη απολογητική. Το ίδιο δεδομένο εξηγεί επίσης τη δικανική σύλληψη της μαρτυρίας και την επιμονή του να παρουσιάζει τα γεγονότα μέσα από τον ευθύ λόγο αυτοπτών μαρτύρων, όπως ο Παύλος. Κατά τον ίδιο τρόπο είναι δικανική και η σύλληψη της απολογητικής από τον Λουκά και, για να την συνθέσει καταφεύγει, στην παράθεση δικανικών απολογιών. Δευτερευόντως, προκύπτει μια ένδειξη και για τον ιστοριογράφο Λουκά·

αν δεσμεύεται τόσο πολύ από την ελληνική δικανική σύλληψη της απολογίας, γιατί να μην συμβαίνει κάτι παρόμοιο όσον αφορά στην ιστοριογραφική του αυτοσυνειδησία;

Ένα πρώτο επίπεδο της απολογητικής του Λουκά αφορά στην πλοκή του έργου, καθώς ο απολογούμενος απόστολος απευθύνει τις απολογίες του στο εσωτερικό ακροατήριο, τους κατηγόρους και τους δικαστές του. Ένα δεύτερο επίπεδο αφορά στην απολογητική του (υπονοούμενου) συγγραφέα με αποδέκτη τον (υπονοούμενο) αναγνώστη και δομείται από τις ομιλίες του Παύλου και την αφηγηματική τους συνάφεια. Παράλληλα γεννιέται το ερώτημα αν η συγκεκριμένη απολογητική ανήκει μόνο στον συγγραφέα (επομένως αφορούν μόνο στον Παύλο ως ήρωα των Πράξεων) ή οι ομιλίες του Παύλου – ήρωα του έργου συνιστούν και απολογία του πραγματικού

Παύλου. Η συνεξέταση με τις επιστολές δίνει για ορισμένα θέματα αρνητική απάντηση (σχέση με τον Νόμο) και για άλλα καταφατική (ανάσταση, κήρυγμα στα έθνη).

Για να παρουσιάσει την απολογητική του ο Λουκάς υιοθετεί μια αφηγηματική τεχνική – ας μας επιτραπεί να την ονομάσουμε «σπειροειδή» – που θυμίζει την ανάλογη του Ηρόδοτου: αρχικά αναφέρει τα βασικά του θέματα υπαινικτικά ως λεπτομέρειες της ιστορικής αφήγησης και στη συνέχεια, κάθε φορά που επανέρχεται σ’ αυτά, προσθέτει ολοένα νέα στοιχεία ως την πλήρη τελική τους ανάπτυξη. Το παραπάνω είναι ιδιαίτερα εμφανές στο θέμα της αναστάσεως των νεκρών, που πρωτοεμφανίζεται ως δυσδιάκριτος αφηγηματικός υπαινιγμός στον αρεοπαγιτικό, σαφώς μεν αλλά ως δικανικός ελιγμός στο κεφ. 23, για να αναχθεί σε κεντρικό θεολογικό θέμα στη συνέχεια ως την πλήρη διασάφηση του κεφ. 26. Έτσι, δεν θα διστάζαμε να χαρακτηρίσουμε το τελευταίο τμήμα του έργου ως απολογία υπέρ της αναστάσεως των νεκρών, που έρχεται ως συνέχεια της απολογίας υπέρ της αναστάσεως του Ιησού στο πρώτο μέρος του έργου, και κατά συνέπεια το σύνολο του έργου ως απολογία υπέρ της αναστάσεως.

Παράλληλα οι Πράξεις προβάλλοντας τον Χριστιανισμό ως συνέχεια και εκπλήρωση του Ιουδαϊσμού και διεκδικώντας το παλαιοδιαθηκικό παρελθόν ως χριστιανική προϊστορία συμβάλλουν στην αυτοσυνειδησία της νέας θρησκείας. Αν οι προφητείες και η ελπίδα του Ισραήλ εκπληρώθηκαν (κάτι που στο έργο του Λουκά είναι ήδη προσχεδιασμένο από το Ευαγγέλιο) τότε η εκπλήρωσή τους τις περιορίζει σε ένα ιστορικό και όχι σωτηριολογικό ρόλο· τον δεύτερο έρχεται να τον αναλάβει η πίστη στον Ιησού και την ανάστασή του. Όσο και αν ακούγεται αντιφατικό το παραπάνω, δεν είναι, γιατί κάθε εκπλήρωση αποτελεί ένα τέρμα και ταυτόχρονα ορίζει την αρχή μιας νέας πραγματικότητας, ό,τι αποτελούσε προσδοκία είναι πλέον πραγματικότητα και αυτό δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια νέα πορεία. Η εκπλήρωση θέτει τέλος στην αναμονή και σηματοδοτεί μια νέα αρχή. Ο ρόλος του Ισραήλ περιορίζεται στην πριν την εκκλησία περίοδο και έτσι προετοιμάζεται το έδαφος για την αντιπαράθεση Ιουδαϊσμού – Χριστιανισμού στην απολογητική του 2^ου αι., όπως στον Προς Τρύφωνα του Ιουστίνου⁶⁸⁸. Παράλληλα οι χριστιανοί απολογητές θα μπορούν, όπως ο Παύλος των Πράξεων, να επικαλούνται τους προφήτες και γενικότερα το λαμπρό παλαιοδιαθηκικό παρελθόν, δηλ. την συνέχεια Ιουδαϊσμού – Χριστιανισμού, ως επιχείρημα για να τονίσουν την αλήθεια της νέας θρησκείας. Στην ουσία οι Πράξεις αποτελούν μια από τις πρώτες προσπάθειες να εκτοπιστεί ο εθνοκεντρικός Ιουδαϊσμός από τα δικαιώματά του επί της Παλαιάς Διαθήκης και να προσγραφεί η απεθνικοποιημένη ιστορία του Ισραήλ στο ιστορικό παρελθόν του οικουμενικού Χριστιανισμού.

Ταυτόχρονα οι απολογίες του Παύλου συνθέτουν μια απολογητική υπέρ του αποστόλου έναντι των πάσης φύσεως επικριτών του κατά το σωκρατικό πρότυπο της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης. Ο Παύλος παρουσιάζεται ως πρότυπο

688 Βλ. και Charles H. Talbert, Reading Luke-Acts, σ. 108· πρβ. Hans Conzelmann, Theology, σ. 145-8.

πιστού, δασκάλου, φιλοσόφου, αποστόλου, έτοιμος να θυσιαστεί για τα πιστεύω του.

Ο Λουκάς συλλαμβάνει την έννοια της απολογίας πιο πολύ όπως οι Έλληνες. Η απολογία του δομείται σταδιακά μέσα από μια σειρά δικαστικών επεισοδίων, όπου ο βασικός του ήρωας κατηγορείται άδικα και απολογείται για την αλήθεια των απόψεών του. Η αυτοβιογραφική μαρτυρία παίζει βασικό ρόλο στο καθήκον αυτό, καθότι ο Παύλος μπορεί να καταθέσει την μαρτυρία του ως αυτόπτης για τα δυο βασικά σημεία του χριστιανικού κηρύγματος, ανάσταση (Ιησού και νεκρών) και μεταστροφή/μετάνοια. Κάτι παραπάνω· όχι μόνο είναι αυτόπτης μάρτυς αλλά συνιστά διά της μεταστροφής του το παράδειγμα για τη στάση που πρέπει να υιοθετήσουν οι Ιουδαίοι έναντι της νέας θρησκείας. Ωστόσο, δευτερευόντως φαίνεται ότι ο απολογούμενος εκπροσωπεί τις αντιλήψεις μιας κοινότητας (π.χ. ελπίδα του Ισραήλ).

Η δικαίωση του απολογούμενου από τον υπονοούμενο αναγνώστη γίνεται και υπό την προοπτική όσων ειπώθηκαν στον αρεοπαγιτικό, που διατυπώνει περισσότερο τη συλλογική πίστη του Χριστιανισμού, δομημένου πάνω σε μια ιουδαϊκή θεοκεντρική αντίληψη.

Συνεπώς, με τις Πράξεις η χριστιανική απολογητική βρίσκεται στο μεταίχμιο ανάμεσα στην ελληνική δικανική απολογία με την έντονη προσκόλληση στο ατομικό (αυτο)βιογραφικό στοιχείο και την μετέπειτα απολογητική του 2^ου αι., όπου τον πρώτο λόγο έχει η φιλοσοφική, ηθική, θεολογική, τέλος και δικανική εκπροσώπηση της συλλογικής εμπειρίας της χριστιανικής κοινότητας. Παρά την διατήρηση της δικανικής σκηνοθεσίας, κατά το πρότυπο του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, η στενή σχέση των ομιλιών του Παύλου με την αφήγηση που τις πλαισιώνει είναι εκείνη που συνθέτει την πολυδιάστατη απολογητική του συγγραφέα. Είναι σαν οι ομιλίες του Παύλου να συντελούν, ώστε το απολογητικό πνεύμα να διαχέεται μέσα στην αφήγηση και από την άλλη η αφήγηση έρχεται να συμπληρώσει τις απολογίες του αποστόλου. Γι αυτό και ο Sterling μιλά για απολογητική ιστοριογραφία. Αν οι Πράξεις δεν είναι το έργο που ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την μετάπλαση ή

«μεταστροφή» (με την έννοια που την ορίσαμε στο 1.1.3) του απολογητικού είδους, σίγουρα μας προσφέρουν μια έγκυρη εικόνα για το πώς συντελέστηκε η μετάβαση από την ελληνική απολογία στην χριστιανική απολογητική του 2^ου αι.

Το επίτευγμα του Λουκά δεν είναι μόνο η αριστοτεχνική του αφήγηση αλλά επιπλέον με την ένταξη των απολογιών του Παύλου στο έργο του καταφέρνει να προσδώσει σ’ αυτό τον ρόλο μιας χριστιανικής απολογίας χωρίς ταυτόχρονα να χάνει την ιστορική του αξία. Το απολογητικό είδος μετατρέπεται σε κατεξοχήν χριστιανική φόρμα με την υιοθέτηση στοιχείων που προέρχονται και από την εθνοκεντρική Ιουδαϊκή απολογία και αυτονομείται από την ρητορική. Απελευθερώνεται από τη δικανική σύμβαση με τη θυσία όμως των μορφολογικών και ειδολογικών του χαρακτηριστικών γνωρισμάτων και της αυστηρότητας της μορφής του. Για «κλίμα»

που διαχέεται στο κείμενο μιλούν πολλοί ερευνητές⁶⁸⁹. Από την αυστηρή ρητορική φόρμα περνά σε μια μορφολογική ρευστότητα που καλύπτει πλέον μια ευρεία

689 Βλ. σημ. 93.

κλίμακα λογοτεχνικών ειδών (ιστοριογραφία, έγγραφο υπόμνημα/αναφορά, φιλοσοφική πραγματεία, διάλογος).

Ωστόσο μια σειρά απολογητικών τόπων παγιώνονται με την μορφή που τους συναντούμε στις Πράξεις. Τέτοια είναι η αναζήτηση κοινού εδάφους για την προσέγγιση του αντιπάλου και η εκμετάλλευση των κοινών αντιλήψεων στη σύνθεση και προβολή πειστικής επιχειρηματολογίας, η πρόταξη του μονοθεϊσμού και η επίθεση κατά του παγανιστικού πολυθεϊσμού, η απόρριψη των λατρευτικών πρακτικών των αντιπάλων συχνά με επιθέσεις εναντίον των χειροποιήτων ειδώλων, η εκμετάλλευση της σωκρατικής παράδοσης και η σύνδεση της σωκρατικής διδασκαλίας με τη χριστιανική (μένει να αποδειχθεί από την έρευνα κατά πόσο ο Παύλος των Πράξεων αποτέλεσε τον ενδιάμεσο αυτής της σύνδεσης) και γενικότερα η σύνδεση του Χριστιανισμού με την εθνική φιλοσοφία, η ανατροπή των κατηγοριών της αθεΐας και της απόρριψης των ειδώλων (συχνά σε συνδυασμό με το προηγούμενο θέμα) και των πολιτικών κατηγοριών, που συνεπαγόταν η απόρριψη της λατρείας του αυτοκράτορα και καθιερωμένων κοινωνικών συμβάσεων, η αντίταξη του αιώνιου και πνευματικού στο εφήμερο και υλικό, η επίκληση της Παλαιάς Διαθήκης για την απόδειξη της αλήθειας του Χριστιανισμού και η ταυτόχρονη προσπάθεια να προσεταιριστεί ο Χριστιανισμός το ιουδαϊκό παρελθόν, ώστε να παρουσιαστεί μέσω της συνέχειας με τον Ιουδαϊσμό ως παλιά και αξιοσέβαστη θρησκεία, ακόμη και η χρήση του θέματος της μεταστροφής για να εξηγηθεί από τους απολογητές η προσωπική τους μεταστροφή⁶⁹⁰.

Η συζήτηση για τον καθορισμό των χαρακτηριστικών του απολογητικού είδους συνεχίζεται⁶⁹¹ αλλά μάλλον πρέπει να αποδεχτούμε είτε ότι απολογητικό είδος (με το αυστηρό φιλολογικά σημασιολογικό περιεχόμενο του όρου «είδος», που εξαρτάται κυρίως από μορφολογικά χαρακτηριστικά) δεν υφίσταται, είτε ότι η διατύπωση ενός γενικού ορισμού, που να το περιγράφει και να το συγκεκριμενοποιεί δεν είναι δυνατό να υπάρξει για την ώρα. Δεν θα είναι η πρώτη φορά που η επιστήμη αδυνατεί να ορίσει ένα λογοτεχνικό είδος και αρκείται να διαπιστώσει μόνο ορισμένα διακριτά γνωρίσματά του Έτσι, ως «απολογητικό» μπορεί να χαρακτηριστεί κάθε είδος που εκμεταλλεύεται τους παραπάνω ή παρόμοιους απολογητικούς τόπους, στρατηγικές και μοντέλα.

690 Για τη χρήση των περισσοτέρων από τους συγκεκριμένους τόπους από την μεταγενέστερη απολογητική του 2^ου αι. βλ. Anders-Christian Jacobsen, Main Topics in Early Christian Apologetics.

691 Βλ. Anders Klostergaard Petersen, Diversity of Apologetics· επίσης Mark Edwards, Martin Goodman, Simon Price & Christopher Rowland, Introduction.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΙΚΩΝ ΤΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΟΙ 1. Πέτρου και

Ιωάννη (4,1–22)

διδάσκειν αὐτοὺς τὸν λαὸν καὶ καταγγέλλει ν (..) τὴν ἀνάστασιν

Πέτρος και Ιωάννης ἱερεῖς καὶ ὁ στρατηγὸς τοῦ ἱεροῦ καὶ οἱ Σαδδουκαῖοι

2. Όλων των

αποστόλων (5,1–42)

ίδια με παραπάνω (1) Οι απόστολοι αρχιερέας και σαδδουκαίοι

3. Στεφάνου (6,8–7,1)

βλασφημία Στέφανος μέλη της συναγωγής,

λαός, πρεσβύτεροι, γραμματείς

4. Πέτρου (12,1–25)

Χωρίς κατηγορία (επιθυμία Ηρώδη)

Πέτρος Ηρώδης

5. Παύλου /

Φίλιπποι (16,16–40)

ἐκταράσσουσιν τὴν πόλιν (..) καταγγέλλουσιν ἔθη ἃ οὐκ ἔξεστιν (…)

Παύλος και Σιλάς ιδιοκτήτες

δαιμονισμένης κόρης που θεραπεύθηκε 6.

Θεσσαλονίκη (17,5–9)

οι ξένοι του Ιάσωνα κηρύσσουν Ιησού και

όχι Καίσαρα ως βασιλιά

Ιάσων και αδελφοί Ιουδαίοι, τῶν

άγοραίων ἄνδρες τινές πονηροί

7. Παύλου /

Αθήνα (17,16–34)

Εισαγωγή ξένων (καινῶν) δαιμονίων

Παύλος οι φιλόσοφοι;

8. Παύλου / Κόρινθος (18,12–17)

παρὰ τὸν νόμον ἀνα- πείθει τοὺς ἀνθρώπους σέβεσθαι τὸν θεόν

Παύλος οἱ Ἰουδαῖοι

9. Παύλου /

Έφεσος (19,23–20:1)

ιεροσυλία και

βλασφημία; Παύλος (ερήμην), Γάιος, Αρίσταρχος, Αλέξανδρος

Δημήτριος

ἀργυροκόπος, τεχνῖται

10. Παύλου / Ιερουσαλήμ (21,27–22:30)

«Ἕλληνας εἰσήγαγεν εἰς τὸ ἱερὸν καὶ κεκοίνωκεν τὸν ἅγιον τόπον»

Παύλος Δεν υπάρχει: άτυπη

δίκη/παρατεταμένη σκηνή σύλληψης 11. Παύλου /

Συνέδριο (22,30–23,11)

ίδια με παραπάνω (10) Παύλος ὁ χιλίαρχος (;) οι ίδιοι με (10) 12.Παύλου /

Φἠλιξ (24,1–23)

υποκίνηση στάσης, απόπειρα βεβήλωσης του ναού

Παύλος ὁ ἀρχιερεὺς Ἁνανίας

μετὰ πρεσβυτέρων καὶ ῥήτορος Τερτύλλου 13. Παύλου /

Φἠστος (25,1–12)

«πολλὰ καὶ βαρέα αἰτιώματα (…) ἃ οὐκ ἴσχυον ἀποδεῖξαι»

Παύλος οἱ ἀρχιερεῖς καὶ οἱ πρῶτοι τῶν Ἰουδαίων/

οἱ ἀπὸ Ἱεροσολύμων καταβεβηκότες Ἰουδαῖοι 14. Παύλου /

Αγρἰππας (25,13–26,31)

ίδια με παραπάνω; (13) Παύλος (Φήστος;)

ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΑΚΡΟΑΤΗΡΙΟ ΑΠΟΦΑΣΗ Ιερουσαλήμ, συνέδριο άρχοντες, πρεσβύτεροι,

γραμματείς, αρχιερέας κ.ά. «ὅσοι ἦσαν ἐκ γένους ἀρχιερατικοῦ»

ίδιο με τους δικαστές;

απαγόρευση διδασκαλίας, απόλυση

ίδια με παραπάνω (1) συνέδριο, γερουσία Ισραήλ, αρχιερεύς ως ανακριτής

αδιευκρίνιστο δείραντες παρήγγειλαν μὴ λαλεῖν ἐπὶ τῷ ὀνόματι τοῦ Ἰησοῦ καὶ ἀπέλυσαν

ίδια με παραπάνω (1, 2) συνέδριο, αρχιερεύς ως ανακριτής

«πάντες οἱ καθεζόμε- νοι ἐν τῷ συνεδρίῳ»

μη έκδοση απόφασης:

λιθοβολισμός Ιερουσαλήμ, Καισάρεια;

αυλή Ηρώδη, φυλακή

Ηρώδης δεν γίνεται δίκη δεν γίνεται δίκη

(θαυματουργική απελ.) αγορά Φιλίππων ἄρχοντες, στρατηγοί ὁ ὄχλος ραβδισμός, φυλάκιση, απόλυση

με παράκληση να φύγουν από την πόλη

Θεσσαλονίκη, αγορά; πολιτάρχαι ὁ ὄχλος λαβόντες τὸ ἱκανὸν…

ἀπέλυσαν αὐτούς

Αθήνα Άρειος Πάγος ; συγκεχυμένη ή αναβολή

Κόρινθος, βῆμα Γαλλίων ἀνθύπατος Αχαΐας

πάντες η υπόθεση απορρίπτεται, το δικαστήριο αναρμόδιο Έφεσος, θέατρο ὁ δῆμος (ἐκκλησία)

γραμματεύς

(πρόεδρος), Ασιάρχαι;

ἐκκλησία, ὄχλος, Ἀσιάρχαι;

παραπομπή στην ἔννομον ἐκκλησίαν

Ιερουσαλήμ, εκτός του ναού, εἰς τὴν παρεμβολήν

ὁ χιλίαρχος (;) τὸ πλῆθος τοῦ λαοῦ παραπομπή στο συνέδριο Ιερουσαλήμ, συνέδριο ἀρχιερεῖς καὶ πᾶν τὸ

συνέδριον

ίδιο με δικαστές, ἓν μέρος Σαδδουκαίων τὸ δὲ ἕτερον Φαρισαίων

διακοπή, παραπομπή στον ηγεμόνα (χιλίαρχος)

Καισάρεια Φἠλιξ, ηγεμόνας

Ιουδαίας

; αναβολή έως άφιξη Λυσία,

(μετά επ’ αόριστον) Ιερουσαλήμ/

Καισάρεια, καθίσας ἐπὶ τοῦ βήματος

Φήστος και το συμβούλιον

; οἱ κατήγοροι οὐδεμίαν αἰτίαν

ἔφερον ὧν ἐγὼ ὑπενόουν πονηρῶν, επίκληση Καίσαρα Καισάρεια, εἰς τὸ

ἀκροατήριον

Αγρίππας, ως σύμβουλος του Φήστου

Φήστος, Βερνίκη, συνοδεία, ηγέτες της πόλης, κ. ά.

αθώος, εἰ μὴ ἐπεκέκλητο Καίσαρα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πρωτογενείς Πηγές

Αισχύλος, Ἀγαμέμνων, στο Aeschyli Septem Quae Supersunt Tragoediae, Denys Page (ed.), Clarendon Press, Oxford, 1972.

- , Εύμενίδες στο Aeschyli Septem Quae Supersunt Tragoediae, Denys Page (ed.), Clarendon Press, Oxford, 1972.

- , Προμηθεύς δεσμώτης, στο Aeschyli Septem Quae Supersunt Tragoediae, Denys Page (ed.), Clarendon Press, Oxford, 1972.

Αισχίνης, Κατά Τιμάρχου, στο Aeschines, Aeschines with an English translation by Charles Darwin Adams Ph. D, Harvard University Press, Cambridge MA./ W.

Heinemann Ltd, London, 1919.

– , Περί τῆς παραπρεσβείας, στο Aeschines, Aeschines with an English translation by Charles Darwin Adams Ph. D, Harvard University Press, Cambridge, MA./ W. Heinemann Ltd, London, 1919.

Αθηναγόρας, Πρεσβεία περί Χριστιανῶν, PG, τομ. 6, 1857.

Ανδοκίδης, Περί τῶν μυστηρίων, στο Minor Attic Orators Ι Antiphon - Andocides, ed., with English trans., by K. J. Maidment, Loeb Classical Library, Harvard University Press/William Heinemann Ltd., Cambridge MA/London, 1968.

Αντιφών, Περὶ τοῦ Ἡρῴδου φόνου, στο Friedrich Blass & Theodor Thalheim (eds.), Antiphon Orationes et Fragmenta, B.G. Teubner, Stuttgart, 1982.

Αριστείδης Φιλόσοφος, Ἀπολογία (αγγλική μετάφραση από τη συριακή μετάφραση του έργου), στο «The Apology of Aristides the Philosopher, Translated from the Syriac Version by D. M. Kay» στον ιστότοπο Early Christian Writings > Church Fathers, http://www.earlychristianwritings.com (ανακτήθηκε 27/2/2017).

Αριστοτέλης, Ῥητορική στο W. D. Ross (ed), Ars Rhetorica Aristotle, Clarendon Press, Oxford, 1959.

[Αριστοτέλης], Ῥητορική εἰς Ἀλέξανδρον, στο Aristotle, Problems, Books 22-38, Rhetorica ad Alexandrum, Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge MΑ./W. Heinemann Ltd, London, 1937.

Αυγουστίνος, De Doctrina Christiana, στο S. Aurelii Augustini Opera Omnia - editio latina > PL 34 > De Doctrina Christiana libri quatuor στον ιστότοπο http://www.augustinus.it/latino/dottrina_cristiana/index.htm (ανακτήθηκε 27/2/2017).

- , De Doctrina Christiana, στο R. P. H. Green (ed. & trans.), Augustine De Doctrina Christiana, Clarendon Press, Oxford, 1995.

Cicero, M. Tullius, Rhetorici libri duo qui vocantur de inventione στο Eduard Stroebel (ed.), M. Tullius Cicero, In Aedibus B.G. Teubneri, Lipsiae, 1915.

– , Brutus στο A. S. Wilkins (ed.), M. Tulli Ciceronis Rhetorica, Tomus II, Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis, e Typographeo Clarendoniano, Oxonii, 1911.

– , De finibus bonorum et malorum στο M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia Fasc. 43 De Finibus Bonorum et Malorum M. Tullius Cicero, Th. Schiche (ed.), Teubner, Leipzig, 1915.

– , De natura deorum στο De Natura Deorum M. Tullius Cicero, O.

Plasberg (ed.), Teubner, Leipzig, 1917.

[CICERO], Rhetorica ad Herennium, H. Caplan (ed & trans.), Ad Herennium de ratione dicendi with an English Translation, Loeb Classical Library, London, 1954.

Γοργίας, Ἑλένης ἐγκώμιον, στο Spatharas, Dimos, Gorgias: An Edition of the Extant Texts and Fragments with Commentary and Introduction, PhD Thesis, University of Glasgow, 2001. [Dimos Spatharas, Gorgias]

- , Ὑπέρ Παλαμήδους ἀπολογία, στο Spatharas, Dimos, Gorgias: An Edition of the Extant Texts and Fragments with Commentary and Introduction, PhD Thesis, University of Glasgow, 2001. [Dimos Spatharas, Gorgias]

Δημάδης, Ὑπὲρ τῆς δωδεκαετίας, στο Demades, Minor Attic Orators in two volumes, v. 2, with an English translation by J. O. Burtt, Harvard University Press Cambridge MA/ William Heinemann Ltd, London, 1962.

Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Περί τῆς Δημοσθένους λέξεως στο Dionysii Halicarnasei Quae Exstant, Volumen Quintum, Opsuculorum Volumen Prius, Dionysius of Halicarnassus, Hermann Usener (ed.), In Aedibus B.G. Teubneri, Leipzig, 1899.

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, στο Diogenis Laertii Vitae Philosophorum, H. S. Long (ed.), 2 vols, Oxford Clarendon Press, Oxford, 1964.

Δίων Χρυσόστομος, Διογένης ἢ περὶ ἀρετῆς (Oratio 8), στο Dionis Prusaensis quem vocant Chrysostomum quae exstant omnia Vols I and II Dio Chrysostom, J. de Arnim (ed.), Weidmann, Berlin, 1893.

– , Διογένης ἢ Ἰσθμικός (Oratio 9), στο Dionis Prusaensis quem vocant Chrysostomum quae exstant omnia Vols I and II Dio Chrysostom, J. de Arnim (ed.), Weidmann, Berlin, 1893.

– , Ὀλυμπικὸς ἢ περὶ τῆς πρώτης τοῦ θεοῦ ἐννοίας (Oratio 12) στο Dionis Prusaensis quem vocant Chrysostomum quae exstant omnia Vols I and II Dio Chrysostom, J. de Arnim (ed.), Weidmann, Berlin, 1893.

– , Περί φθόνου (Oratio 78) στο Dionis Prusaensis quem vocant Chrysostomum quae exstant omnia Vols I and II Dio Chrysostom, J. de Arnim (ed.), Weidmann, Berlin, 1893.

Δημοσθένης(;), Κατὰ Ἀριστογείτονος Α, στο Demosthenes Demosthenis Orationes, S.

H. Butcher and W. Rennie (eds), Typographeo Clarendoniano, Oxonii, 1907 &

1921.

Επίκτητος, Διατριβαί, 1,14 και 2,8 στο Epicteti Dissertationes ab Arriano digestae;

Epictetus, Heinrich Schenkl (ed.), Teubner, Leipzig, 1916.

Ευριπίδης, Βάκχαι, στο Euripides Euripidis Fabulae, vol. 3, Gilbert Murray (ed.), Clarendon Press, Oxford, 1913.

Θεόφιλος Αντιοχείας, Πρός Αύτόλυκον, PG, τομ. 6, 1857.

Θέων, Προγυμνάσματα, στο Michel Patillon (ed.), Aelius Theon Progymnasmata, Les Belles Lettres, Paris, 1997 ή Christoph Εberhardus Finckh (ed.), Theonis Sophistae Progymnasmata, Sumptibus L.G. Loeflundii, Stuttgartiae, 1834.

Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, στο Thucydidis Historiae (2 vol.), H.S. Jones & J.E. Powell (eds.), Oxford Clarendon Press, Oxford, 1942.

Ιουστίνος, Ἀπολογία I, (Απολογία Α΄ υπέρ Χριστιανών, Προς Αντωνίνον τον Ευσεβή), PG, τομ. 6, 1857.

- , Ἀπολογία ΙΙ, (Απολογία Β΄ υπέρ Χριστιανών, Προς την Ρωμαίων Σύγκλητον), PG, τομ. 6, 1857.

- , Πρός Τρύφωνα Ἰουδαῖον διάλογος, PG, τομ. 6, 1857.

[Ιουστίνος], Λόγος παραινέτικος πρὸς Ἕλληνας, PG, τομ. 6, 1857.

Ισοκράτης, Ἀρχίδαμος, στο Isocrates, Isocrates with an English Translation in 3 volumes, by George Norlin, Harvard University Press, Cambridge MA/William Heinemann Ltd, London, 1980.

– , Περί ἀντιδόσεως, στο Isocrates, Isocrates with an English Translation in 3 volumes, by George Norlin, Harvard University Press, Cambridge MA/William Heinemann Ltd, London, 1980.

Ιωάννης Δαμασκηνός(;), Βίος Βαρλαάμ και Ἰωάσαφ στο St. John Damascene, Barlaam and Ioasaph, with an English Translation, G. R. Woodward & H.

Mattingly (eds./trans.), Loeb Classical Library, Harvard Univercity Press, Cambridge MA./W. Heinemann Ltd, London, 1937.

Ιωάννης Χρυσόστομος, Ὑπόμνημα εἰς τάς Πράξεις τῶν Άποστόλων, (Λόγοι Ν' τάς Πράξεις τῶν Άποστόλων), PG, τομ. 60, 1862. [Υπόμνημα]

Καινή Διαθήκη στο Novum Testamentum Graece, εκδ. Nestle-Aland²⁷, Stuttgart, 1993.

Καινή Διαθήκη κείμενο-μετάφραση στη δημοτική, Ελληνική Βιβλική Εταιρεία, Αθήνα, 1989.

Κλεάνθης, Ύμνος στον Δία, στο Hans Friedrich August von Arnim (ed.), Stoicorum Veterum Fragmenta Collegit loannes ab Arnim, volumen 1 Zeno et Zenonis Discipuli, Editio Stereotypa Editionis Primae (MCMV), Teubner, Stuttgart, 1964.

Λουκιανός, Πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν, στο Karl Jacobitz (ed.), Luciani Samosatensis Opera, Vol II, in aedibus B. G. Teubneri, Leipzig, 1913.

Lucretius, De rerum natura 5, στο Lucreti De rerum natura libri sex, William Augustus Merrill (ed.), Univercity of California Press, Berkeley, 1917.

Λυσίας, Λόγοι, στο Lysias, Lysias with an English translation by W.R.M. Lamb, Harvard University Press, Cambridge MA./William Heinemann Ltd, London, 1930.

Ξενοφών, Ἀπολογία Σωκράτους στο E. C. Marchant (ed.), Xenophon, Xenophontis opera omnia, vol. 2, 2nd ed., Clarendon Press, Oxford, 1921.

- , Ἀπομνημονεύματα, στο E. C. - Marchant (ed.), Xenophon, Xenophontis opera omnia, vol. 2, 2nd ed., Clarendon Press, Oxford, 1921.

Ὁμηρικός Ὕμνος Εἲς Ἑρμῆν, στο Anonymous, The Homeric Hymns and Homerica with an English Translation, by Hugh G. Evelyn-White (ed. & trans.), Homeric Hymns, Harvard University Press, Cambridge, MA./William Heinemann Ltd, London, 1914.

Όμηρος, Ἰλιάς στο Homeri Opera, David B. Monro & Thomas W. Allen (eds), 5 volumes, Clarendon Press, Oxford, 1920.

Παλαιά Διαθήκη στο Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX Interpretes, Alfred Rahlfs (ed.), Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 1935.

Πλάτων, Plato Platonis Opera, John Burnet (ed.), Oxford University Press, Oxford, 1903.

Πλούταρχος, Περί δεισιδαιμονίας, στο Plutarch, Moralia, Gregorius N. Bernardakis (ed.), vol. 1, Teubner, Leipzig, 1888.

– , Πῶς ἄν τις διακρίνοιε τὸν κόλακα τοῦ φίλου, στο Plutarch, Moralia, Gregorius N. Bernardakis (ed.), vol. 1, Teubner, Leipzig, 1888.

Quintilianus, Institutio Oratoria, στο Quintilian With an English Translation, Harold Edgeworth Butler (ed. & trans.), Harvard University Press, Cambridge MA/William Heinemann Ltd, London, 1920.

Seneca, L. Annaeus, De otio, στο L. Annaeus Seneca Moral Essays volume 2, John W. Basore (ed.), Heinemann, London and New York, 1932.

Σοφοκλής, Ἀντιγόνη, στο Sophoclis Fabulae, A. C. Pearson (ed.), Clarendon Press, Oxford, 1924, repr. with corr. 1971.

Στράβων, Γεωγραφία, στο Strabonis Geographica, A. Meineke (ed.), Leipzig, Teubner, 1877.

Τατιανός, Πρός Ἕλληνας, PG, τομ. 6, 1857.

Λεξικά

Aune, David E., The Westminster Dictionary of New Testament and Early Christian Literature and Rhetoric, Westminster John Knox Press, Louisville/London, 2003.

[Westminster Dictionary]

Lewis, Charlton T., Short, Charles, A Latin Dictionary, (A Latin Dictionary. Founded on Andrews' edition of Freund's Latin dictionary. revised, enlarged, and in great part rewritten by. Charlton T. Lewis, Ph.D. and. Charles Short, LL.D. Oxford.

Clarendon Press. 1879). [Lewis & Short]

Liddell, Henry George & Scott, Robert, A Greek-English Lexicon, revised and augmented throughout by Sir Henry Stuart Jones with the assistance of Roderick McKenzie, Clarendon Press, Oxford, 1940. [Liddel-Scott]

Porter, Stanley E. (ed.), Dictionary of Biblical Criticism and Interpretation, Routledge Taylor & Francis Group, London/New York, 2007. [Dictionary]

Herman, David & Jahn, Manfred & Ryan, Marie-Laure (eds.), Routledge Encyclopedia of Narrative Theory, Routledge Taylor & Francis Group, London/New York, 2005 και σε ηλεκτρονική μορφή Taylor & Francis e-Library, 2010. [Encyclopedia of Narrative Theory]

Δευτερογενείς Πηγές Ελληνική Βιβλιογραφία

Ατματζίδης, Χαράλαμπος Γ., Από την Βιβλική Έρευνα στην Πίστη της Εκκλησίας:

Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, τόμ. Α΄, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2010. [Θεολογία]

Γαλίτης, Γεώργιος Αντ., Εἰσαγωγή εἰς τούς Λόγους τοῦ Πέτρου έν ταῖς Πράξεσι τῶν Ἀποστόλων, Αθήναι, 1962. [Εἰσαγωγή]

– , Χριστολογία τῶν λόγων τοῦ Πέτρου ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν Άποστόλων, Ἀθῆναι, 1963. [Χριστολογία]

– , «Παῦλος, ὁ Μικρασιάτης», Εισήγηση στο Β΄ Αγιολογικό Συνέδριο της Σμύρνης με θέμα: Οι απαρχές του Χριστιανισμού στην Ιωνία και οι βιβλικοί άγιοι (7-9/02/2016) στον ιστότοπο «Θεολογικά Δρώμενα», http://blogs.auth.gr/moschosg/ (ανακτήθηκε 27/2/2017), 6/8/2016. [Παῦλος, ὁ Μικρασιάτης]

Γκουτζιούδης, Μόσχος, Καινοδιαθηκικές Μελέτες με τη Συνδρομή της Αρχαιολογίας, Μέθεξις, Θεσσαλονίκη, 2012. [Καινοδιαθηκικές Μελέτες με τη Συνδρομή της Αρχαιολογίας]

- , «Ο Παύλος ως Θηριομάχος. Η Επίδραση του Α΄ Κορ. 15:32 στη Μεταγενέστερη Χριστιανική Γραμματεία και η Προβληματική του», Παύλεια:

Τόμος Επετειακός επί τη Συμπληρώσει Είκοσι Ετών από της υπό του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας κ. Παντελεήμονος Καθιερώσεως των Εκδηλώσεων προς τιμή του Αγίου Ενδόξου Αποστόλου Παύλου 1995-2014, Βέροια 2014, 81-96. [Ο Παύλος ως Θηριομάχος]

- , «Στα Βήματα του Αποστόλου Παύλου. Ακολουθώντας τα

“αρχαιολογικά” ίχνη της δράσης του στην Ελλάδα», στον ιστότοπο https://auth.academia.edu/MoschosGoutzioudis/Papers (ανακτήθηκε 27/2/2017).

[Στα Βήματα του Αποστόλου Παύλου]

Δόϊκος, Δαμιανός, «Ο Χαρακτήρας του Τελευταίου Δείπνου του Ιησού με τους Μαθητές του κατά το Ευαγγέλιο του Λουκά», Το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο:

Προβλήματα Φιλολογικά Ιστορικά Ερμηνευτικά Θεολογικά, Εισηγήσεις Γ΄

Συνάξεως Ορθοδόξων Βιβλικών Θεολόγων, Ιερά Μητρόπολις Δημητριάδος και Αλμυρού, Βόλος, 2003, 107-117. [Χαρακτήρας Τελευταίου Δείπνου]

Καραβιδόπουλος, Ιωάννης Δ., Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1988. [Εισαγωγή]

Κόλτσιου – Νικήτα, Άννα, «Η Συμβολή της Προχριστιανικής Λογοτεχνίας στην Αποδόμηση της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας», Παύλεια Θεολογία και Σύγχρονη Ειδωλολατρία. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Βέροια 26-28 Ιουνίου 2006), Βέροια, 2006, 161-177. [Προχριστιανική Λογοτεχνία]

– , «Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των Πατερικών Κειμένων», Εισηγήσεις Μαθημάτων Θεολογικού Κύκλου “Ανοιχτού Πανεπιστημίου” ετών 2005-2006 2006-2007 2007-2008, Θεολογικός Κύκλος, Δήμος Θεσσαλονίκης, Διεύθυνση Εκπαίδευσης, Θεσσαλονίκη 2008, 287-302.

[Γλώσσα]

– , Αυτομαρτυρίες μεταστροφής στη γραμματεία των πρώτων χριστιανικών αιώνων, University Studio Press, Θεσ/νικη, 2014. [Μεταστροφή]

– , «Πατερική θεώρηση του παύλειου λόγου κατά τον τέταρτο αιώνα», Παύλεια: Τόμος Επετειακός επί τη Συμπληρώσει Είκοσι Ετών από της υπό του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας κ.

Παντελεήμονος Καθιερώσεως των Εκδηλώσεων προς τιμή του Αγίου Ενδόξου Αποστόλου Παύλου 1995-2014, Βέροια, 2014, 207-228. [Παύλειος Λόγος]

Κούκουρα, Δήμητρα Α., Η Ρητορική και η Εκκλησιαστική Ρητορική Διαχρονική Μελέτη, Πουρναράς, Θεσ/νίκη, 2003. [Εκκλησιαστική Ρητορική]

Λυπουρλής, Δημήτριος, Αριστοτέλης Ρητορική Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, (τομ.

Α & B), Ζήτρος, Θεσ/νίκη, 2002. [Ρητορική Α, Β]

Παπαδημητρίου, Κυριακούλα, «Τά θύραθεν χωρία στήν Καινή Διαθήκη», ΕΕΘΣ, Τμήμα Ποιμαντικής καί Κοινωνικής Θεολογίας, τομ. 7, Θεσσαλονίκη 2001, 205- 232. [Τα θύραθεν χωρία στην Καινή Διαθήκη]

Πατρώνος, Γεώργιος Π., Προλεγόμενα στην έρευνα των Πράξεων, Πουρναράς, Θεσ/νίκη, 1990. [Προλεγόμενα]

Σαμαράς, Αθανάσιος, Πλάτων Απολογία Σωκράτους & Κρίτων Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια, Ζήτρος, Θεσ/νίκη, 2004. [Πλάτων]

Σκιαδαρέσης, π. Ιωάννης Γ., «Ο Λόγος του Παύλου στους Πρεσβυτέρους της Εφέσου: Παρατηρήσεις στη Δομή και τη Θεματολογία του», Παύλειες Μελέτες Α΄, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2005, 111-150. [Παύλειες Μελέτες Α΄]

Τρεμπέλας, Π. Ν., Υπόμνημα εις τας Πράξεις των Αποστόλων, Ζωή, Αθήναι, 1955.

[Πράξεις]

Φαρίνου – Μαλαματάρη, Γεωργία, «Αφήγηση/Αφηγηματολογία μια Επισκόπηση», Νέα Εστία, τχ. 1735, Ιούνιος 2001, 972-1017. [Αφηγηματολογία]

Χρήστου, Παναγιώτης Κ., Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1981. [Γραμματολογία]

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Albrecht, Michael Von, Ιστορία της ρωμαϊκής λογοτεχνίας: Από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια, (επιμ: Δ. Ζ. Νικήτας), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2013. [Γραμματολογία]

Alexander, Loveday, «Acts of the Apostles as an Apologetic Text», στο Mark Edwards, Martin Goodman, Simon Price (eds) in association with Christopher Rowland, Apologetics in the Roman Empire: Pagans, Jews, and Christians, Oxford University Press, New York, 1999, 15–44. [Apologetic Text]

- , Acts in its Ancient Literary Context, T&T Clark International, London/New York, 2006. [Acts]

Aune, David, The New Testament in Its Literary Enviroment, Westminster Press, Philadelphia, 1987. [Enviroment]

Barclay, John M.G., «Josephus' ‘Contra Apionem’ as Jewish Apologetics» στο Anders-Christian Jacobsen, Jörg Ulrich, David Brakke (eds.), Critique and Apologetics; Jews, Christians and Pagans in Antiquity (Early Christianity in the Context of Antiquity vol. 4), Peter Lang, Frankfurt a. M., 2009, 265-282. [Contra Apionem]

Balch, David L., Contested Ethnicities and Images: Studies in Acts and Arts, Mohr Siebeck, Tübingen, 2015. [Ethnicities]

Barr, James, Biblical Faith and Natural Theology: The Gifford Lectures for 1991 Delivered in the University of Edinburgh, Clarendon Press, Oxford, 1993. [Natural Theology]

Bock, Darrell L., A Theology of Luke and Acts, Biblical Theology of the New Testament, Zondervan, Grand Rapids Michigan, 2012. [Theology]

Bovon, François, Luke the Theologian: Fifty-Five Years of Research (1950-2005), 2006. [Luke]

Bruce, F. F., The Speeches in the Acts of the Apostles, Tyndale New Testament Lecture, 1942 (The Tyndale Press, London, 1944). [Speeches in Acts]

– , «Is the Paul of Acts the Real Paul?», Bulletin of the John Rylands Library, 58, 1975-76, 282-305. [The Real Paul]

– , «St Luke’s portrait of St Paul», στο George Dion. Dragas, General editor, Aksum-Thyateira, A Festschrift for Archbishop Methodios of Thyateira and Great Britian, London, Thyateira House, 1985, 181-191. [Portrait of Paul]

– , The Book of Acts: Revised Edition, William B. Eerdmans, Grand Rapids Michigan, 1988. [Acts]

Cassidy, Richard J., Christians and Roman Rule in the New Testament New Perspectives, Companions to the New Testament, The Crossroad Publishing Company, New York, 2001. [Roman Rule]

Conzelmann, Hans, The Theology of St. Luke, (transl. Geoffrey Buswell), Fortress Press, Philadelphia, 1982. [Theology]

Constantinidou, Soteroula. «The Light Imagery of Divine Manifestation in Homer»

στο Menelaos Christopoulos, Efimia D. Karakantza, Olga Levaniouk (eds), Light and Darkness in Ancient Greek Myth and Religion, Rowman & Littlefield Publishers Inc., Lanham/Boulder/New York/Toronto/Plymouth UK, 2010. [Light Imagery]

Craddock, Fred B, «Preaching», The Anchor Bible Dictionary, Edited by David Noel Freedman, vol.5, Double Day, New York, 1992, 451-453. [Preaching]

Cunningham, Scott, “Through Many Tribulations” The Theology of Persecution in Luke-Acts, Sheffield Academic Press, Sheffiel, 1997. [Tribulations]

Dunn, James D.G., The Partings of the Ways Between Christianity and Judaism and their Significance for the Character of Christianity, SCM Press, London, 2006.

[Partings of the Ways]

Edwards, Mark & Goodman, Martin & Price, Simon & Rowland, Christopher,

«Introduction: Apologetics in the Roman World» στο Mark J. Edwards, Martin Goodman, Simon Price, Chris Rowland (eds.), Apologetics in the Roman Empire:

Pagans, Jews, and Christians, Oxford Univercity Press, Oxford, 1999, 1-14.

[Introduction]

Ehrenkrook , Jason Q. von, «A Rhetorical Analysis of the Areopagus and its Missiological Implications», Calvary Baptist Theological Journal, 14, Fall 1998, 1-15. [Areopagus]

Ehrman, Bart D., Peter, Paul, and Mary Magdalene- The Followers of Jesus in History and Legend, Oxford Univercity Press, New York, 2006. [Followers of Jesus]

Endsjo, Dag Oistein, Greek Resurrection Beliefs and the Success of Christianity, Palgrave Macmillan, New York, 2009. [Resurrection]

Esler, Philip Francis, Community and gospel in Luke-Acts: The social and political motivations of Lucan theology, Cambridge University Press, New York, 1987.

[Community and gospel]

Fernando, Ajith, Acts, The NIV Application Commentary, Zondervan, Grand Rapids Michigan 1998. [Acts]

Fitzmyer, Joseph A., The Acts of the Apostles, The Anchor Bible, Doubleday, New York/London, 1998. [Acts]

Frend, William W.H.C., Martyrdom and Persecution in the Early Church: A Study of Conflict from the Maccabees to Donatus, Blackwell, Oxford, 1965 (ανατύπωση από Wipf and Stock Publishers, Oregon, 2014). [Martyrdom and Persecution]

Genette, Gérard, Figures III, Collection Poétique, Éditions du Seuil, Paris, 1972.

[Figures ΙΙΙ]

Given, Mark D., «Not Either/Or But Both/And in Paul's Areopagus Speech», Biblical Interpretation, 3(3), 1995, 356-372. [Not Either/Or]

Gray, Patrick, «Implied Audiences in the Areopagus Narrative», Tyndale Bulletin, 55(2), 2004, 205-218. [Implied Audiences]

Gregory, Andrew, «Irenaeus and the Reception of Acts in the Second Century», στο Thomas E. Phillips (ed.), Contemporary Studies in Acts, Mercer University Press, Macon GA, 2009, 47–65. [Acts in the Second Century]

Haenchen, Ernst, The Acts of the Apostles A Commentary, The Westminster Press, Philadelphia, 1971. [Acts]

Heath, Malcolm, «Theon and the History of the Progymnasmata», Greek, Roman, and Byzantine Studies, 43, 2002(3), 129–160. [Theon]

Hogan, Derek Κ., Forensic Speeches in Acts 22-26 in their Literary Environment: A Rhetorical Study, Philosophy Doct. dissertation, Baylor University, Waco Texas, 2006. [Forensic Speeches in Acts]

Horsley, Richard A., 1 Corinthians, Abingdon New Testament Commentaries, Abingdon Press, Nashville, 1998. [1 Corinthians]

Howard Marshall, Ian, «The Resurrection in the Acts of the Apostles», στο W. Ward Gasque & Ralph P. Martin (eds.), Apostolic History and the Gospel; Biblical and Historical Essays Presented to F.F. Bruce. The Paternoster Press, Exeter, 1970, 92-107. [Resurrection]

Jacobsen, Anders-Christian, «Main Topics in Early Christian Apologetics» στο Anders-Christian Jacobsen, Jörg Ulrich, David Brakke (eds.), Critique and Apologetics; Jews, Christians and Pagans in Antiquity (Early Christianity in the Context of Antiquity vol. 4), Peter Lang, Frankfurt a. M., 2009, 85-110. [Main Topics in Early Christian Apologetics]

Jeong, Chang-Kyo, Die Auferstehung in der Apostelgeschichte, Cuvillier Verlag, Göttingen, 2005. [Auferstehung]

Jervell, Jacob, «Paulus: Der Lehrer Israels: Zu den Apologetischen Paulusreden in der Apostelgeschichte», Novum Testamentum, 10( 2/3), Apr. - Jul. 1968, 164-190.

[Paulus]

– , The Theology of the Acts of the Apostles, Cambridge University Press, New York, 1996. [Theology]

Jipp, Joshua W., «Paul’s Areopagus Speech of Acts 17:16–34 as Both Critique and Propaganda», Journal of Biblical Literature, 131(3), 2012, 567–588. [Areopagus]

Karoglou, Kiki, «Mystery Cults in the Greek and Roman World» στο Heilbrunn Timeline of Art History, The Metropolitan Museum of Art, New York, 2000–, http://www.metmuseum.org/toah/hd/myst/hd_myst.htm, October 2013 (ανακτήθηκε 27/2/2017). [Mystery Cults]

Keener, Craig S., 1-2 Corinthians, New Cambridge Bible Commentary, Cambridge University Press, 2005. [Corinthians]

– , «Three Notes on Figurative Language: Inverted Guilt in Acts 7.55- 60, Paul’s Figurative Vote in Acts 26.10, Figurative Eyes in Galatians 4.15», Journal of Greco-Roman Christianity and Judaism, 5, 2008, 42-50. [Figurative Language]

– , Acts: An Exegetical Commentary, Vol. 1-4, Baker Academic, Grand Rapids Michigan, 2012-2015 (ebook). [Acts 1, 2, 3, 4]

Kennedy, George A., The Art of Persuasion in Greece, Princeton University Press, Princeton, 1963. [Persuasion]

– , New Testament Interpretation through Rhetorical Criticism, The University of North Carolina Press, Chapel Hill and London, 1984. [New Testament Interpretation]

– , A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, Princeton, 1994. [History]

King, Donald B., "The Appeal to Religion in Greek Rhetoric", The Classical Journal, 50(8), The Classical Association of the Middle West and South, 1995, 363-376.

[Appeal to Religion]

Kistemaker, Simon J., «The speeches in Acts», Criswell Theological Review, 5(1), 1990, 31-41. [Speeches]

Klauck, Hans-Josef, Ancient Letters and the New Testament; A Guide to Context and Exegesis, With the collaboration of Daniel P. Bailey, Baylor University Press, Waco Texas, 2006. [Ancient Letters]

Kranz, Walther, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, 2 τόμοι ως ένας στην ελλην. έκδοση, Ι. Χιωτέλλης, Αθήνα, 1953. [Γραμματολογία 1, 2]

Ladouceur, David, «Hellenistic Preconceptions of Shipwreck and Pollution as a Context for Acts 27-28», The Harvard Theological Review, Vol. 73(3/4), Jul. - Oct. 1980, 435-449. [Hellenistic Preconceptions]

Lake, Kirsopp, « The Theology of the Acts of the Apostles», The American Journal of Theology, 19(4), Oct., 1915, 489-508. [Acts Theology]

Lanni, Adriaan, «Social Norms in the Courts of Ancient Athens», στο Journal of Legal Analysis, 1(2), 2009, 691-736. [Norms]

Lentz, John Clayton Jr, Luke's Portrait of Paul, Cambridge University Press, Cambridge, 1993. [Portrait]

Lesky, Albin, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, (Μτφ. Αγαπητός Π.

Τσοπανάκης), Αφοι Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, 1981. [Γραμματολογία]

Liggins, Stephen S., Many Convincing Proofs: Persuasive phenomena associated with gospel Proclamation in Acts, Walter De Gruyter, Berlin, 2016. [Convincing Proofs]

Little, Bruce A., Apologetics and the Apostle Paul in the Book of Acts: an Agenda for a Viable Apologetic Methodology, Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Arts in Apologetics Liberty Baptist College, Β. R. Lakin School of Religion, 1984. [Apologetics and Paul in Acts]

Long, Fredrick J., Ancient Rhetoric and Paul's Apology The Compositional Unity of 2 Corinthians, Cambridge Univercity Press, Cambridge, 2004. [Paul's Apology]

Longenecker, Richard N., «Acts», στο The expositor’s Bible commentary: With the New International Version: Vol. 9. John and Acts, Fr. E. Gaebelein (εκδ.), 205- 573, Zondervan, Grand Rapids Michigan, 1981. [Acts]

Malherbe, Abraham J., «“Not in a Corner”: Early Christian Apologetic in Acts 26:26», στο Light from the Gentiles: Hellenistic Philosophy and Early Christianity Collected Essays 1959–2012 by Abraham J. Malherbe, Carl R. Holladay, John T.

Fitzgerald, Gregory E. Sterling, James W. Thompson, (eds.), vol. 1, Brill, Leyden/Boston 2014, 209-227. [Not in a Corner]

– , «The Cultural Context of the New Testament: The Graeco- Roman World», στο Light from the Gentiles: Hellenistic Philosophy and Early Christianity Collected Essays 1959–2012 by Abraham J. Malherbe, Carl R.

Holladay, John T. Fitzgerald, Gregory E. Sterling, James W. Thompson, (eds.), vol. 1, Brill, Leyden/Boston 2014, 751-778. [Cultural Context]

– , «Apologetic and Philosophy in the Second Century», στο Light from the Gentiles: Hellenistic Philosophy and Early Christianity Collected Essays, 1959–2012 by Abraham J. Malherbe, Carl R. Holladay, John T. Fitzgerald, Gregory E. Sterling, James W. Thompson, (eds.), Brill, Leyden, Boston 2014, 781- 796. [Apologetic and Philosophy]

– , «Towards Understanding the Apologists: Review Article», στο Light from the Gentiles: Hellenistic Philosophy and Early Christianity Collected Essays, 1959–2012 by Abraham J. Malherbe, Carl R. Holladay, John T.

Fitzgerald, Gregory E. Sterling, James W. Thompson, (eds.), Brill, Leyden, Boston 2014, 797-805. [Understanding the Apologists]

Malina, Bruce J. & Neyrey, Jerome H., Portraits of Paul : An Archaeology of Ancient Personality, John Knox Press, Westminster, 1996. [Ancient Personality]

Marguerat, Daniel, The First Christian Historian Writing the 'Acts of the Apostles', Translated by Ken McKinney, Gregory J. Laughery and Richard Bauckham, Cambridge Univercity Press, Cambridge, 2002. [First Historian]

– , «Paul après Paul: une histoire de réception», New Testament Studies, 54(03), July 2008, 317-337. [Paul après]

McLeod-Harrison, Mark S., «Socrates and St. Paul: Can Christian Apologetics be Public Philosophy?», Essays in Philosophy, vol. 15(1), 2014, 117-137. [Socrates and Paul]

Mcray, John, «Archaeology and the Book of Acts», Criswell Theological Review, 5(1), 1990, 69-82. [Archaeology]

Miles, Gary B., & Trompf, Garry, «Luke and Antiphon: The Theology of Acts 27-28 in the Light of Pagan Beliefs about Divine Retribution, Pollution, and Shipwreck», The Harvard Theological Review, Vol. 69(3/4), Jul. - Oct. 1976, σ. 259-267. [Luke and Antiphon]

Morgenthaler, Robert, Die Lukanische Geschichtsschreibung als Zeugnis, 2 τόμ., Zwingli Verlag, Zürich, 1949. [Lukanische Geschichtsschreibung 1, 2]

Neagoe, Alexandru, The Trial of the Gospel An Apologetic Reading of Luke's Trial Narratives, Cambridge University Press, Cambridge, 2004. [Trial]

O'Toole, Robert F., Acts 26: The Christological Climax of Paul's Defense, Analecta Biblica 78, Biblical Institute, Rome, 1978. [Acts 26]

Padilla, Osvaldo, The Speeches of Outsiders in Acts Poetics, Theology and Historiography, Cambridge University Press, New York, 2008. [Speeches of Outsiders]

Parsons, Mikeal C., «Luke and the Progymnasmata», στο Todd C. Penner, Caroline Vander Stichele (eds.) Contextualizing Acts Lukan Narrative and Greco-Roman Discourse, Symposium Series, No. 1, Society of Biblical Literature, Atlanta, 2003, 43-63. [Luke and Progymnasmata]

Penner ,Todd & Vander Stichele, Caroline, «Rhetorical practice and performance in early Christianity», The Cambridge Companion to Ancient Rhetoric, Erik Gunderson (Ed.), Cambridge Companions to Literature, Cambridge University Press, Cambridge/New York, 2009, 245-260. [Rhetorical practice]

Petersen, Anders Klostergaard, «The Diversity of Apologetics: From Genre to a Mode of Thinking» στο Anders-Christian Jacobsen, Jörg Ulrich, David Brakke (eds.), Critique and Apologetics; Jews, Christians and Pagans in Antiquity (Early Christianity in the Context of Antiquity vol. 4), Peter Lang, Frankfurt a. M., 2009, 15-41. [Diversity of Apologetics]

Peterson, David G., «Resurrection Apologetics and the Theology of Luke-Acts», στο P. M. Head (ed.), Witness to the Resurrection: Papers from the First Oak Hill College Annual School of Theology, Paternoster Press, Carlisle, 1998, 29-57 και

Ηλεκτρονικά με τον τίτλο Resurrection Apologetic in Luke-Acts στο http://davidgpeterson.com/acts/ (ανακτήθηκε 27/2/2017). [Resurrection Apologetics]

Poirier, John C., «The Narrative Role of Semitic Languages in the Book of Acts», Filología Neotestamentaria, Facultad de Filosofía y Letras Universidad de Córdoba, Vol. 16, 2003, 107-116. [Semitic Languages in Acts]

Porter, Stanley Ε., «Resurrection, the Greeks and the New Testament», στο Stanley E.

Porter & Michael A. Hayes & David Tombs (eds.), Resurrection, Sheffield Academic Press, Sheffield, 1999, 52-81. [Resurrection]

Rapske, Brian, The Book of Acts and Paul in Roman Custody, William B. Eerdmans, Grand Rapides Michigan, 1994. [Roman Custody]

Reis, David M., «The Areopagus as Echo Chamber: Mimesis and Intertextuality in Acts 17», Journal of Higher Criticism, (9), 2002, 259-277. [Mimesis and Intertextuality]

Resseguie, James L., Narrative Criticism of the New Testament An Introduction, Baker Academic, Grand Rapids Michigan, 2005. [Narrative Criticism]

Roloff, Jürgen, Die Apostelgeschichte, NTD 5, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen und Zürich, 1988. [Apostelgeschichte]

Saïd, Suzanne & Trédé, Monique & Le Boulluec, Alain, Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, Τόμος I και ΙΙ, Γεωργία Ξανθάκη – Καραμάνου (επιμ.), Εκδ.

Παπαζήση, Αθήνα, 2001 και 2004. [Γραμματολογία 1, 2]

Schnelle, Udo, Theology of the New Testament, (English trans. by Eugene Boring), Baker Academic, Grand Rapids Michigan, 2009. [Theology]

Schwartz, Earl, «The Trials of Jesus and Paul», Journal of Law and Religion, 9(2), 1992, 501-513. [Trials of Jesus and Paul]

Schwartz, Saundra C., «The Trial Scene in the Greek Novels and Acts», στο Penner, Todd C. & Vander Stichele, Caroline (eds.) Contextualizing Acts Lukan Narrative and Greco-Roman Discourse, Symposium Series, No. 1, Society of Biblical Literature, Atlanta, 2003, 105-137. [Trial Scene]

Schubert, Paul, «The Final Cycle of Speeches in the Book of Acts», Journal of Biblical Literature, 87(1), Mar. 1968, 1-16. [Final Cycle]

Scott, J. Julius Jr., «Parties in the Church of Jerusalem as Seen in the Book of Acts», Journal of the Evangelical Theological Society, 18(4), Fall 1975, 217-227.

[Parties in the Church]

No documento TVN AP (páginas 161-197)