1
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ
Πτυχιακή εργασία
« Εμπειρική διερεύνηση της χρήσης και σημασίας των μη καλλιεργούμενων φυτών και βοτάνων στο νησί της Σύμης. »
Κωνσταντή Φωτεινή,
Α.Μ 161/07/068
Επιβλέπων καθηγητής: Κίζος Αθ.
Επιτροπή: Πετανίδου Θ., Ιωσηφίδης Θ.
Μυτιλήνη, Σεπτέμβριος 2011
2
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Τα μη καλλιεργούμενα φυτά και βότανα, αποτελούσαν ένα πολύ σημαντικό τμήμα της διατροφής των ανθρώπων. Επιπλέον, σε εποχές σιτοδείας ή λοιμών, αποτελούσαν σημαντική πηγή τροφής. Με την πάροδο του χρόνου όμως, έχει περιοριστεί σημαντικά η συλλογή και κατ’ επέκταση η κατανάλωση τους καθώς η διαδικασία συλλογής τους αποτελεί μια συνήθεια η οποία συνεχίζεται από μικρό αριθμό ατόμων, οι οποίοι είναι γνώστες της διατροφικής τους αξίας και των θεραπευτικών ιδιοτήτων που έχουν πολλά από αυτά.
Η παρούσα εργασία με τίτλο «Εμπειρική διερεύνηση της χρήσης και σημασίας των μη καλλιεργούμενων φυτών και βοτάνων στο νησί της Σύμης», εκπονήθηκε με σκοπό να μελετηθεί ο ρόλος και η σημασία που κατείχαν τα άγρια χόρτα και βότανα στις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων από τις προηγούμενες δεκαετίες μέχρι και σήμερα.
Η έρευνα μου, πραγματοποιήθηκε σε άτομα, στο νησί της Σύμης τα οποία εξακολουθούν να συλλέγουν αυτά τα άγρια χόρτα και βότανα και τα έχουν εντάξει στο πρόγραμμα της διατροφής τους.
ABSTRACT
For hundreds of years the uncultivated plants and herbs, constitute a very important and integral department diet of humanity, since lots of people by consuming them and managed to survive. However as time has by their collection and consumption has been considerably limited since the collecting trial constitudes a habbit which is continued by small number of individuals who are acquaintances of their alimentary values and heating properties that have many from them.
In this present paper titled “An empiric investigation of use and importance of uncultivated plants and herbs on the island of Simi”, was worked out with a view in order to be studied the role and the importance that possessed the wild plants and herbs in the alimentary habits of people from the previous years until the present time. My research, was based on the inhabitants of Simi island who continue collecting these wild plants and herbs and they have them included in their daily diet.
3
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Με το τέλος της πτυχιακής μου εργασίας, σηματοδοτείται το τέλος μιας πορείας τεσσάρων ετών όντας φοιτήτρια του Τμήματος Γεωγραφίας, του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Φθάνοντας στο τέλος της προπτυχιακής μου φοίτησης, θα ήθελα να ευχαριστήσω ορισμένα πρόσωπα που με την βοήθεια τους συντέλεσαν στην περάτωση των σπουδών μου, στη διεύρυνση των γνώσεων και οριζόντων μου.
Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, Βασίλειο και Μαρία, και τα αδέλφια μου Άννα και Μερκούρη, που με την υπομονή τους και την επιμονή τους ήταν σημαντικοί αρωγοί στην προσπάθεια μου να εκπληρώσω τις φοιτητικές μου υποχρεώσεις καθώς επίσης τους είμαι ευγνώμον για την ολόψυχη αγάπη και υποστήριξη τους όλα αυτά τα χρόνια. Σημαντική βοήθεια και συμπαράσταση στην προσπάθεια μου να εκπληρώσω τους φοιτητικούς και προσωπικούς μου στόχους είχα από συμφοιτητές και φίλους και θα ήθελα να τους ευχαριστήσω πολύ αναφέροντας τους: Γιάννα, Δέσποινα, Πόπη, Μαρία, Αθανασία και Στέλιο.
Στη διαδικασία εκπόνησης της πτυχιακής μου μελέτης, σημαντική βοήθεια στη συλλογή των δεδομένων μου είχα από τους ανθρώπους οι οποίοι ήταν γνώστες της διαδικασίας συλλογής και επεξεργασίας των άγριων φυτών που επισκέφθηκα, γιατί μου αφιέρωσαν ώρες από τη καθημερινότητα όπου με χαρά μου συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια που τους μοίρασα και ταυτόχρονα με μεγάλη προθυμία μου μετέδωσαν πολλές πληροφορίες γι’ αυτά. Θα ήθελα λοιπόν στο σημείο αυτό να τους ευχαριστήσω θερμά.
Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές του Πανεπιστημίου για την πορεία που είχαμε, την κα. Πετανίδου Θεοδώρα τον κ. Ιωσηφίδη Θεόδωρο, οι οποίοι δέχτηκαν να είναι τα μέλη της τριμελούς επιτροπής μου, αλλά ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέπον καθηγήτρια μου κ. Κίζο Αθανάσιο, με του οποίου την υπομονή και αντοχή φθάσαμε στο σημείο να βρίσκομαι σήμερα εδώ. Αφιερώνω λοιπόν αυτή την εργασία σε όλους τους ανθρώπους που ήταν δίπλα μου, όλο αυτό τον καιρό.
Ευχαριστώ.
4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ……….…6
2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ……….Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης.8 2.1 Τα άγρια χόρτα στη διατροφή: Το χθες και το σήμερα………..…...8
2.2 Η χρήση και η σημασία των άγριων φυτών στην Ελλάδα και στη Μεσόγειο………...11
3. ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΔΕΔΟΜΕΝΑ……….14
3.1 Μεθοδολογία της έρευνας………14
3.2 Περιοχή μελέτης……… 15
3.2.1. Γεωμορφολογία………..16
3.2.2. Γεωλογία...16
3.2.3.Κλίμα...17
3.2.4.Χερσαία και υδάτινα οικοσυστήματα………17
3.3 Τρόπος συλλογής των άγριων χόρτων...18
4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...22
4.1 Καταγραφή φυτών σε φύλλο Excel...22
4.2 Αναλυτική περιγραφή των φυτών που συλλέχθηκαν στη Σύμη…………...27
4.3 Ο ρόλος των μη καλλιεργούμενων φυτών και βοτάνων στη Σύμη……Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης....41
5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...43
5.1 Συμπεράσματα της έρευνας……….43
5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΤΑ ΑΓΡΙΑ ΦΑΓΩΣΙΜΑ ΧΟΡΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: ΦΥΛΛΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΕΙΔΩΝ
6 ΕΝΟΤΗΤΑ 1η
1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στην Ελληνική ύπαιθρο υπάρχουν πολλά άγρια φαγώσιμα χόρτα και βότανα.
Πολλοί δεν τα γνωρίζουν εκτός από ένα δυο είδη, που ίσως έχουμε ψωνίσει για να φτιάξουν χόρτα ή πίτες. Τα άγρια χόρτα που φυτρώνουν στους αγρούς είναι ιδιαίτερα πλούσια σε βιταμίνες και συστατικά τα οποία συνεισφέρουν σημαντικά στην
αντιοξειδωτική ικανότητα του οργανισμού. Παλαιότερα η χρήση τους ήταν πιο
εκτεταμένη και διαδεδομένη και γενικότερα είχαν πολύ σημαντικό ρόλο στις διατροφικές συνήθειες σε σχέση με το σήμερα και παράλληλα η συλλογή τους συνέβαλε στη
διαχείριση του περιβάλλοντος από τις κοινωνίες που τα συνέλλεγαν και τα
χρησιμοποιούσαν. Στις μέρες μας, η χρήση κάποιων άγριων φυτικών ειδών μπορεί να συνδέεται με την υψηλή μαγειρική.
Η συγκεκριμένη εργασία, επιχειρεί να διερευνήσει το ρόλο αυτών των
«άγριων» φυτικών τροφών στις διατροφικές συνήθειες και διαχειριστικές πρακτικές των παραδοσιακών κοινωνιών της Ελλάδας με έμφαση στη περιοχή του Αιγαίου. Στα πλαίσια αυτά, συλλέχθηκαν μαζί με τοπικούς πληροφοριοδότες φυτά και βότανα στο νησί της Σύμης.
Ο σκοπός και ταυτόχρονα το βασικό ερώτημα το οποίο θα εξετάσουμε στην παρούσα πτυχιακή, αναφέρεται στη μελέτη του ρόλου και της σημασίας που κατείχαν τα άγρια χόρτα (και βότανα) στις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων από τις
προηγούμενες δεκαετίες μέχρι και σήμερα. Το ερώτημα αυτό προέκυψε τόσο από την μικρή παρουσία ερευνών που να αναφέρονται στο συγκεκριμένο θέμα σε διεθνές επίπεδο, όσο και από την ελάχιστη παρουσία τους στον ελληνικό χώρο.
Η μέθοδος που θα χρησιμοποιηθεί έτσι ώστε να απαντηθεί το ερώτημα που εξετάζουμε στη συγκεκριμένη πτυχιακή, είναι πρωτογενής έρευνα, με συνεντεύξεις με άτομα τα οποία συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να μαζεύουν μη καλλιεργούμενα φυτά και βότανα και τα έχουν εντάξει στο πρόγραμμα της διατροφής τους. Πιο συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις με τη χρήση ενός οδηγού συνέντευξης και διερεύνηση του πεδίου με τη χρήση μιας φόρμας καταγραφής για το κάθε είδος ξεχωριστά.
7 Η δομή που ακολουθεί η συγκεκριμένη πτυχιακή εργασία αρχίζει με την
ανασκόπηση της βιβλιογραφίας στην επόμενη ενότητα, όπου αναφέρεται ο ρόλος και η σημασία των μη καλλιεργούμενων φυτών στις διατροφικές συνήθειες το παρελθόν στην Ελλάδα και στη Μεσόγειο. Στην επόμενη ενότητα που ακολουθεί, παρουσιάζεται η μέθοδος και τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν ενώ παράλληλα αναφέρονται πληροφορίες για την περιοχή μελέτης και ο τρόπος που συλλέγονται τα άγρια χόρτα.
Στην συνέχεια, ακολουθεί η ενότητα που παρουσιάζει αναλυτικά τα αποτελέσματα μας και ακόμη μία στην οποία αναφέρονται τα συμπεράσματα που διεξήχθησαν από την έρευνα και τέλος, η βιβλιογραφία.
8 ΕΝΟΤΗΤΑ 2η
2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
2.1) ΤΑ ΑΓΡΙΑ ΧΟΡΤΑ ΣΤΗΝ ΔΙΑΤΡΟΦΗ: ΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Το διαιτητικό πρότυπο το οποίο συναντάται στις ελαιοπαραγωγικές χώρες της Μεσογείου και το οποίο στις μέρες μας είναι πλέον γνωστό σαν το διαιτητικό
μοντέλο που συμβάλει στην υγεία, στον ελλαδικό χώρο έχει μια ιστορία τριάντα πέντε αιώνων. Η Κρητική δίαιτα αποτελεί την βάση του διατροφικού μεσογειακού προτύπου.
Το 1994 ο Οργανισμός Υγείας Oldways, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και το Harvard School of Public Health παρουσίασαν την Πυραμίδα της Μεσογειακής Δίαιτας, δίδοντας έτσι την επιστημονική έγκρισή τους σε ένα "πείραμα" χιλιάδων ετών το οποίο πραγματοποιούνταν αδιαλείπτως στην Κρήτη και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της Κρητικής δίαιτας ,είναι η καθημερινή σχεδόν κατανάλωση άγριων χόρτων και λαχανικών είτε σαν κύρια πιάτα είτε σαν συνοδευτικά κυρίων πιάτων είτε σαν σαλάτα.
ΤΟ ΧΘΕΣ..
Στο παρελθόν, τα χόρτα όπως επίσης και οι ρίζες κάποιων, κατείχαν ουσιαστική θέση στις διατροφικές συνήθειες από τους προϊστορικούς χρόνους και χρησιμοποιούνταν ως συστατικά στις σούπες, στις σαλάτες αλλά και ως εδέσματα που τις περισσότερες φορές τρώγονταν με ελαιόλαδο, λεμόνι και τυρί.
Υπάρχει μεγάλος αριθμός από γραπτές μαρτυρίες (του Θεόφραστου, του Διοσκουρίδη, του Αθήναιου, του Διοφάνη, του Νίκανδρου, του Πλούταρχου, του Ηρόδοτου, του Αριστοφάνη και άλλων), οι οποίες μας πληροφορούν για τις διατροφικές προτιμήσεις και συνήθειες που σχετίζονται με την κατανάλωση των χόρτων την
κλασσική και μετακλασική εποχή. Με βάση λοιπόν αυτές τις γραπτές μαρτυρίες, εκείνη την εποχή, οι πρόγονοι μας είτε καλλιεργούσαν στους κήπους τους κάποια είδη (το σέσκουλο, τα βλίτα, το λάχανο, το κάρδαμο, το μαρούλι, ,η αντράκλα, το λάπαθο, ο βασιλικός, το θρούμπι, το σκόρδο, το πράσο, το κρεμμύδι), είτε μάζευαν και στη συνέχεια κατανάλωναν κάποια από αυτά ή και άλλα είδη στην άγρια μορφή τους.
9 Γενικά παρατηρούμε πως ο ρόλος τους ήταν πολύ σημαντικός στην διατροφή καθώς είτε προσφέρονταν ως ορεκτικά, είτε ως συμπληρώματα άλλων πιάτων τα παρακάτω (Ψαρουδάκη, 2011): “ο άνηθος, το σέλινο ,το αγριοκάρδαμο, το σπαράγγι (ασφάραγγος), το σέσκουλο (τεύτλο) , τη λαχανίδα(ράφανος), την κάπαρη (κάππαρις) την αγριαγκινάρα (κυνάρα), το καρότο (σταφυλίνος, δαύκος, καρωτόν). Επίσης
αναφέρεται το σέλινο, το ραδίκι και το αντίδι (κίχορα και σέρις),το μάραθο, οι βολβοί, η μολόχα (μολόχη), ο δυόσμος , το συσίμπριο (σισύμβριον), το αγριοσινάπι (ανάρρινον), η τσουκνίδα (ακαλήφη), το χρυσολάχανο (ατραφαλίς), η αρμυρήθρα (άλιμον) το
ραπάνι(ραφανίς) η ρόκα (εύζωμον), το κρίταμο (κρήθμον), η ρέβη και άλλες συγγενείς της ρίζες (γογγυλίς, βουνιάς, ράφυς ). Ακόμα το σφερδούκλι (ασφόδελος), το
αγριοσκάντζικο (σκάνδιξ), το αγριοσπανάκι, η λαψάνιδα (λαψάνη) ο στύφνος (στρύχνος), ο ζοχός (σόγχος), η αγριόσκιλλα (ορνιθόγαλον), η σκυλόγλωσσα (κυνόγλωσσος)” (Ψαρουδάκη, 2011,σελ.12-16).
Ο Θεόφραστος μας πληροφορεί για κάποια φυτά (Ψαρουδάκη, 2011, σελ.17- 21) “(η χοιρομουριδα (υποχοιρίς), ο μαρτιάκος (ηριγέρων), η καυκαλήθρα (καυκαλίς), το λαγόχορτο (τραγοπώγων), ο κόρχορος, η ρίγανη ,το θυμάρι, η παπαρούνα, η
αγριοζαφορά), τα οποία χρησιμοποιούνταν από όλα σχεδόν τα νοικοκυριά για να δώσουν ένα ιδιαίτερο άρωμα στα φαγητά. Ο Νίκανδρος στο έργο του «Γεωργικά» μας
πληροφορεί πως ένα αγροτικό πιάτο χορταρικών αποτελούνταν από: το φιδόχορτο (άρον), η αγριόσκιλλα (ορνιθόγαλον), η σκυλόγλωσσα (κυνόγλωσσος), μάραθο, άγριο σπαράγγι, καρότα. Επίσης, στα «Γεωπονικά» του Κασσιανού Βάσσου, γίνεται αναφορά και σε κάποια άλλα είδη όπως το ραδικιού, τη ρόκα, την μολόχα ,το πράσο, το βλίτο, το καρότο, τον κολίανδρο, το σπανάκι το λάχανο, το κάρδαμο και το μαρούλι.”
Συνεχίζοντας την αναδρομή στο παρελθόν, παρατηρούμε πως παρόμοιος ήταν και ο ρόλος των μη καλλιεργούμενων φυτών και στις διατροφικές συνήθειες των Βυζαντινών οι οποίοι τα είχαν εντάξει στο καθημερινό τους διαιτολόγιο με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα, για τις οικογένειες που δεν είχαν ιδιαίτερη οικονομική άνεση θεωρούνταν η κύρια τροφή ενώ για κάποιες άλλες οικογένειες που είχαν την δυνατότητα και σε άλλου είδους τροφές (όπως κρέας και ψάρι), χρησιμοποιούνταν τα άγρια χόρτα ως συμπλήρωμα. Ακόμη, ήταν γνωστό ότι τα χόρτα ήταν πλούσια σε συστατικά που συνεισφέρουν σημαντικά στην αντιοξειδωτική ικανότητα του οργανισμού και γι’ αυτό το λόγο οι γιατροί στα Βυζαντινά χρόνια τα σύστηναν ανεπιφύλακτα στους αρρώστους οι οποίοι τα κατανάλωναν με ξύδι ή αλλά περιχύματα. Αξίζει να σημειωθεί πως οι Βυζαντινοί ήταν πολύ τυπικοί και τηρούσαν με ακρίβεια τις νηστείες που ορίζονταν από την θρησκεία και συνολικά διαρκούσαν 6 μήνες. Επομένως, η σχέση που είχαν με την συλλογή και κατ’ επέκταση με την κατανάλωση των άγριων χόρτων ήταν αναμφισβήτητα και σχέση ανάγκης.
10 ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ..
Είναι γεγονός πως κατά την αρχαιότητα οι γαστρονόμοι όταν κατέγραφαν συνταγές για το μαγείρεμα των άγριων χόρτων έδειχναν ιδιαίτερο πάθος και όρεξη γιατί υπηρετούσαν την γαστρονομία και όχι κάποια διατροφική ανάγκη. Κάτι τέτοιο, δεν βλέπουμε να συμβαίνει στις μέρες μας, καθώς η χρήση των άγριων χόρτων είναι συνδεδεμένη ιδιαίτερα με την υψηλή μαγειρική.
Με την πάροδο του χρόνου, κάποια πράγματα που σχετίζονται με τα άγρια χόρτα έχουν αλλάξει τα περισσότερα όμως έχουν μείνει ίδια. Πιο συγκεκριμένα, οι δημώδεις ονομασίες που δίνονται στα άγρια χόρτα στις μέρες μας, παρουσιάζουν πολύ μικρές διαφοροποιήσεις σε σχέση με αυτές που τους δίνονταν στο παρελθόν. Αυτό, οφείλεται στην πολιτισμική και ιστορική συνέχεια η οποία συνέχισε να υφίσταται ανεξάρτητα από την παρουσία των εκάστοτε κατακτητών. Ακόμα και οι παραδοσιακές συνταγές διατηρούνται αφού μέχρι σήμερα συναντάμε τον ίδιο ή παρόμοιο συνδυασμό χορταρικών με το παρελθόν (Ψαρουδάκη, 2011).
Αυτό που μεσολάβησε τα τελευταία πενήντα χρόνια στη διαταραχή του διατροφικού προτύπου που είχε οριστεί κατά κάποιο τρόπο από το παρελθόν, είναι η αλλαγή των συνηθειών και γενικότερα του τρόπου ζωής και οφείλεται στην
μετανάστευση των ανθρώπων οι οποίοι εγκαταλείπουν την ύπαιθρο για να
εγκατασταθούν στις πόλεις. Αυτή η διαταραχή, είχε ως αποτέλεσμα την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και ταυτόχρονα τον περιορισμό του ελεύθερου χρόνου τόσο της γυναίκας όσο και των υπολοίπων μελών της οικογένειας, κάτι που διευκόλυνε την υιοθέτηση του δυτικού διατροφικού προτύπου κυρίως από τους νέους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να παραμεληθεί το γεγονός ότι η ένταξη των άγριων χόρτων στις
διατροφικές συνήθειες συμβάλει στο να είναι υγιής ο σύγχρονος άνθρωπος. Βλέπουμε λοιπόν, πως έχει περιοριστεί σε πολύ μεγάλο βαθμό τόσο η αναγνώριση των άγριων χόρτων όσο και η συλλογή τους. ωστόσο, υπάρχουν κάποιες περιοχές όπως η Κρήτη που εξακολουθούν αυτήν την παράδοση ανεπηρέαστη, μέχρι και σήμερα. Αξίζει να
σημειωθεί πως στην αγορά υπάρχει καταναλωτικό κοινό το οποίο προτιμάει τα άγρια χόρτα ή έστω τα καλλιεργούμενα άγρια χόρτα ανεξάρτητα από το αν η τιμή τους είναι υψηλή. Αυτό δείχνει από τη μία ότι ακόμη υπάρχουν άτομα που τα συλλέγουν, και από την άλλη, ότι υπάρχουν και άτομα που ενδιαφέρονται να τα καταναλώνουν και να τα εντάξουν στο διατροφικό τους πρόγραμμα είτε επειδή είναι γνώστες της θρεπτικής τους αξίας είτε επειδή αναζητούν νέες γευστικές συγκινήσεις.
Τα αποτελέσματα διαφόρων ερευνών που πραγματοποιήθηκαν είτε από Έλληνες είτε από ξένους επιστήμονες σχετικά με τα άγρια χόρτα στην Ελλάδα και κατ’
επέκταση στη Μεσόγειο, παρουσίασαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αυτό οφείλεται στο
11 γεγονός ότι τα άγρια χόρτα είναι μία πλούσια πηγή ανόργανων στοιχείων, βιταμινών και φυτοχημικών (αντιοξειδωτικά, φλαβονοειδή και ω -3 λιπαρά οξέα). Παράλληλα, έχουν και φυτοοιστρογόνο δράση εξαιτίας των ισοφλαβονοειδή που περιέχουν.
Φυτά τα οποία μαζεύονται μέχρι και σήμερα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, είναι: ο άνηθος, το άγριο κάρδαμο, το άγριο καρότο, ο ασφόδελος και άλλα, των οποίων οι φωτογραφίες και η περιγραφή παρουσιάζονται σύντομα στο παράρτημα (Ψαρουδάκη, 2011).
Σήμερα, ο ρόλος των «άγριων» φυτών επανεκτιμάται και μια σειρά από έρευνες επιχειρούν να αναγνωρίσουν βοτανικά τα φυτά αυτά και να διερευνήσουν και να
τεκμηριώσουν τη διατροφική αξία. Επιπλέον, οι έρευνες αυτές, ελέγχουν αν υπάρχει κίνδυνος εξαφάνισης καθώς μελετάται η συχνότητα εύρεσης τους και ταυτόχρονα καταγράφεται το βιοτικό τους περιβάλλον, ενώ παράλληλα αφού συλλεχθεί, φυλάσσεται πολλαπλασιαστικό γενετικό υλικό και τέλος, το οικονομικό όφελος που μπορεί να επιφέρει η καλλιέργεια τους.
Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η έρευνα που αναφέρεται από την Ψαρουδάκη (2011). Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα αναφέρεται στη συμμετοχή των άγριων χόρτων στο σημερινό διαιτολόγιο των κατοίκων της ανατολικής Κρήτης η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη παρουσιάζει μια εικόνα λίγο ως πολύ αναμενόμενη. Ο γηραιότερος πληθυσμός γνωρίζει πάνω από 50 διαφορετικά είδη χόρτων τα οποία συνεχίζει να καταναλώνει. Οι νεότεροι γνωρίζουν κάτω από 20 είδη και συνήθως συλλέγουν λιγότερα (είδη τα οποία βρίσκονται σε περιοχές ευκολοδιάβατες. Σε αυτή διερευνούνται ακόμη, και οι
διατροφικές συνήθειες που αφορούν την κατανάλωση 100 περίπου εδώδιμων φυτών στην περιοχή του Ν. Λασιθίου σε αστικές και αγροτικές περιοχές. Η έρευνα
επιπολασμού αφορά νοικοκυριά και εξετάζονται:
Η γνώση και πραγματοποίηση συλλογής, η οποία αναφέρεται στη δυνατότητα εύρεσης, στην εποχή συλλογής, στη τοποθεσία και στο τρόπο συλλογής τους.
Η συχνότητα και ο τρόπος κατανάλωσης τους.
Καθώς και το πλαίσιο των συνηθειών διατροφής των μελών της οικογένειας.
2.2. Η ΧΡΗΣΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΓΡΙΩΝ ΦΥΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ.
Από την αρχαιότητα τα χόρτα χρησιμοποιούνται σε μεγάλη ποικιλία για τροφή, φάρμακα καθώς επίσης και για άλλους σκοπούς. Σήμερα αποτελούν σημαντικό μέρος
12 της παραδοσιακής Μεσογειακής διατροφής αν και σε πολλές περιοχές τα άγρια χόρτα έχουν χάσει τον πρωτεύοντα ρόλο τους, στο καθημερινό τραπέζι. Γνωστά κυρίως στους γεωργούς και τους βοσκούς οι γνώσεις και η χρήση των άγριων χόρτων μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά προφορικά και μόνο, και η βιοποικιλία τους ήταν για αιώνες άρικτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Μέχρι τώρα μόνο λίγες απόπειρες έχουν γίνει με στόχο την ιστορική χρήση των άγριων φυτών, ωστόσο υπάρχουν μελέτες που αναφέρονται σ’ αυτά μέσα από την αρχαιοβοτανική και την ιστορική ανάλυση.
Ιστορικά η νότια Ιταλία βρέθηκε κάτω από τη επιρροή των Ελλήνων από τον 8ο αιώνα και έγινε γνωστή ως μεγάλη Ελλάδα. Η επιρροή αυτή συνεχίστηκε και την εποχή του Βυζαντίου και μέχρι σήμερα μικρές ελληνικές μειονότητες βρίσκονται στην
ευρύτερη περιοχή της Καλάβριας και οι κοινότητες των Ελλήνων χαρακτηρίζονται από τη δική τους διάλεκτο κουλτούρα και ιστορία (Rother 1989). Ωστόσο το άνοιγμα των δρόμων και η ευκολότερη επικοινωνία γύρω στο 1950 αλλοίωσε τους πληθυσμούς που δέχτηκαν την Ιταλική κουλτούρα και ενσωμάτωσαν νέα ήθη στο τρόπο ζωής τους. Η ελιά και η καλλιέργεια της αμπέλου ήταν οι βάσεις του εμπορίου και της οικονομικής ανάπτυξης των περιοχών αυτών για αιώνες στη διατροφή των οποίων τα χόρτα είναι σημαντικός παράγοντας της Γκρέκικης κουλτούρας.
Γραπτές πηγές της αρχαίας Ελλάδας όπως αυτές του Θεόφραστου στην Έφεσο που έζησε από το 372- 287 π.Χ δίνουν μέσα από μεταγενέστερες εργασίες πληροφορίες για τα άγρια χόρτα (Ηοrn 1916).
Κατά τη διάρκεια της άνοιξης 2002-2003 και το φθινόπωρο, έγιναν
βοτανολογικές μελέτες στις κοινότητες Bova, Chorio di Rocuaforte στη Νότια Ιταλία συλλέγοντας διάφορα είδη άγριων χόρτων και αναλύονται τα ευρύματα της έρευνας στο κέντρο φαρμακολογίας και φυτοθεραπευτικής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Στη πρώτη φάση της έρευνας ζητήθηκε από τους 18 εθελοντές να αναφέρουν όσα μη
καλλιεργήσιμα άγρια φυτά και χόρτα γνώριζαν. Στη συνέχεια 36 υπερήλικοι κάτοικοι της περιοχής αναγνώρισαν τα φυτά και ανέφεραν στους μελετητές τη χρήση τους. Οι
γυναίκες αναφέρθηκαν κυρίως στο τρόπο παρασκευής του φαγητού και τη χρήση τους γενικότερα ενώ οι άνδρες στο τρόπο συλλογής των φυτών αυτών. Τα αποτελέσματα της έρευνας συντάχθηκαν στα Ιταλικά και όλοι οι εθελοντές ήταν δίγλωσσοι της Καλαβρίας, χρησιμοποιώντας έτσι τη Καλαβριανή διάλεκτο με τα γκρέκικα στοιχεία της Ελληνικής γλώσσας. Για να καταλάβουμε καλύτερα τη πολιτιστική και ιστορική σημασία των άγριων φυτών τα ονόματα τους συγκρίθηκαν με Αρχαία Ελληνική λογοτεχνία βλέπαμε ότι η ταυτοχρονική και ταυτόσημη συχνά ονομασία των φυτών αναδεικνύει την ιστορική σημασία των φυτών στη καθημερινή ζωή των λαών που γεωγραφικά βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση και χωρίς άμεση και καθημερινή επικοινωνία. Οι κάτοικοι των περιοχών που προαναφέρθηκαν συγκέντρωσαν 48 είδη φυτών συμπεριλαμβανομένων
13 φρούτων και ποικιλίες μανιταριών. Τα πράσινα εδώδιμα άγρια φυτά αποτελούν μία μέση κατηγορία τροφής, τα αποκαλούμενα χόρτα. Η λέξη χόρτα περιγράφει τα άγρια φυτά που είναι αυτοφυή και δεν καλλιεργούνται. (Nebel, 2006)
Υπάρχουν υποκατηγορίες φυτών όπως τα μπαχαρικά και τα αρτίματα. Τα μανιτάρια αποτελούν μια άλλη μεγάλη κατηγορία. Σχεδόν όλα τα είδη αποτελούν κοινή κληρονομιά μεταξύ των λαών της Μεσογείου και ειδικότερα αυτών της Ελλάδας και της Νοτίου Ιταλίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το φυτό με την επιστημονική ονομασία Reichardia picroides γνωστή στους κατοίκους της Καλαβρίας με γκρέκικη διάλεκτο ως gaddhazzida και στα Ελληνικά ως galatsida (Dawkins 1936). Γνωρίζοντας ότι το d αντικατέστησε το l με την πάροδο του χρόνου οι λέξεις έχουν κοινή ρίζα την αρχαία ελληνική galactic για το φυτό που αναφέρεται τον 6ο αιώνα Μ.Χ με το χαρακτηριστικό γαλακτώδη χυμό (milk plant) του είδους του. Σειρά άλλων τέτοιων παραδειγμάτων αναφέρονται σε εργασίες των Zanettou- Panteli το 2000 και ένα ακόμη παράδειγμα που αξίζει να αναφερθεί είναι αυτή του φυτού αντράκλα, γνωστή στους αρχαίους έλληνες ως ανδράχνη και στους κατοίκους της Καλάβριας ως antracla, η οποία σήμερα τρώγεται ως σαλάτα και σε πίτες ενώ στο παρελθόν ήταν και γνωστή για την θεραπεία του
πονοκέφαλου, του στομαχόπονου και για τη φροντίδα των ματιών.
Συμπεραίνουμε λοιπόν πως η συνήθεια της συλλογής και του μαγειρέματος των χόρτων είναι ζωντανή και περνάει από γενιά σε γενιά. Ωστόσο τίθενται το ερώτημα της συνέχισης της γνώσης και κατανάλωσης στις νεότερες γενιές καθώς δέχονται εξωτερικές επιρροές και είναι αντικείμενα αλλαγών του τρόπου ζωής. Το γεγονός ότι τα χόρτα χαίρουν υψηλής εκτίμησης από τους μεγαλύτερους οφείλεται στο ότι τους κρατούν υγιείς και τους δίνουν την αίσθηση της τοπικής ταυτότητας. Ακόμη και οι νεότεροι που δεν μπορούν να τα αναγνωρίσουν ή να τα συλλέξουν τα τρώνε όταν τα αναγνωρίσουν ή να τα συλλέξουν, τα τρώνε όταν μαγειρεύονται από τους γονείς τους ως συμπλήρωμα λαχανικών.
Είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε την βιοποικιλία των φυτών που στηρίζει την ιστορική συνέχεια των λαών της Μεσογείου. Η μελέτη που προαναφέραμε, τονίζει την πολιτιστική σημασία των άγριων φυτών και τη σημαντική θέση που κατέχουν στη παραδοσιακή διατροφή αυτών των λαών. Οι δεσμοί μεταξύ των λαών αποδεικνύονται από τη γλωσσολογική ανάλυση και τη κοινή ανάπτυξη των εδώδιμων φυτών. Η καθημερινή κοινή τους χρήση στηρίζει την ομοιογένεια και κοινή καταγωγή των λαών από την εποχή ακόμη της αρχαιότητας και της δημιουργίας αποικιών από τους έλληνες που δημιούργησαν την μεγάλη Ελλάδα στη Νότια Ιταλία.
14 ΕΝΟΤΗΤΑ 3η
3. ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
3.1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ.
Η μέθοδος που θα χρησιμοποιηθεί στην έρευνα μας έτσι ώστε μελετήσουμε και να έχουμε μία πλήρη εικόνα για τον ρόλο και τη σημασία που κατείχαν τα άγρια χόρτα και βότανα στις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων από τις προηγούμενες δεκαετίες μέχρι και σήμερα, είναι πρωτογενής, με συνεντεύξεις με άτομα τα οποία συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να μαζεύουν μη καλλιεργούμενα φυτά και βότανα και τα έχουν εντάξει στο πρόγραμμα της διατροφής τους. Γι’ αυτό, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις με τη χρήση ενός οδηγού συνέντευξης και διερεύνηση του πεδίου με τη χρήση μιας φόρμας καταγραφής για το κάθε είδος ξεχωριστά.
Πιο συγκεκριμένα, αρχικά, αναζητήθηκαν άτομα τα οποία είχαν γνώσεις σχετικές με τα μη καλλιεργούμενα φυτά, τα οποία με τη σειρά τους με καθοδήγησαν σε άλλα με περισσότερες σχετικές γνώσεις τα οποία μάζευαν τα συγκεκριμένα φυτά και τα είχαν καθιερώσει στο πρόγραμμα των διατροφικών τους συνηθειών. Στη συνέχεια, σε συνεργασία πάντα με αυτά τα άτομα, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις που
αποτελούνταν από δύο στάδια. Το πρώτο, αναφερόταν στην συμπλήρωση του
ερωτηματολογίου και το δεύτερο στην συμπλήρωση του φύλλου περιγραφής του είδους, τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν κύριο εργαλείο της συγκεκριμένης ποιοτικής έρευνας καθώς συγκεντρώνουν μεγάλο πλήθος πληροφοριών σχετικά με το θέμα που εξετάζεται.
Το ερωτηματολόγιο, αναφέρεται στην καταγραφή των άγριων φυτών στη Σύμη και αντιστοιχεί ένα σε κάθε είδος. Αποτελείται από ερωτήσεις οι οποίες μπορούν να απαντηθούν πολύ εύκολα από τους ερωτώμενους καθώς είναι ανοιχτού τύπου, με ελεύθερη απάντηση που επιτρέπουν ελεύθερη διατύπωση. Ο λόγος που
χρησιμοποιήθηκαν ερωτήσεις αυτού του είδους, πηγάζει από το γεγονός ότι δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε προκαταβολικά τις ενδεχόμενες απαντήσεις των ερωτημάτων μας, έτσι ώστε να τις ομαδοποιήσουμε και να διευκολύνουμε με αυτό τον τρόπο σημαντικά τη συμπλήρωση. Το ερωτηματολόγιο καταγραφής άγριων φυτών, που
χρησιμοποιήθηκε, αποτελείται από εννέα ερωτήσεις ανοιχτού τύπου. Αρχικά, ρωτάται το είδος του άγριου φυτού που συναντάται στην περιοχή που μελετάμε και στη συνέχεια ακολουθούν ερωτήσεις που αναφέρονται στο αν τα άτομα γνωρίζουν στοιχεία που
15 σχετίζονται με το φυτό, όπως: η περίοδος συγκομιδής του, ποιο μέρος του φυτού
προτιμούν να μαζεύουν και σε ποιες περιοχές συναντάται αυτό το είδος. Στη συνέχεια, το φύλλο καταγραφής του είδους, αποτελείται από ερωτήσεις, μεγάλο μέρος των οποίων, αναφέρεται στο τρόπο με τον οποίο κληρονομήθηκε η συνήθεια της συλλογής άγριων φυτών, δηλαδή αν πρόκειται για μια συνήθεια που ξεκίνησε από τότε που οι ερωτώμενοι ήταν παιδιά ή ήταν κάτι το οποίο έμαθαν από φίλους ή άλλα συγγενικά τους πρόσωπα.
Ταυτόχρονα, οι ερωτώμενοι καλούνται να απαντήσουν αν έχουν διδάξει τον τρόπο συλλογής των μη καλλιεργούμενων φυτών σε άλλα άτομα λέγοντας μας αν αυτά
ανήκουν στο συγγενικό περιβάλλον ή όχι, πότε τους δίδαξαν την συγκεκριμένη τεχνική και γιατί το έκαναν αυτό. Τέλος, υπάρχουν κάποιες ερωτήσεις οι οποίες καλούν τους ερωτώμενους να καταγράψουν την διαδικασία- μεταποίηση που ακολουθείται μετά τη συλλογή τους, συνταγές που προκύπτουν με την χρήση των φυτών και τις χρηστικές και τις ιστορικές πληροφορίες που πιθανόν να υπάρχουν και να τις γνωρίζουν.
Το φύλλο περιγραφής είδους, που αναλύεται στη συνέχεια, προκύπτει από την συμπλήρωση δεκαοκτώ καταγραφών μέσω της παρατήρησης των φυτών στη περιοχή μελέτης. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά καταγράφονται κάποια στοιχεία που περιγράφουν την περιοχή όπως το όνομα της περιοχής, το υψόμετρο, το είδος κάλυψης τη
καλλιέργειας, την γεωλογία της, την σύσταση του εδάφους και την γεωμορφολογία της περιοχής γενικότερα. Στη συνέχεια, καταγράφονται στοιχεία τα οποία αφορούν το κάθε είδος ξεχωριστά και αναφέρονται στην κοινή και στην επιστημονική ονομασία του είδους, στην αφθονία και την πυκνότητα που παρουσιάζει στην περιοχή και τις
παρατηρήσεις κατανομής στο χώρο, το κύκλο ζωής του φυτού, το μέρος συλλογής του φυτού και την εποχή συγκομιδής του. Τέλος, καταγράφεται ο τρόπος με τον οποίο συλλέγεται και μεταφέρεται το φυτό, η διαδικασία που ακολουθείται μετά τη συλλογή του και οι ιστορικές και χρηστικές πληροφορίες που σχετίζονται με αυτό.
3.2) ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ
Το νησί της Σύμης, είναι ένα από τα μικρότερα νησιά των Δωδεκανήσων στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο. Έχει εμβαδό 63,6 τετρ.χλμ και περίμετρο 25 μίλια και βρίσκεται σε βόρειο γεωγραφικό πλάτος 36ο και 37’και ανατολικό γεωγραφικό μήκος 27ο και 50’.
Βρίσκεται βορειοδυτικά της Ρόδου από την οποία απέχει 26ναυτικά μίλια, νοτιοανατολικά της Κω και πολύ κοντά στις μικρασιατικές ακτές καθώς απέχει 5 περίπου ναυτικά μίλια από τον κάβο Αλωπό, ακρωτήρι της μικρασιατικής παραλίας. Το μεγαλύτερο μήκος της από Β προς Ν είναι 10 μίλια και το μεγαλύτερο πλάτος γύρω στα 8 μίλια. Όλοι σχεδόν οι κάτοικοι του νησιού είναι συγκεντρωμένοι σε έναν οικισμό που στο παρελθόν αποτελούσε την ακμαιότερη οικονομικά πόλη στη περιοχή του
νοτιοανατολικού Αιγαίου. Ο κεντρικός αυτός οικισμός περιλαμβάνει το μεγαλύτερο
16 μέρος του πληθυσμού του νησιού . Ένα πολύ μικρό ποσοστό κάτοικοι στους άλλους μικρότερους οικισμούς, όπως το Πέδι, τον Πανορμίτη, το Νημπορειό και τη
Μαραθούντα. (Τωμαδάκης, 1993)
3.2.α) Γεωμορφολογία
Από μορφολογική άποψη, το νησί χαρακτηρίζεται άνυδρο και ορεινό, με ελάχιστη καλλιεργήσιμη γη και μεγάλες κλίσεις. Η κεντρική κορυφογραμμή χωρίζει το νησί σε δύο μέρη, το καθένα από τα οποία χωρίζεται σε πολλές μικρές ανεξάρτητες λεκάνες απορροής. Κάθε λεκάνη δημιουργεί ένα μικρό χείμμαρο που καταλήγει στο μυχό καθενός από τους μικρούς κολπίσκους του νησιού. Το μεγαλύτερο μέρος του είναι σκεπασμένο με θάμνους και μόνο στο εσωτερικό και τις ρεματιές είναι δασοσκεπής από πεύκα και κυπαρίσσια. Από καλλιεργήσιμα φυτά αυτά που ευδοκιμούν είναι η ελιά, το αμπέλι και η φραγκοσυκιά. Το ορεινό και άγονο έδαφος έστρεψε το ενδιαφέρον των κατοίκων στη θάλασσα και εν γένει στα θαλασσινά επαγγέλματα. Τα ελάχιστα καλλιεργήσιμα τμήματα επέτρεψαν σε ένα πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού να ασχοληθεί με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, στην οποία πρωτεύοντα ρόλο έχει η μελισσοκομία. Τα μοναδικά πεδινά τμήματα του νησιού είναι το Πέδι. Δεν διακρίνεται από αμμώδεις παραλίες παρά μόνο ελάχιστοι μικροί κολπίσκοι οι οποίοι προσφέρονται μεν για κολύμβηση, αλλά τις περισσότερες φορές η πρόσβαση σ’ αυτούς είναι αδύνατη χωρίς θαλάσσιο μεταφορικό μέσο. (Μουντράκης, 2007)
3.2.β) Γεωλογία
Με βάση τις εκθέσεις υδρογεωλογικής αναγνώρισης του Γ. Στρογγύλη
(Νοέμβριος 1980) και του Ν. Κουρμούλη (1981 – ΙΓΜΕ) οι γεωλογικοί σχηματισμοί που συναντώνται στη Σύμη είναι:
Ιουρασικοί ασβεστόλιθοι:
Είναι δολομιτικοί ασβεστόλιθοι με ενστρώσεις ή σώματα δολομιτών, παχυστρωματώδεις ως άστρωτοι. Αποτελούν το υπόβαθρο της περιοχής και καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού.
Κρητιδικοί ασβεστόλιθοι:
Είναι πλακώδεις ασβεστόλιθοι με παρεμβολές κερατολιθικών ζωνών που κατά θέσεις περιέχουν και λεπτά στρώματασχιστολίθων. Ο σχηματισμός αυτός είναι υπερκείμενος
17 των Ιουρασικών ασβεστολίθων και καταλαμβάνει κυρίως μέρος του βόρειου και
βορειοανατολικού τμήματος του νησιού.
Φλύσχης:
Αποτελείται από λατυποκροκαλοπαγή στη βάση που μεταβαίνουν προς τα επάνω σε ασβεστολιθικούς ψαμμίτες. Οι μικρές εμφανίσεις του σχηματισμού αυτού
παρατηρούνται κυρίως στο κεντρικό και βόρειο τμήμα του νησιού.
Μαργαικοί ασβεστόλιθοι:
Πολύ μικρές εμφανίσεις συναντώνται σε διάφορες περιοχές του νησιού.
Τεταρτογενείς αποθέσεις:
Καταλαμβάνουν την μικροκοιλάδα του Πεδιού όπου αποτελεί και την αξιολογότερη εμφάνιση τους. (Μουντράκης, 2007)
3.2.γ) Κλίμα
Το κλίμα του νησιού είναι ήπιο και ξηρό, με επικρατούντες ανέμους το καλοκαίρι τους βορειοδυτικούς, και το χειμώνα τους νοτιοανατολικούς. Ο κλιματικός τύπος της Σύμης είναι DdB’3a’. Δηλαδή το κλίμα της είναι ημίξηρο με μικρό πλεόνασμα νερού κατά το χειμώνα, ανήκει στο μεσόθερμο τύπο Β3 του θερμικού κλίματος
(δυνητική εξατμισοδιαπνοή 855-997mm). Υφίσταται έντονες επιδράσεις από τη θάλασσα στη διαμόρφωση του θερμικού του χαραχτήρα. Το ποσό της Θερμικής δραστηριότητας το καλοκαίρι αντιστοιχεί στο μεγάθερο τύπο Α’. (Τομαδάκης, 1993)
3.2.δ) Χερσαία και υδάτινα οικοσυστήματα
Στο νησί της Σύμης το είδος της ποώδους βλάστησης τείνει να εξαφανιστεί λόγω της υπερβόσκησης που υφίσταται. Τα φρύγανα, τα λαδανιά (Cistys incanus), η αστιβή (Sarcopoterium spinosum), το πουρνάρι (Quercus coccifera), η γκόριτσα (Pyrus amygdaliformis), o κράταιγος (Crataegus Azolorus) και η Euforbia acanthothamnos κινδυνεύουν στο μέλλον να έχουν την τύχη της ποώδους βλάστησης λόγω και πάλι της υπερβόσκησης. (Σαραντίδης, 2008)
Τα υδάτινα οικοσυστήματα της Σύμης, χαρακτηρίζονται από την μεγάλη ποικιία της ιχθυοπαγίδας και των οστρακοειδών. Επίσης, στους κλειστούς και
απομονωμένους όρμους του νησιού υπάρχουν φωλιές από φώκες. Θαλάσσιες χελώνες κολυμπούν κατά μήκος των ακτών συνθέτωντας έτσι ένα πλούσιο θαλάσσιο
οικοσύστημα το οποίο δεν έχει διαταραχθεί ιδιαίτερα από τις ανθρώπινες
18 δραστηριότητες. Στο νησί αναπτύσσεται επίσης ένα χαρακτηριστικό είδος γαρίδας. Όλοι οι κόλποι του νησιού αποτελούν ιδανικούς ψαρότοπους και προσελκύουν αρκετά μεγάλο αριθμό ερασιτεχνών κυρίως αλιέων οι οποίοι προέρχονται κυρίως από τη Σύμη και από τη Ρόδο. (Βογιατζής, 1993)
3.3. ΤΡΟΠΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΑΓΡΙΩΝ ΧΟΡΤΩΝ.
Η συγκεκριμένη ενότητα και οι πληροφορίες που παραθέτονται, προέρχονται τόσο από τις συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της συλλογής και καταγραφής των πληροφοριών σχετικά με τα φυτά στο πεδίο, όσο και από το διαδίκτυο από την διεύθυνση (http://laspistasteria.wordpress.com/2008/03/20/radiki/)
Ο τρόπος με τον οποίο συλλέγονται τα άγρια χόρτα από τη φύση(που
πολλαπλασιάζονται και με ριζώματα), είναι ίδιος και απεικονίζεται αναλυτικά παρακάτω με τη βοήθεια του αγριοράδικου το οποίο θεωρείται ο βασιλιάς των αγριόχορτων. Η διαδικασία λοιπόν που πρέπει να ακολουθείται για τη συλλογή των άγριων χόρτων είναι η παρακάτω:
1η φωτογραφία.
Πηγή :(http://laspistasteria.files.wordpress.com/2008/03/h1.jpg?w=460)
Αρχικά, πρέπει να επιλέξουμε την περιοχή από την οποία θα μαζέψουμε τα άγρια χόρτα έτσι ώστε να μην βρίσκονται κοντά σε δρόμους, σε καλλιεργημένα
χωράφια, σε βιομηχανικές περιοχές κ.λ.π. Σε γενικές γραμμές, προτιμούμε να επιλέγουμε μέρη με λίγο έως πολύ υψόμετρο και με έδαφος σχετικά πετρώδες, γιατί σε αυτές τις περιοχές τα φυτά θεωρούνται πιο νόστιμα. Μετά από κάποια βροχή, θεωρείται ότι είναι η καλύτερη ώρα για το μάζεμα φύλλων, βλαστών και των ανθισμένων κορφάδων καθώς τότε, τα χόρτα είναι πιο τρυφερά. Ακόμη, για να προλάβουμε να πάρουμε τα θρεπτικά συστατικά των φυτών που παρήγαγαν εκείνη τη μέρα, πριν αποθηκευτούν στις ρίζες του φυτού είναι προτιμότερο να τα συλλέγουμε τις απογευματινές ώρες. Σχετικά με την
19 μεταφορά τους, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε είτε μια καθαρή πλαστική σακούλα είτε μία βαμβακερή που προτιμάται περισσότερο γιατί διατηρούνται καλύτερα.
Με ένα κοφτερό μαχαίρι όπως αυτό που φαίνεται στις φωτογραφίες κόβουμε τα μέρη του φυτού ή ολόκληρο το φυτό μόνο αν είμαστε σίγουροι ότι τρώγεται και δεν είναι
δηλητηριώδης, καθώς υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός επικίνδυνων φυτών στη φύση και ποτέ δεν πρέπει να μαζεύουμε περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε.
Επιπλέον, τα χόρτα που ανήκουν σε ένα συγκεκριμένο είδος εμφανίζονται τις
περισσότερες φορές κατά αποικίες, ποτέ δεν τα κόβουμε όλα, αφήνουμε μερικά και πάμε σε κάποιο άλλο σημείο ώστε να βρούμε άλλα.
2η φωτογραφία.
Πηγή: (http://laspistasteria.files.wordpress.com/2008/03/h2.jpg?w=460)
Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, δεν ξεριζώνουμε σε καμία περίπτωση κάποιο χόρτο. Αφού βρούμε ένα ωραίο και υγιές φυτό όπως απεικονίζεται στην 1η φωτογραφία, με την βοήθεια ενός μαχαιριού πλησιάζουμε υπό γωνία και το μπήγουμε στη κεντρική του ρίζα που βρίσκεται κάτω από το κέντρο του χόρτου, όπως απεικονίζεται στην 2η φωτογραφία
Στη συνέχεια, όπως απεικονίζεται στην 3η φωτογραφία, φέρνουμε το χόρτο όσο πιο πολύ μπορούμε παράλληλα με το έδαφος και το κόβουμε κάτω από την επιφάνεια του εδάφους οριζόντια από τη ρίζα του και ανασηκώνουμε το κομμένο πλέον χόρτο με το μαχαίρι.
20 3η φωτογραφία
Πηγή: (http://laspistasteria.files.wordpress.com/2008/03/h3.jpg?w=460)
Στη συνέχεια, όπως απεικονίζεται στην 4η φωτογραφία, το αφήνουμε να πέσει στο έδαφος αφού πρώτα το γυρίσουμε ανάποδα.
4η φωτογραφία
Πηγή: (http://laspistasteria.files.wordpress.com/2008/03/h4.jpg?w=460) Αφού το κόψουμε, όπως απεικονίζεται και στην 5η φωτογραφία, το
καθαρίζουμε με τα χέρια μας, τινάζοντας το ελαφρά και με αυτόν τον τρόπο επιχειρούμε να διώξουμε οποιοδήποτε ξένο σώμα, χόρτο ή χώμα που πιθανότατα βγήκε μαζί με το χόρτο μας.
21 5η φωτογραφία
Πηγή: (http://laspistasteria.files.wordpress.com/2008/03/h5.jpg?w=460)
Μετά από την παραπάνω διαδικασία, κόβουμε με το μαχαίρι ένα μέρος της ρίζας και αφαιρούμε ότι κίτρινο ή ξερό φύλλο υπάρχει πάνω στο χόρτο μας, όπως απεικονίζεται στην 6η φωτογραφία. Με αυτό τον τρόπο, έχουμε στα χέρια μας το έτοιμο πλέον χόρτο που αφού πρώτα πλυθεί με προσοχή, μπορεί να μαγειρευτεί με διάφορους τρόπους.
6η φωτογραφία
Πηγή: (http://laspistasteria.files.wordpress.com/2008/03/h6.jpg?w=460
22 ΕΝΟΤΗΤΑ 4η
4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
4.1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΦΥΤΩΝ ΣΕ ΦΥΛΛΟ EXCEL.
Από τη διαδικασία που ακολουθήθηκε μέσω της έρευνας στο πεδίο και της συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου και της φόρμας καταγραφής των ειδών, προκύπτει μία σειρά από στοιχεία που αναφέρονται στην περιοχή συλλογής των άγριων φυτών και βοτάνων. Πιο συγκεκριμένα, συλλέχθηκαν συνολικά 27 «άγρια» φυτά και βότανα των οποίων τόσο οι πληροφορίες που σχετίζονται με αυτά όσο και τα στοιχεία που αναδεικνύουν το ρόλο και τη σημασία τους στη διατροφή, παρουσιάζονται συνοπτικά στους πίνακες που ακολουθούν:
Στον Πίνακα 1, που ακολουθεί, παρουσιάζονται τα στοιχεία που αναφέρονται στην ταυτότητα του κάθε φυτού ξεχωριστά (την κοινή ονομασία τους, την επιστημονική ονομασία τους, την οικογένεια και το γένος που ανήκουν), στην συνέχεια παρουσιάζει το όνομα της περιοχής, το είδος της κάλυψης της καλλιέργειας και το υψόμετρο απ’ όπου τα συλλέξαμε και τέλος το είδος του εδάφους. Από αυτά προκύπτει ότι 19 από τα φυτά αυτά συγκεντρώθηκαν στη περιοχή μαραθούντα σε υψόμετρο 50- 100 μ. και τα υπόλοιπα στην περιοχή Πέδι σε υψόμετρο 200-300μ. και στις δύο περιοχές το είδος της κάλυψης είναι φρύγανα και το έδαφος θεωρείται Leptosol. Από τα 27 αυτά φυτά, παρατηρούμε πως 7 από αυτά ανήκουν στην οικογένεια labiatea, 5 στην οικογένεια compositeae, και από ένα στις οικογένειες: liliaceae, asteraceae, asparagaceae, cruciferae, portulacaceae, chenopodiacea, papaveraceae, primulaceae, capparaceae, umbelliferae urticaceae, fagaceae, leguminosae, rosaceae και anacadiaceae.
