ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η συμβολή των πιστωτικών ιδρυμάτων στην αποτελεσματικότερη χρηματοδότηση των ελληνικών επιχειρήσεων κατά την πρόσφατη οικονομική κρίση.
Εμπειρική καταγραφή και ανάλυση των απόψεων τραπεζικών στελεχών.
ΠΑΣΤΡΑΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Επιβλέπων Καθηγητής: Δρ. ΝΟΥΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ
ΠΑΤΡΑ
ΙΟΥΝΙΟΣ, 2019
2
3
Περίληψη
Η οικονομική κρίση που έπληξε την ελληνική κοινωνία τα προηγούμενα χρόνια είχε πολλά και δυσάρεστα αποτελέσματα σε ποικίλους τομείς. Η συρρίκνωση του ΑΕΠ και η πολύ μεγάλη αύξηση της ανεργίας αποτελούν μόνο δύο από τις σημαντικότερες επιπτώσεις της στην ελληνική οικονομία. Ένας τομέας ωστόσο που πλήγηκε σε πολύ σημαντικό βαθμό ήταν ο τραπεζικός τομέας, ο οποίος, ως η ραχοκοκαλιά της οικονομίας, επηρέασε στη συνέχεια τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά της Ελλάδας. Μία από τις καθοριστικές συνέπειες της κρίσης αυτής και των επιπτώσεων της στον τραπεζικό τομέα ήταν η μείωση της χρηματοδότησης των τραπεζικών ιδρυμάτων στην πραγματική οικονομία. Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε τραπεζικά στελέχη έδωσε αποτελέσματα, σύμφωνα με τα οποία από τη μία πλευρά παρατηρήθηκε μείωση της ζήτησης για τραπεζική πίστη και από την άλλη έλαβε χώρα μία αυστηροποίηση του θεσμικού πλαισίου χορήγησης δανείων, ειδικά στις περιπτώσεις των νέων και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Επιπλέον, το πιο αποτελεσματικό μέτρο για τη βελτίωση των όρων δανεισμού είναι η αύξηση των εξασφαλίσεων, η οποία σύμφωνα με τα άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα θεωρείται αποτελεσματική σε ποσοστό πάνω από 86%. Ακολουθούν με μεγάλη διαφορά η χρήση τραπεζικών προϊόντων τύπου “split & freeze” με αποδοχή κοντά στο 45% του δείγματος και η αύξηση των πλειστηριασμών των ενυπόθηκων ακινήτων από πλευράς τραπεζών με αποδοχή κοντά στο 38%.
Λέξεις κλειδιά: οικονομική κρίση, τραπεζικός τομέας, χορηγήσεις δανείων
4
Abstract
The economic crisis that struck Greek society in recent years has had many and unpleasant results in various areas. The contraction of GDP and the very large increase in unemployment are only two of its most important effects on the Greek economy. One area however which suffered very badly was the banking sector, which, as the backbone of the economy, also affected businesses and households in Greece. One of the decisive consequences of this crisis and its impact on the banking sector was the reduction in the financing of banking institutions towards the real economy. The survey that was conducted on bank executives showed that on one hand there was a decline in the demand for bank credit and on the other hand a tightening of the institutional framework for lending took place, especially in the case of new and small and medium-sized enterprises. In addition, the most effective measure to improve borrowing terms is the increase in collateral, which according to the survey respondents is considered to be effective at a percentage of over 86%.
Following but at a great distance are the use of "split & freeze" banking products, with an acceptance of close to 45% of the sample, and the rise in auctions of mortgage-backed property by the banks, with an acceptance of close to 38%.
Key words: economic crisis, banking sector, lending
5
Περιεχόμενα
Εισαγωγή ... 17
1. Οι επιπτώσεις και οι αλλαγές που επέφερε η οικονομική κρίση στο τραπεζικό σύστημα ... 18
1.1. Το τραπεζικό περιβάλλον κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης ... 18
1.2. Το λειτουργικό περιβάλλον μετά τις κρίσεις για τις τράπεζες ... 21
1.2.1. Το μακροοικονομικό περιβάλλον ... 21
1.2.2. Ρύθμιση και εποπτεία ... 22
2. Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης στον τραπεζικό τομέα και στις επιχειρήσεις ... ... 27
2.1. Οικονομική κρίση και πιστωτική κρίση ... 27
2.2. Η πιστωτική κρίση – Αποσαφήνιση ορισμών ... 28
2.3. Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης στον τραπεζικό δανεισμό – Βιβλιογραφική επισκόπηση ... 29
3. Η εξέλιξη του δανεισμού των επιχειρήσεων στην Ελλάδα, την περίοδο της οικονομικής κρίσης ... 34
3.1. Ο συνολικός δανεισμός των επιχειρήσεων από το ελληνικό τραπεζικό σύστημα ... 34
3.2. Ο δανεισμός των επιχειρήσεων την περίοδο της οικονομικής κρίσης από την Εθνική Τράπεζα ... 37
3.3. Ο δανεισμός των επιχειρήσεων την περίοδο της οικονομικής κρίσης από την Eurobank ... 39
6 3.4. Ο δανεισμός των επιχειρήσεων την περίοδο της οικονομικής κρίσης από την
Τράπεζα Πειραιώς... 41
3.5. Ο δανεισμός των επιχειρήσεων την περίοδο της οικονομικής κρίσης από την Alpha Bank ... 43
4. Μεθοδολογικό Πλαίσιο ... 45
4.1. Σκοπός και στόχοι της έρευνας ... 45
4.2. Τα ερευνητικά ερωτήματα ... 45
4.3. Δείγμα και ερωτηματολόγιο της έρευνας ... 46
4.4. Στατιστικές μέθοδοι επεξεργασίας δεδομένων ... 46
5. Τα αποτελέσματα της έρευνας – Στατιστική ανάλυση ... 48
5.1. Γενικές ερωτήσεις ... 48
5.2. Ερωτήσεις διερεύνησης των απόψεων των τραπεζικών υπαλλήλων σχετικά με την καταγραφή της σημερινής κατάστασης και την επίδραση της οικονομικής κρίσης ... 55
5.3. Ερωτήσεις διερεύνησης των απόψεων των τραπεζικών υπαλλήλων σχετικά με τις προτάσεις τους για μελλοντική βελτίωση της δανειοδότησης ... 78
5.4. Μελέτη της επίδρασης των χαρακτηριστικών του δείγματος ... 91
5.4.1. Η επίδραση της ενασχόλησης των ερωτώμενων με την επιχειρηματική πίστη ... 91
5.4.2. Η επίδραση της διάρκειας της παρουσίας των εργαζομένων στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα ... 92
5.4.3. Η επίδραση του αριθμού αλλαγής υπηρεσίας των εργαζομένων στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα ... 93
Συμπεράσματα ... 95
7 Βιβλιογραφία ... 97 Παράρτημα... 102
8
Κατάλογος Πινάκων
Πίνακας 1. Η συνολική μεταβολή του δανεισμού των επιχειρήσεων από τις ελληνικές
τράπεζες την περίοδο 2009-2018. ... 35
Πίνακας 2. Η διαχρονική εξέλιξη της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Εθνική Τράπεζα την περίοδο 2008-2017. ... 38
Πίνακας 3. Η διαχρονική εξέλιξη της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Eurobank την περίοδο 2008-2017. ... 40
Πίνακας 4. Η διαχρονική εξέλιξη της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Τράπεζα Πειραιώς την περίοδο 2008-2017. ... 42
Πίνακας 5. Η διαχρονική εξέλιξη της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Alpha Bank την περίοδο 2008-2017. ... 44
Πίνακας 6. Σε ποιο τραπεζικό ίδρυμα εργάζεστε; ... 49
Πίνακας 7. Πόσα χρόνια εργάζεστε στον τραπεζικό τομέα; ... 50
Πίνακας 8. Πόσα χρόνια εργάζεστε στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα; ... 51
Πίνακας 9. Πόσες φορές έχετε αλλάξει υπηρεσία στο εν λόγω τραπεζικό ίδρυμα; .... 52
Πίνακας 10. Απασχολείστε τώρα ή έχετε απασχοληθεί στο παρελθόν σε υπηρεσία επιχειρηματικής πίστης; ... 53
Πίνακας 11. Αν ναι, σε ποιο από τα παρακάτω τμήματα; ... 54
Πίνακας 12. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε η ζήτηση για επιχειρηματικά δάνεια; ... 56
Πίνακας 13. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε η ζήτηση για μισθώσεις leasing; ... 57
Πίνακας 14. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε η ζήτηση για factoring; ... 58
9 Πίνακας 15. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων επιχειρηματικών δανείων; ... 59 Πίνακας 16. Ποιο είναι το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων επιχειρηματικών δανείων στην τράπεζα που εργάζεστε; ... 60 Πίνακας 17. Η φήμη της τράπεζας σας επηρεάζεται από το ποσοστό μη εξυπηρετούμενων δανείων που αυτή κατέχει; ... 61 Πίνακας 18. Ποιο είναι το ποσοστό των επιχειρηματικών χρηματοδοτήσεων της τράπεζας σας στο σύνολο των χρηματοδοτήσεών της; ... 62 Πίνακας 19. Το ποσοστό αυτό πώς μεταβλήθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης; ... 63 Πίνακας 20. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις νέες επιχειρήσεις; ... 65 Πίνακας 21. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις; ... 66 Πίνακας 22. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις μεγάλες επιχειρήσεις; ... 67 Πίνακας 23. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις επιχειρήσεις του πρωτογενούς τομέα; 68 Πίνακας 24. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις επιχειρήσεις του δευτερογενούς τομέα;
... 69 Πίνακας 25. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις επιχειρήσεις του τριτογενούς τομέα;.. 70 Πίνακας 26. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης στη μακροχρόνια χρηματοδότηση των επιχειρήσεων; ... 71 Πίνακας 27. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης στη βραχυχρόνια χρηματοδότηση των επιχειρήσεων; ... 72
10 Πίνακας 28. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης μεταβλήθηκε το χρονικό διάστημα από την υποβολή της αίτησης μέχρι την κατάθεση των χρημάτων στην επιχείρηση; ... 73 Πίνακας 29. Σημειώστε τις υπηρεσίες που βελτιώθηκαν από την τράπεζά σας κατά τις εγκριτικές διαδικασίες λήψης επιχειρηματικών δανείων στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. ... 74 Πίνακας 30. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης η αξιολόγηση των προτάσεων για χρηματοδότηση έγινε αυστηρότερη; ... 76 Πίνακας 31. Ένας σημαντικός παράγοντας που συνέβαλε αθροιστικά στην οικονομική κρίση ήταν η υπερκατανάλωση δανείων. ... 77 Πίνακας 32. Πιστεύετε ότι η αύξηση των εξασφαλίσεων των τραπεζών θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 79 Πίνακας 33. Πιστεύετε ότι η αύξηση των εξασφαλίσεων των τραπεζών θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 80 Πίνακας 34. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης τραπεζικών προϊόντων τύπου
“split & freeze” θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 81 Πίνακας 35. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης τραπεζικών προϊόντων τύπου
“split & freeze” θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 82 Πίνακας 36. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου του «κουρέματος»
των απαιτήσεων των τραπεζών για «κόκκινα» δάνεια θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 83 Πίνακας 37. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου του «κουρέματος»
των απαιτήσεων των τραπεζών για «κόκκινα» δάνεια θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 84 Πίνακας 38. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου της πώλησης των
«κόκκινων» δανείων από τις τράπεζες σε μεγάλα ιδιωτικά funds θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 85
11 Πίνακας 39. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου της πώλησης των
«κόκκινων» δανείων από τις τράπεζες σε μεγάλα ιδιωτικά funds θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 86 Πίνακας 40. Πιστεύετε ότι η εφαρμογή της μεθόδου εθελοντικής παράδοσης των ενυπόθηκων ακινήτων από τους δανειολήπτες-επιχειρηματίες προς τις τράπεζες θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 87 Πίνακας 41. Πιστεύετε ότι η εφαρμογή της μεθόδου εθελοντικής παράδοσης των ενυπόθηκων ακινήτων από τους δανειολήπτες-επιχειρηματίες προς τις τράπεζες θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 88 Πίνακας 42. Πιστεύετε ότι η αύξηση των πλειστηριασμών των ενυπόθηκων ακινήτων από πλευράς τραπεζών, θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 89 Πίνακας 43. Πιστεύετε ότι η αύξηση των πλειστηριασμών των ενυπόθηκων ακινήτων από πλευράς τραπεζών, θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 90 Πίνακας 44. Η στατιστικά σημαντική επίδραση της ενασχόλησης των ερωτώμενων με την επιχειρηματική πίστη στον τρόπο απάντησης τους. ... 91 Πίνακας 45. Η στατιστικά σημαντική επίδραση της διάρκειας της παρουσίας των εργαζομένων στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα στον τρόπο απάντησης τους. ... 92 Πίνακας 46. Η στατιστικά σημαντική επίδραση του αριθμού αλλαγής υπηρεσίας των εργαζομένων στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα στον τρόπο απάντησης τους. ... 94
12
Κατάλογος Διαγραμμάτων
Διάγραμμα 1. Η διαχρονική εξέλιξη της ποσοστιαίας μεταβολής του δανεισμού των
επιχειρήσεων από τις ελληνικές τράπεζες την περίοδο 2009-2018. ... 36
Διάγραμμα 2. Η διαχρονική εξέλιξη της ποσοστιαίας μεταβολής της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Εθνική Τράπεζα την περίοδο 2009-2017. ... 38
Διάγραμμα 3. Η διαχρονική εξέλιξη της ποσοστιαίας μεταβολής της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Eurobank την περίοδο 2009-2017. ... 40
Διάγραμμα 4. Η διαχρονική εξέλιξη της ποσοστιαίας μεταβολής της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Τράπεζα Πειραιώς την περίοδο 2009-2017. ... 42
Διάγραμμα 5. Η διαχρονική εξέλιξη της ποσοστιαίας μεταβολής της χρηματοδότησης των ελληνικών επιχειρήσεων από την Alpha Bank την περίοδο 2009-2017. ... 44
Διάγραμμα 6. Σε ποιο τραπεζικό ίδρυμα εργάζεστε; ... 49
Διάγραμμα 7. Πόσα χρόνια εργάζεστε στον τραπεζικό τομέα; ... 50
Διάγραμμα 8. Πόσα χρόνια εργάζεστε στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα; ... 51
Διάγραμμα 9. Πόσες φορές έχετε αλλάξει υπηρεσία στο εν λόγω τραπεζικό ίδρυμα; 52 Διάγραμμα 10. Απασχολείστε τώρα ή έχετε απασχοληθεί στο παρελθόν σε υπηρεσία επιχειρηματικής πίστης; ... 53
Διάγραμμα 11. Αν ναι, σε ποιο από τα παρακάτω τμήματα; ... 54
Διάγραμμα 12. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε η ζήτηση για επιχειρηματικά δάνεια; ... 56
Διάγραμμα 13. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε η ζήτηση για μισθώσεις leasing; ... 57
Διάγραμμα 14. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε η ζήτηση για factoring; ... 58
13 Διάγραμμα 15. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης αυξήθηκε το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων επιχειρηματικών δανείων; ... 59 Διάγραμμα 16. Ποιο είναι το ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων επιχειρηματικών δανείων στην τράπεζα που εργάζεστε; ... 60 Διάγραμμα 17. Η φήμη της τράπεζας σας επηρεάζεται από το ποσοστό μη εξυπηρετούμενων δανείων που αυτή κατέχει; ... 61 Διάγραμμα 18. Ποιο είναι το ποσοστό των επιχειρηματικών χρηματοδοτήσεων της τράπεζας σας στο σύνολο των χρηματοδοτήσεών της; ... 62 Διάγραμμα 19. Το ποσοστό αυτό πώς μεταβλήθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης; ... 63 Διάγραμμα 20. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις νέες επιχειρήσεις; ... 65 Διάγραμμα 21. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις;... 66 Διάγραμμα 22. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις μεγάλες επιχειρήσεις; 67 Διάγραμμα 23. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις επιχειρήσεις του πρωτογενούς τομέα; ... 68 Διάγραμμα 24. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις επιχειρήσεις του δευτερογενούς τομέα; ... 69 Διάγραμμα 25. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης χρηματοδότησης στις επιχειρήσεις του τριτογενούς τομέα; ... 70
14 Διάγραμμα 26. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης στη μακροχρόνια χρηματοδότηση των επιχειρήσεων; ... 71 Διάγραμμα 27. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης σε ποιο βαθμό μεταβλήθηκαν τα κριτήρια χορήγησης στη βραχυχρόνια χρηματοδότηση των επιχειρήσεων; ... 72 Διάγραμμα 28. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης μεταβλήθηκε το χρονικό διάστημα από την υποβολή της αίτησης μέχρι την κατάθεση των χρημάτων στην επιχείρηση; ... 73 Διάγραμμα 29. Σημειώστε τις υπηρεσίες που βελτιώθηκαν από την τράπεζά σας κατά τις εγκριτικές διαδικασίες λήψης επιχειρηματικών δανείων στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. ... 75 Διάγραμμα 30. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης η αξιολόγηση των προτάσεων για χρηματοδότηση έγινε αυστηρότερη; ... 76 Διάγραμμα 31. Ένας σημαντικός παράγοντας που συνέβαλε αθροιστικά στην οικονομική κρίση ήταν η υπερκατανάλωση δανείων. ... 77 Διάγραμμα 32. Πιστεύετε ότι η αύξηση των εξασφαλίσεων των τραπεζών θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 79 Διάγραμμα 33. Πιστεύετε ότι η αύξηση των εξασφαλίσεων των τραπεζών θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 80 Διάγραμμα 34. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης τραπεζικών προϊόντων τύπου
“split & freeze” θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 81 Διάγραμμα 35. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης τραπεζικών προϊόντων τύπου
“split & freeze” θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 82
15 Διάγραμμα 36. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου του «κουρέματος»
των απαιτήσεων των τραπεζών για «κόκκινα» δάνεια θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 83 Διάγραμμα 37. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου του «κουρέματος»
των απαιτήσεων των τραπεζών για «κόκκινα» δάνεια θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 84 Διάγραμμα 38. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου της πώλησης των
«κόκκινων» δανείων από τις τράπεζες σε μεγάλα ιδιωτικά funds θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 85 Διάγραμμα 39. Πιστεύετε ότι η διεύρυνση της χρήσης της μεθόδου της πώλησης των
«κόκκινων» δανείων από τις τράπεζες σε μεγάλα ιδιωτικά funds θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 86 Διάγραμμα 40. Πιστεύετε ότι η εφαρμογή της μεθόδου εθελοντικής παράδοσης των ενυπόθηκων ακινήτων από τους δανειολήπτες-επιχειρηματίες προς τις τράπεζες θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 87 Διάγραμμα 41. Πιστεύετε ότι η εφαρμογή της μεθόδου εθελοντικής παράδοσης των ενυπόθηκων ακινήτων από τους δανειολήπτες-επιχειρηματίες προς τις τράπεζες θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 88 Διάγραμμα 42. Πιστεύετε ότι η αύξηση των πλειστηριασμών των ενυπόθηκων ακινήτων από πλευράς τραπεζών, θα βοηθούσε μελλοντικά τη βελτίωση των όρων τραπεζικής δανειοδότησης των επιχειρήσεων; ... 89 Διάγραμμα 43. Πιστεύετε ότι η αύξηση των πλειστηριασμών των ενυπόθηκων ακινήτων από πλευράς τραπεζών, θα βοηθούσε μελλοντικά την κερδοφορία των τραπεζών; ... 90 Διάγραμμα 44. Η στατιστικά σημαντική επίδραση της διάρκειας της παρουσίας των εργαζομένων στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα στον τρόπο απάντησης τους. ... 93
16 Διάγραμμα 45. Η στατιστικά σημαντική επίδραση του αριθμού αλλαγής υπηρεσίας των εργαζομένων στο συγκεκριμένο τραπεζικό ίδρυμα στον τρόπο απάντησης τους.
... 94
17
Εισαγωγή
Η παρουσία μιας σημαντικής οικονομικής κρίσης είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη μείωση της οικονομικής δραστηριότητας τόσο των επιχειρήσεων όσο και των νοικοκυριών. Εξάλλου, ο ρόλος του τραπεζικού συστήματος είναι ιδιαίτερα σημαντικός στο πλαίσιο του οικονομικού συστήματος, καθώς οι τράπεζες πρέπει να χρηματοδοτούν την επιχειρηματικότητα, ώστε να προωθείται η ανάπτυξη.
Ωστόσο, όταν μια οικονομική κρίση επηρεάσει τον τραπεζικό κλάδο, είναι σχεδόν βέβαιο ότι αυτός θα αναγκαστεί να αναπροσαρμόσει την συμπεριφορά του σχετικά με τον τρόπο και το μέγεθος του δανεισμού. Υπό αυτήν την έννοια, η μελέτη και η ανάλυση των επιπτώσεων της μείωσης της χρηματοδότησης από τον τραπεζικό τομέα προς τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά κατά την διάρκεια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα σημαντική και αποτελεί τον στόχο της παρούσας διπλωματικής εργασίας.
Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελείται από πέντε (5) κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο λαμβάνει χώρα μια γενικότερη επισκόπηση του τραπεζικού περιβάλλοντος παγκοσμίως μετά την οικονομική κρίση. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται στοιχεία από ακαδημαϊκές μελέτες και έρευνες σχετικά με τις επιπτώσεις στον τραπεζικό δανεισμό από την οικονομική κρίση. Στο τρίτο κεφάλαιο περιλαμβάνονται στοιχεία για την πορεία της χρηματοδότησης της ελληνικής οικονομίας από το τραπεζικό σύστημα κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης.
Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικά το μεθοδολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έλαβε χώρα η έρευνα, της οποίας τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στο πέμπτο κεφάλαιο. Η εργασία ολοκληρώνεται με την εξαγωγή των σημαντικότερων συμπερασμάτων.
18
1. Οι επιπτώσεις και οι αλλαγές που επέφερε η οικονομική κρίση στο τραπεζικό σύστημα
1.1. Το τραπεζικό περιβάλλον κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης
Το κεφάλαιο αυτό περιγράφει τις συνθήκες υπό τις οποίες δραστηριοποιήθηκε ο τραπεζικός τομέας κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης και των κρίσεων που ακολούθησαν στο λειτουργικό περιβάλλον των τραπεζών, συμπεριλαμβανομένων των βασικών μακροοικονομικών εξελίξεων, των μεταβολών που έλαβαν χώρα στο κανονιστικό πλαίσιο αλλά και το ανταγωνιστικό περιβάλλον.
Η περίοδος που προηγήθηκε της χρηματοπιστωτικής κρίσης ήταν μια περίοδος έντονης έλλειψης διαφάνειας, κυρίως στους τραπεζικούς τομείς των περισσότερων προηγμένων οικονομιών. Τα περιουσιακά στοιχεία του τραπεζικού συστήματος, οι πιστώσεις και τα κέρδη αυξήθηκαν κατά την περίοδο αυτή με πολύ ταχύτερο ρυθμό από ότι η πραγματική οικονομική δραστηριότητα. Οι διάφορες μορφές κίνδυνου παραμελήθηκαν συχνά υπέρ μιας πολιτικής παροχής κινήτρων, οι οποίες επιβράβευαν περισσότερο τα βραχυπρόθεσμα οφέλη έναντι των μακροπρόθεσμων βιώσιμων αποδόσεων. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μη σωστή αξιολόγηση των τραπεζικών στρατηγικών (Bulbul et al., 2013).
Τα πιστωτικά πρότυπα ήταν χαλαρά και πολλές τράπεζες στηρίχθηκαν στις βραχυπρόθεσμες αγορές χονδρικής για τη χρηματοδότηση των επιχειρηματικών τους δραστηριοτήτων. Η εγγενής προκυκλικότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος συνέβαλε επίσης στην ανάπτυξη της πιστωτικής και οικονομικής ανάπτυξης με αμοιβαία ενισχυτικούς τρόπους. Οι τράπεζες σε ορισμένες χώρες λειτουργούσαν με σχετικά χαμηλά αποθέματα κεφαλαίου και ρευστότητας. Η διασυνοριακή δραστηριότητα των μεγάλων τραπεζών επεκτάθηκε απότομα, όπως και η παραγωγή εσόδων από πολύπλοκες και αδιαφανείς δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων των
19 δομημένων τιτλοποιήσεων και των εξωχρηματιστηριακών παραγώγων (Bulbul et al., 2013).
Παρότι οι εξελίξεις πριν από την κρίση στον τραπεζικό τομέα υπήρξαν καθοριστικές, στην εκδήλωσή της συνέβαλαν και άλλοι παράγοντες. Ενδεικτικά αναφέρονται τα μειωμένα κίνητρα στη διαδικασία τιτλοποίησης και στη σιωπηρή κρατική στήριξη των τραπεζών, η ανεπαρκής τραπεζική ρύθμιση και εποπτεία σε πολλές χώρες, οι διακρίσεις στις αγορές πιστώσεων και η αυξημένη μόχλευση σε ορισμένα μέρη του μη χρηματοπιστωτικού τομέα.
Η κρίση πυροδοτήθηκε γύρω στα μέσα του 2007 από την απότομη παύση της έκρηξης που είχε σημειωθεί τα προηγούμενα χρόνια στην αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να σημειωθούν σημαντικές ζημίες στον ευρύτερο τομέα της στεγαστικής πίστης των ΗΠΑ και να δημιουργηθεί κλίμα αβεβαιότητας σχετικά με την έκταση των ανοιγμάτων των τραπεζικών ιδρυμάτων στα περιουσιακά στοιχεία αυτά. Η συρρίκνωση των χρηματοοικονομικών συνθηκών μέσα στους επόμενους μήνες εξέθεσε την, έως τότε ευρέως χρησιμοποιούμενη, πρακτική της υπερβολικής ανάληψης κινδύνου, του μετασχηματισμού της ωριμότητας των δανείων και της μεγάλης ευπάθειας που παρατηρούνταν στον παγκόσμιο τραπεζικό κλάδο (Laeven &
Valencia, 2012).
Καθώς ορισμένες τράπεζες, αλλά και λοιποί ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί (other financial intermediaries, OFIs), αντιμετώπιζαν προβλήματα ρευστότητας, οι κεντρικές τράπεζες επέκτειναν σημαντικά τις διευκολύνσεις ρευστότητας προς αυτούς. Το κλείσιμο των τραπεζικών αγορών χρηματοδότησης μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers το Σεπτέμβριο του 2008 ώθησε τις κυβερνήσεις να εξασφαλίσουν τη χρηματοδότηση των τραπεζών από την πλευρά τους. Πολλές τράπεζες στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες κατέρρευσαν επίσης ή έλαβαν σημαντικές εισφορές κεφαλαίων από τις κυβερνήσεις των κρατών, ενώ μερικές κρατικοποιήθηκαν (Laeven & Valencia, 2012).
Ορισμένα προγράμματα διάθεσης περιουσιακών στοιχείων δημιουργήθηκαν σε κάποιες χώρες για να βοηθήσουν τις τράπεζες να αντιμετωπίσουν τα προβλήματά τους. Οι προσπάθειες αυτές κατάφεραν να αποτρέψουν την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και της οικονομίας γενικότερα. Ωστόσο, το
20 δημοσιονομικό κόστος που προέκυψε από τη χρηματοοικονομική στήριξη του τομέα των τραπεζών, οι απώλειες παραγωγής και η αύξηση του δημόσιου χρέους ήταν πολύ σημαντικές συνέπειες, δημιουργώντας σε ορισμένες περιπτώσεις ανησυχίες σχετικά με τη φερεγγυότητα των κρατικών ομολόγων (Laeven & Valencia, 2012).
Η κρίση επηρέασε όλα τα μεγάλα τραπεζικά συστήματα, παρόλο που ο αντίκτυπος ποικίλλει εξαιτίας διαφορετικών αρχικών συνθηκών και διαρθρωτικών σημείων του εκάστοτε τραπεζικού συστήματος. Ενώ οι τράπεζες της ζώνης του ευρώ, του Ηνωμένου Βασιλείου και των Ηνωμένων Πολιτειών υπέστησαν μεγάλες ζημίες κατά την διάρκεια της κρίσης, οι χώρες της Αυστραλίας, του Καναδά και της Σουηδίας την αντιμετώπισαν καλύτερα και δεν χρειάστηκε, στις περιπτώσεις αυτές, κυβερνητική στήριξη κεφαλαίων (Bech et al., 2012).
Από την άλλη πλευρά, οι τράπεζες των αναδυόμενων αγορών (emerging market economies, ΕΜΕs) καθώς ήταν πιο απομονωμένες από το διεθνές σκηνικό της κρίσης, δεδομένης της εγχώριας εστίασής τους, της σχετικά χαμηλής χρήσης της χρηματοδότησης από την διεθνή αγορά και γενικά των υψηλότερων υποχρεωτικών διαθεσίμων τους, δεν επηρεάστηκαν σε ανάλογο βαθμό. Οι πολιτικές απαντήσεις στην κρίση συνέβαλαν επίσης στην ετερογένεια των αποτελεσμάτων. Για παράδειγμα, η διαδικασία διόρθωσης και αναδιάρθρωσης του ισοζυγίου των τραπεζών στις Ηνωμένες Πολιτείες υιοθετήθηκε σε ορισμένες μόνο ευρωπαϊκές χώρες (Bech et al., 2012).
Ένας άλλος σημαντικός λόγος για την περιφερειακή διαφοροποίηση των τραπεζικών αποτελεσμάτων κατά την τελευταία δεκαετία είναι ο αντίκτυπος της κρίσης του κρατικού χρέους στη ζώνη του ευρώ που ξεκίνησε γύρω στα τέλη του 2010. Μέχρι την συγκεκριμένη χρονική περίοδο, οι φόβοι για την πιστοληπτική ικανότητα ενός κράτους ήταν μια επέκταση των προβλημάτων του τραπεζικού τομέα και της γενικότερης οικονομικής κρίσης, όπως είχε συμβεί στην περίπτωση της Ιρλανδίας. Ωστόσο, για πολλές τράπεζες της ζώνης του ευρώ, η κλιμάκωση των ανησυχιών σχετικά με το δημόσιο χρέος αντιπροσώπευε ένα πρόσθετο δυσμενές σοκ που μείωσε κατά πολύ τις επιδόσεις του τραπεζικού τομέα μετά την κρίση, αλλά οδήγησε και σε βαθύτερες πιέσεις για διαρθρωτικές αλλαγές (Bech et al., 2012).
21
1.2 Το λειτουργικό περιβάλλον μετά την οικονομική κρίση για τις τράπεζες
1.2.1. Το μακροοικονομικό περιβάλλον
Το μακροοικονομικό περιβάλλον μετά την κρίση χαρακτηρίστηκε από μια παρατεταμένη περίοδο χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης και χαμηλού πληθωρισμού στις μεγάλες αναπτυγμένες οικονομίες. Η συνεχόμενη απομόχλευση του ιδιωτικού τομέα οδήγησε σε μείωση των συνολικών επενδύσεων και σε αύξηση των πιστώσεων. Τα ονομαστικά επιτόκια αναφοράς έφτασαν σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάστηκαν ακόμη και αρνητικές τιμές, καθώς οι κεντρικές τράπεζες κατέφυγαν σε εξαιρετικά επεκτατικές νομισματικές πολιτικές, συμβατικές και μη συμβατικές, συμπεριλαμβανομένης της σημαντικής επέκτασης των ισολογισμών τους και της χρήσης αρνητικών επιτοκίων (Cunliffe, 2016).
Αντίθετα, οι πιστώσεις του ιδιωτικού τομέα εξακολούθησαν να επεκτείνονται στην περίπτωση των πιο ισχυρών αναδυόμενων οικονομιών, παρά την επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια. Στην Κίνα για παράδειγμα, το εταιρικό χρέος έχει αυξηθεί αισθητά από την αρχή της κρίσης. Σε ορισμένες μικρότερες χώρες που ανήκουν στις αναδυόμενες οικονομίες και σε άλλες χώρες που κατάφεραν να αντιμετωπίσουν καλύτερα την κρίση (π.χ. Αυστραλία, Καναδάς και Σουηδία), η στεγαστική πίστη έχει επίσης αυξηθεί σταθερά κατά την περίοδο μετά την κρίση σε συνδυασμό με ισχυρές αυξήσεις στις τιμές των κατοικιών (Cunliffe, 2016).
22 1.2.2.Ρύθμιση και εποπτεία
Οι μεταρρυθμίσεις στο παγκόσμιο κανονιστικό πλαίσιο που έλαβαν χώρα μετά την χρηματοπιστωτική κρίση αποσκοπούν στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας των τραπεζών σε δυσμενείς διακυμάνσεις, μέσω των θεσμοθετημένων αυξημένων απαιτήσεων για κεφάλαια και τη διατήρηση ρευστότητας υψηλότερης ποιότητας, προκειμένου τα τραπεζικά συστήματα να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους που δημιουργούνται συστηματικά και να μειώσουν τις έμμεσες κρατικές επιδοτήσεις προς αυτά. Τα μέτρα αυτά αποσκοπούν στη μείωση της πιθανότητας αθέτησης των δεσμεύσεων στις μεγάλες διεθνώς ενεργές τράπεζες και στη σημαντική βελτίωση της ικανότητας του συστήματος να απορροφήσει την αποτυχία ενός μεγάλου τραπεζικού ιδρύματος (Restroy, 2017).
Με τον τρόπο αυτό, οι μεταρρυθμίσεις υπερβαίνουν την ενίσχυση της ευρωστίας των επιμέρους τραπεζών και περιλαμβάνουν μια μακροπροληπτική ή πανευρωπαϊκή προοπτική διαχείρισης των κινδύνων για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα (δηλαδή του συστημικού κινδύνου). Ορισμένες πτυχές των μεταρρυθμίσεων έχουν ήδη εφαρμοστεί, ενώ άλλες υπόκεινται σε μεταβατικές ρυθμίσεις ή πρόκειται να εισαχθούν τα επόμενα έτη. Βασικά στοιχεία των κανονιστικών αλλαγών του τραπεζικού κλάδου είναι τα εξής (Duffie, 2016):
Η αύξηση της ποσότητας και της ποιότητας του κεφαλαίου των τραπεζών μέσω αυστηρότερων απαιτήσεων για το ύψος του σταθμισμένου κινδύνου. Μια μη σταθμισμένη αναλογία κινδύνου εισήχθη ως ένα συμπληρωματικό μέτρο για τον περιορισμό της μόχλευσης και τη μείωση των κινδύνων. Οι αρχές μπορούν να ενεργοποιήσουν ένα μακροπροληπτικό αντικυκλικό κεφαλαιακό αποθεματικό για όλες τις τράπεζες που υπάγονται στην δικαιοδοσία τους, καθώς δημιουργούν κινδύνους κατά τη διάρκεια του πιστωτικού κύκλου και, συνεπώς, μειώνουν την προκυκλικότητα.
Η θέσπιση νέων μέτρων για τις παγκοσμίως συστημικά σημαντικές τράπεζες (globally systemically important banks, G-SIBs), οι οποίες σήμερα περιλαμβάνουν 30 περίπου τράπεζες παγκοσμίως που αντιπροσωπεύουν πάνω από το ένα τρίτο των παγκόσμιων τραπεζικών περιουσιακών στοιχείων,
23 συμπεριλαμβανομένων των υψηλότερων κεφαλαιακών αποθεμάτων και των πρόσθετων απαιτήσεων για μεγάλα ανοίγματα. Οι χώρες εισήγαγαν επίσης αυστηρότερους κανόνες για τις τράπεζες που θεωρούνται συστημικά σημαντικές για την εγχώρια οικονομία τους, συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων εκπλήρωσης των λεγόμενων stress tests.
Η εισαγωγή διεθνούς προληπτικής ρύθμισης του κινδύνου ρευστότητας, με το κεντρικό εργαλείο της να είναι τα εξής δύο ποσοτικά μέσα: ο Δείκτης Κάλυψης Ρευστότητας (Liquidity Coverage Ratio, LCR) και ο Δείκτης Σταθερής Χρηματοδότησης (Net Stable Funding Ratio, NSFR). Ο πρώτος προωθεί τη βραχυπρόθεσμη ανθεκτικότητα των προφίλ ρευστότητας των τραπεζών, ενώ ο δεύτερος στοχεύει να εξασφαλίσει ότι οι τράπεζες διατηρούν μια σταθερή δομή χρηματοδότησης για τα περιουσιακά τους στοιχεία και τις εκτός ισολογισμού δραστηριότητές τους.
Η καθιέρωση ενός παγκόσμιου πλαισίου για την αποκατάσταση των προβλημάτων που αντιμετώπισαν οι τράπεζες κατά την περίοδο της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Πολλές χώρες αναθεωρούν τα εθνικά τους ρυθμιστικά πλαίσια για την επίλυση των διαφορών που προκύπτουν, ώστε να επιτρέψουν την πιο εύρυθμη επίλυση των θεμάτων που ανακύπτουν. Στο πλαίσιο αυτό συμπεριλαμβάνονται αλλαγές στη νομοθεσία και η απαίτηση για τις τράπεζες να έχουν σχέδια για την ανάκαμψή τους και τη συρρίκνωση της ισχύς τους.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι διεθνείς κανονιστικές αλλαγές έχουν συμπληρωθεί από εθνικές πρωτοβουλίες πάνω στο θέμα αυτό. Πιο αξιοσημείωτα είναι τα μέτρα για την αντιμετώπιση της διάρθρωσης των δραστηριοτήτων και των λειτουργιών των τραπεζών, όπως είναι για παράδειγμα τα όρια για την διαπραγμάτευση σχετικά με το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τους νέους κανόνες της Intermediate Holding Company στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και η διαφοροποίηση των εμπορικών χαρτοφυλακίων από άλλες τραπεζικές δραστηριότητες στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ορισμένες χώρες έχουν επίσης θέσει όρια στις προμήθειες των τραπεζών. Δεδομένης της σημασίας των εγχώριων θεσμικών ρυθμίσεων και του εγχώριου κόστους των χρηματοπιστωτικών κρίσεων, η μακροπροληπτική πολιτική παραμένει σε μεγάλο βαθμό εθνικό πολιτικό καθήκον,
24 ενώ συγχρόνως συντονίζεται σε διεθνές επίπεδο όπου ενδείκνυται (Institute of International Finance, 2012).
Οι παγκόσμιες ρυθμιστικές μεταρρυθμίσεις περιλαμβάνουν επίσης στοιχεία που αναφέρονται σε δράσεις εκτός τραπεζικού τομέα. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι έχουν ήδη θεσπιστεί πλαίσια παρακολούθησης και πολιτικής για τα συστημικά σημαντικά μη τραπεζικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Έχουν επίσης ληφθεί μέτρα, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι κίνδυνοι που αφορούν επιχειρηματικές δραστηριότητες εκτός του τακτικού τραπεζικού συστήματος υπόκεινται σε κατάλληλη εποπτεία και ρύθμιση, συμπεριλαμβανομένων για παράδειγμα συγκεκριμένων μέτρων για τη μείωση της ευαισθησίας των χρηματαγορών της αγοράς χρήματος. Άλλες αλλαγές σε αυτό το πλαίσιο περιλαμβάνουν την υποχρεωτική εκκαθάριση ορισμένων τυποποιημένων εξωχρηματιστηριακών παραγώγων με τους κεντρικούς αντισυμβαλλομένους, την εισαγωγή κεφαλαιακών απαιτήσεων για τα ανοίγματα αυτά και την ρύθμιση των προσαυξήσεων για θέσεις που εκκαθαρίστηκαν διμερώς με άλλες τράπεζες (Institute of International Finance, 2012).
Η αυστηρότερη ρύθμιση των τραπεζών ως απάντηση στην κρίση συνοδεύτηκε από μία πιο εντατική τραπεζική εποπτεία, ιδιαίτερα για τις συστημικά σημαντικές τράπεζες. Αυτή η προσαρμογή είχε πολλές όψεις, μεταξύ των οποίων ήταν η μεγαλύτερη δέσμευση μεταξύ των εποπτικών αρχών και των διοικητικών συμβουλίων των τραπεζών και των ανώτερων στελεχών τους, η ευρύτερη και αυστηρότερη χρήση εποπτικών προσομοιώσεων ακραίων καταστάσεων (stress tests), η καθιέρωση αυξημένων απαιτήσεων για την διαχείριση του κινδύνου, πιο στοχοθετημένες ή συχνότερες και αναλυτικότερες επισκοπήσεις κινδύνου και μεγαλύτερη προσοχή στην εταιρική κουλτούρα και την ετοιμότητα για την αντιμετώπιση των μελλοντικών κρίσεων.
Στη συνέχεια, αναφέρονται συνοπτικά τα επίπεδα στα οποία θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη έμφαση από τις ρυθμιστικές αρχές, προκειμένου να αποφευχθεί μια παρόμοιας έντασης και διάρκειας χρηματοπιστωτική κρίση στο μέλλον, στον βαθμό βέβαια που αυτό είναι εφικτό. Τα θέματα αυτά είναι τα εξής (Duffie, 2016):
25
Εξέταση των ενδιαφερομένων. Οι τράπεζες αντιμετώπισαν επίσης αυξημένες πιέσεις από την επενδυτική κοινότητα, αντανακλώντας τις συνεχιζόμενες αδύναμες επιδόσεις πολλών τραπεζών στον τομέα των ελέγχων, καθώς και τις μεταβολές στις στάσεις και τις αντιλήψεις των επενδυτών. Η διαδικασία αυτή επηρέασε το κόστος χρηματοδότησης των τραπεζών και ενθάρρυνε τις αλλαγές στα επιχειρηματικά τους μοντέλα. Για παράδειγμα, οι οργανισμοί αξιολόγησης επικεντρώνονται πλέον πολύ περισσότερο στην έκταση της χρηματοδότησης καταθέσεων. Γενικότερα, οι ρυθμιστικές αρχές και το ευρύτερο κοινό απαιτούν πλέον τη βελτίωση της εταιρικής κουλτούρας των τραπεζών, των πρακτικών αποδοχών των ανώτερων στελεχών τους και του τρόπου της αντιμετώπισης των πελατών τους.
Ανάπτυξη του μη τραπεζικού τομέα. Τα μη τραπεζικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα έχουν αποκτήσει μεγαλύτερο ρόλο στη χρηματοδότηση της οικονομικής δραστηριότητας μετά την κρίση. Η χρηματοδότηση του εταιρικού χρέους έχει μετατοπιστεί ολοένα και περισσότερο προς τις κεφαλαιαγορές στις προηγμένες οικονομίες, ενώ και η έκδοση ομολόγων αυξήθηκε αισθητά. Τα συνολικά περιουσιακά στοιχεία τόσο των ασφαλιστικών ταμείων όσο και των συνταξιοδοτικών ταμείων και των λοιπών ενδιάμεσων χρηματοπιστωτικών οργανισμών, συμπεριλαμβανομένων των διαχειριζόμενων κεφαλαίων και των μη εποπτευόμενων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, επεκτάθηκαν επίσης σχετικά ισχυρά. Το μερίδιο των τομέων αυτών των οργανισμών στο σύνολο των περιουσιακών στοιχείων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων έχει αυξηθεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και σε ορισμένες χώρες όπου ο τραπεζικός τομέας δεν επηρεάστηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια της κρίσης (π.χ.
Κίνα, Κορέα και Μεξικό). Παρόλα αυτά, το μερίδιο των χορηγήσεων των οργανισμών αυτών στο συνολικό δανεισμό των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων δεν είναι τόσο μεγάλο όσο το αντίστοιχο μερίδιο των συνολικών στοιχείων του ενεργητικού τους και συνεχίζουν να αντιπροσωπεύουν μόνο ένα μικρό μερίδιο της παγκόσμιας δανειοδοτικής δραστηριότητας. Υπάρχουν, ωστόσο, σαφείς εξαιρέσεις σε ορισμένες χώρες και αγορές.
Τεχνολογικές αλλαγές. Δεδομένου ότι η τραπεζική δραστηριότητα είναι ένας κλάδος έντασης πληροφόρησης, οι καινοτομίες στην τεχνολογία των πληροφοριών μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τη φύση των τραπεζικών
26 υπηρεσιών και τη διάρθρωση των τραπεζών. Οι γρήγορες εξελίξεις στον τομέα της πληροφορικής, του διαδικτύου και των δυνατοτήτων της κινητής τηλεφωνίας υποστήριξαν μια βαθύτερη ψηφιοποίηση των τραπεζικών υπηρεσιών τα τελευταία χρόνια. Έχουν αναδυθεί νέες εταιρείες FinTech που παρέχουν εξειδικευμένες χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες χρησιμοποιώντας μια σειρά ψηφιακών καινοτομιών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που παρέχουν πίστωση στα νοικοκυριά και τον επιχειρηματικό τομέα μέσω διαδικτυακών πλατφόρμων.
Ο ρόλος της τεχνολογίας στη χρηματοδότηση υποστηρίζεται επίσης από ορισμένες κρατικές πρωτοβουλίες. Ανάλογα με τη λειτουργία αντίδρασης των τραπεζών και την ικανότητά τους να προσαρμόζουν τα επιχειρηματικά τους μοντέλα, οι καινοτομίες της FinTech θα μπορούσαν να αποτελέσουν ανταγωνιστική απειλή για ορισμένες τράπεζες, ή από την άλλη πλευρά, μπορεί να παρέχουν στις τράπεζες την ευκαιρία να βελτιώσουν την πελατειακή τους βάση ή να μειώσουν σημαντικά το σταθερό κόστος τους μακροπρόθεσμα. Οι τεχνολογικές καινοτομίες θα μπορούσαν επίσης να επιτρέψουν στις τράπεζες να βελτιώσουν τις διαδικασίες ανάλυσης δεδομένων και κανονιστικής συμμόρφωσης. Ωστόσο, παρουσιάζουν νέες επιχειρησιακές δυσκολίες και κινδύνους, όπως είναι για παράδειγμα οι κίνδυνοι για την ασφάλεια στο διαδίκτυο και των προσωπικών δεδομένων, τους οποίους οι τράπεζες θα πρέπει να διαχειριστούν αποτελεσματικά.
27
2. Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης στον τραπεζικό τομέα και στις επιχειρήσεις
2.1. Οικονομική κρίση και πιστωτική κρίση
Η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση, όπως σημειώθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, ήταν η πιο σοβαρή εδώ και δεκαετίες και το κόστος της υπήρξε υψηλό για όλους τους εμπλεκόμενους σε αυτήν. Το 2009 το ΑΕΠ συρρικνώθηκε περίπου στο 3,5% στις χώρες του ΟΟΣΑ και η ανεργία έφθασε το 8,4% (από 6,1% το προηγούμενο έτος). Στη ζώνη του ευρώ το ΑΕΠ μειώθηκε κατά 4,4%, ενώ η ανεργία έφθασε το 9,6%. Η κρίση είχε ισχυρό αρνητικό αντίκτυπο στις πραγματικές οικονομικές επιδόσεις των χωρών που επλήγησαν από αυτήν. Η ασθενής οικονομική ανάκαμψη και η πιστωτική κρίση συνέχισαν να επιβαρύνουν το δυσμενές οικονομικό κλίμα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία αρνητικών προβλέψεων όσον αφορά την ανάπτυξη των οικονομιών στο εγγύς μέλλον (OECD, 2012).
Επιπλέον, η κρίση χρέους που ακολούθησε την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση αποτέλεσε τον κύριο παράγοντα περιορισμού της πραγματικής οικονομικής δραστηριότητας. Ο κατακερματισμός των χρηματοπιστωτικών συνθηκών στη ζώνη του ευρώ αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για τις επιχειρήσεις, ιδίως για τις μικρομεσαίες, καθώς αυτές εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την τραπεζική πίστωση. Στις ΗΠΑ, η μείωση των νέων τραπεζικών δανείων στις μεγάλες επιχειρήσεις επιταχύνθηκε σοβαρά, ως άμεση αντίδραση στην τρέχουσα χρηματοπιστωτική κρίση. Όπως αναφέρει το ΙΜF (2013), στην παρούσα οικονομική κρίση, μολονότι τα επιτόκια μειώθηκαν έντονα στις περισσότερες μεγάλες οικονομίες, το ποσό των χρηματοδοτήσεων προς τις επιχειρήσεις μειώθηκε σε μεγάλο βαθμό.
