ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
«ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ»
Διπλωματική Εργασία
«Η συμβολή των μέσων ηλεκτρονικής κοινωνικής δικτύωσης (Social Media) στην προώθηση του θρησκευτικού τουρισμού στην
Ελλάδα»
Ανδριόπουλος Θεόδωρος
Αβραμόπουλος Αβραάμ
«Πάτρα» «Ιούλιος», 2019
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση»
(uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
«Η συμβολή των μέσων ηλεκτρονικής κοινωνικής δικτύωσης (Social Media) στην προώθηση του θρησκευτικού τουρισμού στην
Ελλάδα»
Ανδριόπουλος Θεόδωρος
Επιτροπή Επίβλεψης Πτυχιακής / Διπλωματικής Εργασίας Επιβλέπων Καθηγητής
«Αβραμόπουλος Αβραάμ»
«ΣΕΠ Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου»
Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:
«Κυριακάκη Άννα»
«ΣΕΠ Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου»
«Πάτρα» «Ιούλιος» «2019»
«Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μου στου ανθρώπους που στήριξαν τη προσπάθεια μου σε όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Τους καθηγητές που με τον επιστημονικό τους ρόλο και τη διδακτική τους εμπειρία, μετέδωσαν αξιόλογη γνώση. Ιδιαίτερα οφείλω να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κ. Αβραμόπουλο Αβραάμ για τη καθοδήγηση του κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας. Οι εύστοχες διορθώσεις του και οι πολύτιμες συμβουλές του με οδήγησαν στο να καταφέρω να ολοκληρώσω τη προσπάθεια μου. Τέλος, οφείλω να ευχαριστήσω την οικογένεια μου για τη κατανόηση, επιμονή και υπομονή που έδειξε, καθώς ο χρόνος είναι πολύτιμος και ειδικά όταν αφιερώνεται σε απόκτηση γνώσεων αξίζει τα μέγιστα. »
Περίληψη
Η ευρεία χρήση των μέσων των Τεχνολογιών Πληροφοριών και Επικοινωνίας και ιδιαίτερα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τη δραστηριότητα των τουριστικών επιχειρήσεων, καθώς και κάθε στάδιο (πριν, κατά τη διάρκεια, μετά την επίσκεψη) της τουριστικής συμπεριφοράς των καταναλωτών. Οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί παροχής τουριστικών υπηρεσιών χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως εργαλείο μάρκετινγκ και προώθησης, εναλλακτικών ή μη, τουριστικών εμπειριών και στοχεύουν στην στρατηγική αξιοποίηση των δυνατοτήτων και των πλεονεκτημάτων τους. Η παρούσα διπλωματική εργασία στοχεύει στη διερεύνηση του ρόλου και της αξιοποίησης των εφαρμογών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ανάδειξη του θρησκευτικού τουριστικού προϊόντος. Ο θρησκευτικός τουρισμός παρέχει στους τουρίστες εμπειρίες πνευματικής αναζήτησης και ικανοποίησης του θρησκευτικού συναισθήματος των προσκυνητών, με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να ενισχύουν το ρόλο τους ως εργαλείο προβολής και επικοινωνίας των εμπειριών σε ευρύτερο πλαίσιο. Η Ελλάδα διαθέτει πλήθος θρησκευτικών μνημείων και πόλων έλξης με μεγάλη και σταθερή επισκεψιμότητα προσκυνητών και τουριστών, που αποφέρουν σημαντικά αναπτυξιακά οφέλη. Ως βασικό συμπέρασμα προέκυψε ότι η πλειοψηφία των οργανισμών και των επιχειρήσεων παροχής θρησκευτικών τουριστικών υπηρεσιών αντιλαμβάνονται τη χρησιμότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και έχουν υιοθετήσει ήδη στρατηγικές αξιοποίησής τους. Ωστόσο, συμπεραίνεται ότι δεν προκύπτει άμεση, σταθερή και διαρκής συνεργασία με του τοπικούς φορείς της περιοχής για την ορθότερη προβολή του θρησκευτικού τουρισμού από το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και έτσι, οι τουρίστες – επισκέπτες πληροφορούνται για τον θρησκευτικό τουρισμό από άλλες πηγές.
Λέξεις κλειδιά: θρησκευτικός τουρισμός, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μάρκετινγκ μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τουριστική καταναλωτική συμπεριφορά.
Abstract
The widespread use of Information and Communication Technologies (ICTs) in general, and of social media particularly, has significantly affected the activities and functions of tourism businesses and also, the tourism consumer behavior at each stage (before, during and after the trip). The tourism businesses and enterprises have established social media as a marketing tool, promoting experiences of typical or alternative forms of tourism and aiming at the strategic exploitation of their potential and their advantages. The present dissertation aims to investigate the role and the utilization of social media applications in promoting religious tourism products. Religious tourism offers experiences of spiritual search and the satisfaction of pilgrims' religious sentiment, with social media enhancing their role as promotion and communication tool of these experiences in a wider environment and context. Greece has many significant and attractive religious monuments with a great and steady visitation of pilgrims and tourists, which results in significant developmental benefits. In conclusion, it turned out that businesses and enterprises of Religious Tourism supply services perceive the utility of social media and they have adopted strategies aiming at their exploitation. However, it is concluded that it is difficult to create an immediate, stable and ongoing cooperation with the local community in order to promote religious tourism products and services through the internet and the social media.
Thus, tourists and visitors are informed about religious tourism from other sources.
Key words: religious tourism, social media, social media marketing, tourism consumer behavior
Περιεχόμενα
Περίληψη ... 5
Abstract ... 6
Κατάλογος Διαγραμμάτων ... 10
Κατάλογος Εικόνων ... 11
Κατάλογος Πινάκων ... 11
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια ... 12
Εισαγωγή ... 13
1. Πλαίσιο αναφοράς ... 17
1.1. Βιβλιογραφική επισκόπηση ... 17
1.2. Εννοιολογικές προσεγγίσεις ... 19
1.2.1. Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) ... 19
1.2.2. Μάρκετινγκ ... 19
1.2.3. Ηλεκτρονικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Social Media) ... 20
1.2.4. Τουρισμός ... 21
1.2.5. Θρησκευτικός τουρισμός ... 21
2. Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) και Τουρισμός ... 23
2.1. Τουρισμός ... 23
2.2. Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) ... 24
2.3. Οι εφαρμογές των ΤΠΕ στον τουρισμό (ηλεκτρονικός τουρισμός/e-tourism) ... 26
2.2.1. Μηχανογραφημένα Συστήματα Κρατήσεων – Παγκόσμια Συστήματα Διανομής ... 27
2.2.2. Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών και Παγκόσμια Συστήματα Εντοπισμού Θέσης ... 28
2.2.3. Τεχνολογίες κινητής πλατφόρμας στον τουρισμό ... 29
2.2.4. Έξυπνα τηλέφωνα και τουρισμός ... 30
2.2.5. Ασύρματες Ηλεκτρονικές Ετικέτες ... 30
2.2.6 ΤΠΕ και ΑμΕΑ ... 31
2.3 Οι ΤΠΕ και ο μετασχηματισμός των επιχειρησιακών λειτουργιών ... 31
2.4. Οι ΤΠΕ ως κύρια πηγή ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος για τις τουριστικές επιχειρήσεις32 2.5 Επιδράσεις της πληροφοριακής τεχνολογίας στην τουριστική ζήτηση και στην τουριστική προσφορά. ... 34
3. Διαδικτυακό μάρκετινγκ (Web marketing ή e-marketing) ... 36
3.1. Διαδίκτυο και Τουριστικές Επιχειρήσεις ... 36
3.2. Η έννοια του μάρκετινγκ ... 37
3.3. Η έννοια του διαδικτυακού μάρκετινγκ (web marketing) ... 37
3.4. Η διαφοροποίηση του web marketing από το «κλασικό» marketing ... 38
3.5. Η έννοια του web marketing στον τουρισμό ... 39
3.4. Τα εργαλεία του web marketing ... 41
3.4.1. Website Marketing ... 42
3.4.2. Social Media Marketing ... 42
3.4.3. Email Marketing ... 42
3.4.4. SEO (Search Engine Optimization) ... 43
3.4.5. Affiliate Marketing ... 43
3.4.6. Blog-based Marketing ... 43
3.5. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του web marketing ... 44
3.6. Το μείγμα (mix) web marketing ... 45
4. Μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) ... 48
4.1. Αναδρομή (Web 1.0 – Συμμετοχικό Δίκτυο/Participative Web) ... 48
4.2. Κοινωνική Δικτύωση (Social Networking) ... 48
4.3. Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης - Social Media ... 49
4.3.1. Βασικά χαρακτηριστικά ... 50
4.3.2. Η κατηγοριοποίηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των χρηστών ... 51
4.3.3. Δημοφιλή Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ... 52
4.4. Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στον χώρο του Τουρισμού και της Φιλοξενίας ... 56
4.5. Τα μέσα ηλεκτρονικής κοινωνικής δικτύωσης (Social Media) και η καταναλωτική συμπεριφορά του τουρίστα... 58
4.6 Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ελληνικός τουρισμός ... 61
5. Θρησκευτικός και προσκυνηματικός τουρισμός ... 63
5.1. Θρησκευτικός και προσκυνηματικός τουρισμός: Εννοιολογική προσέγγιση ... 63
5.2. Ιστορική αναδρομή του θρησκευτικού τουρισμού ... 65
5.3. Τυπολογία Θρησκευτικού και προσκυνηματικού τουρισμού ... 66
5.4. Ανάπτυξη του Θρησκευτικού και προσκυνηματικού Τουρισμού: Η διεθνής εμπειρία ... 68
5.5. Η ανάπτυξη του Θρησκευτικού και προσκυνηματικού τουρισμού στον Ελλαδικό χώρο.69 5.5.1. Τα χαρακτηριστικά του θρησκευτικού τουρισμού στην Ελλάδα ... 69
5.5.2. Θρησκευτικά μνημεία στην Ελλάδα ... 70
5.5.3. Η σημαντικότητα του Θρησκευτικού Τουρισμού – Προοπτικές ανάπτυξης ... 72
5.6. Η προώθηση του θρησκευτικού τουρισμού στην Ελλάδα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ... 74
6. Μεθοδολογία έρευνας ... 77
6.1 Ερευνητικό σχέδιο ... 77
6.2 Σκοπός και στόχοι της έρευνας ... 77
6.3 Μέθοδος Δειγματοληψίας ... 78
6.4 Συλλογή δεδομένων και εργαλεία της έρευνας ... 80
6.4.1 Πρωτογενής έρευνα ... 80
6.4.2 Δευτερογενής έρευνα ... 82
6.4.3 Η δομή του ερωτηματολογίου ... 82
6.5 Μέθοδος ανάλυσης ... 84
6.6 Ζητήματα δεοντολογίας ... 84
7. Ανάλυση Αποτελεσμάτων ... 85
7.1 Προφίλ επιχείρησης ... 85
7.2 Τουριστική Ζήτηση ... 86
7.3 Τουριστική Προσφορά ... 89
7.4 Προβολή και προώθηση του θρησκευτικού τουρισμού μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα .. 93
8. Συζήτηση – Συμπεράσματα ... 102
8.1 Συμπεράσματα ... 102
8.2 Περιορισμοί της έρευνας ... 106
8.3 Προτάσεις για μελλοντική έρευνα ... 107
Βιβλιογραφικές Αναφορές ... 108
Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία ... 108
Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία ... 112
Παράρτημα ... 119
Κατάλογος Διαγραμμάτων
Διάγραμμα 1. Συστατικά μίγματος μάρκετινγκ (4P)………46 Διάγραμμα 2. Μίγμα μάρκετινγκ 7P………48 Διάγραμμα 3. Ενεργοί χρήστες δημοφιλέστερων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, Απρίλιος 2019………..54
Διάγραμμα 4. Παγκόσμιος αριθμός χρηστών μέσων κοινωνικής δικτύωσης (2010- 2021)……….55 Διάγραμμα 5. Σημασία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στις επιχειρησιακές λειτουργίες………59 Διάγραμμα 6. Σημαντικές πηγές πληροφόρησης ταξιδιωτών………..60 Διάγραμμα 6. Πηγές πληροφόρησης των τουριστών – προσκυνητών σχετικά με τον θρησκευτικό τουρισμό……….90 Διάγραμμα 7. Κίνητρα επίσκεψης της περιοχής από τους τουρίστες – προσκυνητές……….91 Διάγραμμα 8. Η περιοχή σας διαθέτει θρησκευτικούς πόρους που την καθιστούν περισσότερο ξεχωριστή και προτιμητέα από άλλους τουριστικούς προορισμούς;…..93 Διάγραμμα 9. Οι θρησκευτικοί πόροι της περιοχής μπορούν και πρέπει να συνδυάζονται οργανωμένα με τους φυσικούς και λοιπούς τουριστικούς πόρους που διαθέτει η περιοχή;...95
Διάγραμμα 10. Βαθμός σημαντικότητας ενεργειών για την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού………...95 Διάγραμμα 11. Χρησιμοποιείτε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;………..96 Διάγραμμα 12. Μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) που χρησιμοποιούνται από τις επιχειρήσεις……….97
Διάγραμμα 13. Πόσο συχνά αναρτάτε περιεχόμενο στα Social Media………...98 Διάγραμμα 14. Εργαλεία e-marketingπου χρησιμοποιεί η επιχείρηση………99 Διάγραμμα 15. Ενέργειες που μπορούν να κάνουν οι τουρίστες – προσκυνητές μέσω του ιστότοπου της επιχείρησης………..100
Διάγραμμα 16. Ο ρόλος των ΤΠΕ στην τουριστική βιομηχανία
…………..……...101 Διάγραμμα 17. Τι μπορεί να περιλαμβάνει μια εφαρμογή συνδεδεμένη με τον θρησκευτικό τουρισμό………...102
Κατάλογος Εικόνων
Εικόνα 1. Λογαριασμός Discover Greece στο Instagram………..…….63 Εικόνα 2. Σελίδα τουVisit Greece στο Facebook………64 Εικόνα 3. Ιστοσελίδα religiousgreece.gr………..75 Εικόνα 4. Σελίδα ναού Παναγίας της Μεγαλόχαρης Τήνου στο Facebook…………76
Κατάλογος Πινάκων
Πίνακας 1. Προσκυνήματα της Ελλάδας ανά νομό……….72 Πίνακας 2. Στοιχεία για το προφίλ των επιχειρήσεων.. ………..88 Πίνακας 3. Κατανομή απαντήσεων σχετικά με την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού στην περιοχή που βρίσκεται η επιχείρηση… ………89
Πίνακας 4. Κατανομή απαντήσεων σχετικά με την συχνότητα επίσκεψης των τουριστών στην περιοχή……….. 90
Πίνακας 5. Κατανομή απαντήσεων σχετικά τις προϋποθέσεις/ πόρους της περιοχής για την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού……….91
Πίνακας 6. Λόγοι για τους οποίους η περιοχή αποτελεί έναν αξιόλογο θρησκευτικό – προσκυνηματικό προορισμό……….92 Πίνακας 7. Κατανομή απαντήσεων σχετικά με τους παράγοντες που ενδεχομένως δυσχεραίνουν την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού στην περιοχή…………. 93 Πίνακας 8. Βαθμός σημαντικότητας ενεργειών για την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού……….95 Πίνακας 9. Διαχείριση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media)………….98 Πίνακας 10. Εργαλεία e-marketingπου χρησιμοποιεί η επιχείρηση……….99
Πίνακας 11. Διαχείριση του e-marketingτης επιχείρησης………….………..100 Πίνακας 12. Ο ρόλος των ΤΠΕ στην τουριστική βιομηχανία………101 Πίνακας 13. Δραστηριότητες που προτείνονται μέσω του ιστότοπου της επιχείρησης σε τουρίστες – προσκυνητές………..102
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια
ΑμΕΑ Άτομα με Αναπηρίες
ΕΟΤ Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού
ΤΠΕ Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας ΠΟΤ Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού
CRS Computer Reservation Systems
GPS Παγκόσμια Συστήματα Εντοπισμού θέσης SEO Search Engine Optimization
WOM Word of mouth
Εισαγωγή
Η ανάπτυξη και η λειτουργία των εφαρμογών και των εργαλείων του διαδικτύου και των Τεχνολογιών Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στο σύνολο του εύρους του τουριστικού κλάδου έχει οδηγήσει στη ριζική αναδιαμόρφωση του περιβάλλοντος στο οποίο λαμβάνει χώρα η τουριστική δραστηριότητα στο διεθνή και εγχώριο χώρο και στον επανακαθορισμό των επιχειρησιακών λειτουργιών και συνθηκών του ανταγωνισμού και των στρατηγικών προώθησης και διανομής των τουριστικών προϊόντων.
Η ειδική μορφή του θρησκευτικού τουρισμού αυξάνει συνεχώς την παγκόσμια δυναμική της ανάπτυξη. Σύμφωνα με τις πρόσφατες εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού τα ταξίδια θρησκευτικού ενδιαφέροντος σε διεθνές επίπεδο, φθάνουν περίπου τα 600 εκατομμύρια κάθε χρόνο, από τα οποία το 40% φέρουν ως προορισμό τις χώρες της Ευρώπης. Συγκεκριμένα, ποσοστό 88% των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς της λίστας της UNESCO έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα, ενώ οι δύο στους τρεις πολίτες ανήκουν σε μία από τις τρεις κυριότερες θρησκείες παγκοσμίως. Βάσει στατιστικών ερευνών έως το 2030 αναμένεται αύξηση του θρησκευτικού τουρισμού σε αριθμό που θα υπερβεί- το ποσοστό των ταξιδιών επαγγελματικού τουρισμού (Βαγιονής & Σκούλτσος, 2016: 54-56).
Η παρούσα διπλωματική εργασία εντάσσεται στο θεματικό πεδίο της εφαρμογής των Τεχνολογιών της Πληροφοριών και των Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στον τομέα του τουρισμού.
Σκοπός της έρευνας αποτελεί η διερεύνηση της αξιοποίησης των δυνατοτήτων των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media), ως εργαλείου ηλεκτρονικής διαφήμισης και μάρκετινγκ των επιχειρήσεων παροχής υπηρεσιών της ειδικής μορφής του θρησκευτικού τουρισμού, καθώς υπάρχουν σημαντικοί χριστιανικοί πόλοι έλξης στην Ελλάδα. Πολλοί από αυτούς τους προσκυνηματικούς τόπους περιλαμβάνονται και στον σχετικό κατάλογο του διεθνούς οργανισμού της Unesco (Άγιο Όρος, Μετέωρα, Παναγία Σουμελά, Σπήλαιο της Αποκάλυψης στην Πάτμο και η μονή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, εκκλησία Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη κ.ά.), καθώς και πόλοι έλξης για προσκυνητές της αρχαιότητας (Δελφοί, Αρχαία Ολυμπία Επίδαυρος κ.ά.). Ταυτόχρονα, έχει διαπιστωθεί η σημασία του θρησκευτικού τουρισμού ως σημαντική μορφή του γενικότερου ελληνικού τουριστικού περιβάλλοντος, εφόσον συστήνονται Γραφεία Θρησκευτικού Τουρισμού από τις Μητροπόλεις της Εκκλησίας για να προβάλλουν και να αξιοποιήσουν το θρησκευτικό και πνευματικό πλούτο της χώρας (Φύλακτος, 2009: 14). Το κενό στις βιβλιογραφικές αναφορές κατά τη βιβλιογραφική επισκόπηση και η υποκειμενική αντίληψη του ερευνητή, ότι το πεδίο της εναλλακτικής μορφής του
θρησκευτικού τουρισμού δεν έχει προβληθεί και αξιοποιηθεί στοχευμένα, αποτέλεσαν τα αίτια επιλογής του συγκεκριμένου υπό εξέταση θέματος. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) αποτελούν ένα σημαντικό χώρο για να μπορέσουν οι επιχειρήσεις και οι οργανισμοί του τουρισμού να στοχεύσουν άμεσα και σωστά στο κοινό που επιδιώκουν να επηρεάσουν και να αναπτύξουν επιμέρους στρατηγικές διαδικτυακού μάρκετινγκ.
Κατά συνέπεια, η έρευνα της παρούσας διπλωματικής εργασίας στοχεύει στη διερεύνηση των απόψεων των τουριστικών επιχειρήσεων και οργανισμών που παρέχουν υπηρεσίες ή προσφέρουν προϊόντα που εξυπηρετούν τις ανάγκες των προσκυνητών, για το πώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) λειτουργούν στρατηγικά ως εργαλεία μάρκετινγκ που επηρεάζουν την καταναλωτική συμπεριφορά και κατά πόσο τα χρησιμοποιούν ή πρόκειται να τα εντάξουν στη λειτουργία τους.
Τα ερευνητικά ερωτήματα σχετίζονται με την αντιληπτική ικανότητα των τουριστικών επιχειρήσεων ως προς τις ανάγκες μάρκετινγκ, τα κίνητρα συμμετοχής των καταναλωτών – τουριστών του θρησκευτικού τουριστικού προϊόντος, το βαθμό γνώσης και εξοικείωσης των τουριστικών επιχειρήσεων αναφορικά με τις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα των ΤΠΕ και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media), καθώς και για τα πιθανά μειονεκτήματα. Κεντρικός άξονας διερεύνησης αποτελεί η εξέταση των τρόπων αξιοποίησης και χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τις τουριστικές επιχειρήσεις και τους τουριστικούς οργανισμούς σε σχέση με την εφαρμογή τους στην καταναλωτική συμπεριφορά των τουριστών θρησκευτικών προορισμών.
Η διερεύνηση των παραπάνω ερευνητικών ερωτημάτων επιτυγχάνεται μέσω από τον σχεδιασμό ενός δομημένου ερωτηματολογίου, το οποίο απευθύνεται σε τουριστικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα.
Η παρούσα διπλωματική εργασία δομείται σε οκτώ συνολικά κεφάλαια. Τα πέντε πρώτα κεφάλαια συγκροτούν το θεωρητικό μέρος της εργασίας, τα δύο επόμενα αποτελούν το ερευνητικό μέρος της και το τελευταίο κεφάλαιο περιέχει τη συζήτηση των συμπερασμάτων και τις προτάσεις για περαιτέρω προβληματισμό και έρευνα.
Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι εννοιολογικές προσεγγίσεις των βασικών όρων της εργασίας, του θρησκευτικού τουρισμού και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και παράλληλα, επιχειρείται η βιβλιογραφική επισκόπηση προηγούμενων ερευνών και μελετών.
Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται συνοπτικά ο κλάδος του τουρισμού και η σημασία του σε διεθνές και εθνικό επίπεδο. Επιχειρείται η σύνδεση των εφαρμογών και των εργαλείων των Τεχνολογιών Πληροφοριών και Επικοινωνίας με τον τουρισμό και γίνεται αναφορά στην πορεία εξέλιξης των ΤΠΕ, όσον αφορά τη χρήση και την εφαρμογή τους στον τουριστικό τομέα καθώς και τις επιδράσεις και τα πλεονεκτήματα που έφεραν στην επιχειρησιακή οργάνωση και δομή των τουριστικών οργανισμών και επιχειρήσεων.
Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικά το θεωρητικό υπόβαθρο του Web Marketing (e-marketing). Επιχειρείται η εννοιολογική προσέγγιση του ψηφιακού μάρκετινγκ μέσα από την παρουσίαση των εργαλείων, των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων του και τη διαφοροποίησή του από το κλασικό μάρκετινγκ. Γίνεται αναφορά στις εφαρμογές του Web Marketing σε τομείς και υπηρεσίες του τουρισμού που σχετίζονται με τον προγραμματισμό, την οργάνωση και την προώθηση.
Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο του όρου «Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (Social Media)» μέσα από την ιστορική αναδρομή της ψηφιακής κοινωνικής δικτύωσης, την περιγραφή των νέων ηλεκτρονικών μέσων δικτύωσης και τη συσχέτισή τους με την καταναλωτική συμπεριφορά των τουριστών και των υπηρεσιών των τουριστικών επιχειρήσεων.
Στο πέμπτο κεφάλαιο πραγματοποιείται η εννοιολογική προσέγγιση του όρου
«Θρησκευτικός Τουρισμός». Γίνεται αναφορά στην ιστορική εξέλιξη, στα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου κλάδου του εναλλακτικού τουρισμού και παρουσιάζεται η ανάπτυξή του στο διεθνή και εθνικό χώρο καθώς και η σημαντικότητά του στον χώρο της οικονομίας.
Στο έκτο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζεται η μεθοδολογία που σχεδιάστηκε και ακολουθήθηκε στην ερευνητική προσπάθεια. Τεκμηριώνεται ο τρόπος επιλογής της μεθόδου της πρωτογενούς έρευνας (ποσοτική έρευνα), του δείγματος και του μεθοδολογικού εργαλείου (ερωτηματολόγιο). Επίσης, γίνεται αναφορά στις ιδιαιτερότητες, στην ηθική και στους περιορισμούς κατά τη συλλογή των ερευνητικών δεδομένων.
Στο έβδομο κεφάλαιο τεκμηριώνεται η μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης των ερευνητικών δεδομένων και στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα ευρήματα και τα στοιχεία που συλλέχθηκαν. Περιγράφονται τα συμπεράσματα που επαληθεύουν ή όχι τις αρχικές υποθέσεις, το σκοπό και τα ερευνητικά ερωτήματα.
Στο τελευταίο όγδοο κεφάλαιο καταγράφονται γενικά τα αποτελέσματα της συνολικής ερευνητικής προσπάθειας της διπλωματικής εργασίας και οι συσχετισμοί που προέκυψαν.
Προτείνονται πεδία για μελλοντική έρευνα όπως προέκυψαν από την επισκόπηση και την επεξεργασία των πρωτογενών ερευνητικών δεδομένων και των δευτερογενών βιβλιογραφικών πηγών.
1. Πλαίσιο αναφοράς
1.1. Βιβλιογραφική επισκόπηση
Η παρουσίαση της βιβλιογραφικής επισκόπησης έχει συγκεκριμένο ενδιαφέρον κατά τη συγγραφή της ερευνητικής εργασίας, εφόσον υποδεικνύει τη μέχρι πρότινος αναφορά και ανάλυση του υπό εξέταση θέματος βιβλιογραφικά. Αποτελεί στοιχείο ένδειξης ενδιαφέροντος της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας, τόσο κατά το παρελθόν, όσο και για τις μελλοντικές προοπτικές.
Η ακαδημαϊκή επιστημονική έρευνα αποτελεί χρήσιμο και ωφέλιμο εργαλείο για τον τουριστικό κλάδο τόσο για τις επιχειρήσεις και τους οργανισμούς όσο και για τους σπουδαστές του θεματικού πεδίου του τουρισμού. Από την πλευρά του επιχειρηματικού ενδιαφέροντος η έρευνα βοηθά στη σωστή κατεύθυνση των αποφάσεων και των πρακτικών καθώς υποστηρίζονται από θεμελιωμένες θεωρητικές αρχές (Van Scotter & Culligan, 2003). Οι φοιτητές, από την άλλη πλευρά, μπορούν μέσα από τη βιβλιογραφική επισκόπηση να εντοπίσουν επαναλαμβανόμενα πρότυπα και να προβλέψουν μελλοντικές τάσεις στο υπό συζήτηση ερευνητικό θεματικό πεδίο (Line & Runyan, 2012).
Μέχρι σήμερα έχει υπάρξει μεγάλος αριθμός ερευνητών και μελετητών στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία που έχουν ασχοληθεί με το φαινόμενο του τουρισμού, την εξέλιξή του, τις μορφές του (μαζικός ή εναλλακτικός) και τις θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις του σε διάφορους τομείς (οικονομία, κοινωνία, περιβάλλον κ.ά.).
Στην ελληνική βιβλιογραφία ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής συγγραφείς, οι οποίοι με το συγγραφικό τους έργο έχουν προχωρήσει στην προσέγγιση και ανάλυση του φαινομένου του τουρισμού: Βαρβαρέσος (1997, 1999, 2003, 2013, 2017), Τσάρτας (1989, 1991, 1996, 2005, 2015), Χρήστου (1998-2015), Λαγός (2005, 2007, 2016) και Σιγάλα (2001-2015).
Αναφορικά με τον τομέα του θρησκευτικού τουρισμού έχουν ασχοληθεί ερευνητές και έχουν δημοσιευθεί άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και έχουν εκδοθεί βιβλία, από τα οποία ενδεικτικά αναφέρονται: Yinger (1968), Rinsched (1992), Vukovic (1996), Timothy
& Olsen (2006), Alecu (2010), Cerutti & Piva (2016), Narbona & Arasa (2016).
Σε διεθνές επίπεδο, το συνέδριο ENTER που διεξήχθη το 1994 στην Αυστρία οδήγησε την ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα να ασχοληθεί εκτενώς και εντατικά με το πεδίο του τουρισμού και τις επιπτώσεις των ΤΠΕ σε αυτό. Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί και
δημοσιευθεί σημαντικού πλήθους βιβλία και άρθρα που μελετούν την επίδραση των ΤΠΕ συνολικά στον τουριστικό κλάδο από συγγραφείς – ερευνητές όπως: Poon (1993), Buhalis (από το 1990), Sheldon (2006), Middleton (2009) κ.ά. Κομβικό σημείο της ουσιαστικής και ολοκληρωμένης ανάλυσης του ρόλου των ΤΠΕ στην ανάπτυξη του τουρισμού και της ανταγωνιστικότητάς του αποτελεί το βιβλίο της Poon.
Επιπρόσθετα, η επίδραση της χρήσης των ΤΠΕ κατά την εμπειρία του πολιτιστικού και θρησκευτικού τουρισμού μελετήθηκε και παρουσιάστηκε από κάποιους ερευνητές, ωστόσο η σχετική βιβλιογραφία είναι λιγοστή. Συγκεκριμένα παραδείγματα που αφορούν σε διαφορετικές χώρες (π.χ. Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα κ.ά.) είναι οι εξής δημοσιεύσεις: De Ascaniis & Cantoni (2013, 2014, 2015, 2016, 2017), Katsoni (2014), Nickerson (2014), Narbona & Arasa (2016), Antunes & Amaro (2016), Cerutti & Piva (2016) και Ramos &
Mafe-Garcia (2018).
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η χρήση τους στο περιβάλλον του τουριστικού κλάδου αναδύεται ως πεδίο έρευνας σε αυξανόμενο επίπεδο και έτσι, παρατηρείται σημαντική αύξηση της πραγματοποίησης πρωτογενών ερευνών και δημοσιεύσεων μελετών πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Προσφάτως, η μετατόπιση του ερευνητικού ενδιαφέροντος των επιστημόνων μελετητών κατευθύνεται περισσότερο ως προς τον τρόπο χρήσης και αξιοποίησης των μέσων ηλεκτρονικής κοινωνικής δικτύωσης (social media) για τις στρατηγικές μάρκετινγκ των τουριστικών προορισμών και υπηρεσιών (Zeng & Gerittsen, 2014: 28).
Πιο συγκεκριμένα, οι διάφορες μελέτες διακρίνονται στις παρακάτω ερευνητικές θεματικές περιοχές όσον αφορά στο ρόλο και στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον τουρισμό, καθώς και στην επίδρασή τους στους τουρίστες: είδη μέσων κοινωνικής δικτύωσης, προφίλ τουριστών – καταναλωτών, χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στα τρία διαφορετικά στάδια του ταξιδιού (πριν, κατά τη διάρκεια και μετά), η εμπιστοσύνη και το επίπεδο ικανοποίησης απέναντι τους (Stiakakis & Vlachopoulou, 2017:
67-68).
Ενδεικτικά, αναφέρεται η προσπάθεια των Leung et al. (2013) να αναλύσουν τις μελέτες των ερευνητών του τουριστικού πεδίου και του πεδίου της φιλοξενίας αναφορικά με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media). Η μελέτη τους αναφέρει συνολικά 44 έρευνες που εξετάσουν συνολικά και πολύπλευρα το συγκεκριμένο θέμα από τη σκοπιά των καταναλωτών – τουριστών και των προμηθευτών τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών.
Οι Zeng & Gerritsen (2014) μελέτησαν τη σχετική βιβλιογραφία και δημοσιεύσεις από 42 χώρες συγκεντρώνοντας 279 συνολικά. Παρατηρήθηκε ότι, με την πάροδο των ετών, το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε και επεκτάθηκε στην έρευνα του τρόπου με τον οποίο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης χρησιμοποιούνται για να ενημερώνονται οι τουρίστες και να οργανώνεται το μάρκετινγκ των τουριστικών προορισμών.
1.2. Εννοιολογικές προσεγγίσεις
1.2.1. Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ)
Οι Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ, ICTs) είναι όλες οι τεχνολογικές εφαρμογές που χρησιμοποιούνται για να συγκεντρώνονται, να αποθηκεύονται, να αναλύονται, να μεταφέρονται και να ανακτώνται πληροφορίες με τη βοήθεια των ψηφιακών δικτύων και του ψηφιακού λογισμικού (Middleton et al., 2009: 242-243). Οι ΤΠΕ αναδιαμορφώνουν τα ηλεκτρονικά εργαλεία επικοινωνίας επιτρέποντας τη βελτίωση της επιχειρησιακής διαχείρισης των επιχειρήσεων και των οργανισμών. Οι ακριβείς πληροφορίες που απαιτούνται για να λαμβάνονται οι σωστές αποφάσεις και για να επικοινωνούν οι καταναλωτές με τις επιχειρήσεις συλλέγονται, οργανώνονται, διατίθενται και διανέμονται μέσω του πλήθους των υποδομών των υλικών και του λογισμικού (ψηφιακές υπηρεσίες, ευρυζωνικές υπηρεσίες, ασύρματη τεχνολογία) των ΤΠΕ. Ιδιαίτερα, η ανάπτυξη του συμμετοχικού διαδικτύου Web 2.0, ενός πρωτοκόλλου πολυμέσων, διευκολύνει και επιταχύνει τη διαδικασία παροχής εξατομικευμένων πληροφοριών και επικοινωνίας μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών (Buhalis, 2003 O’ Reily, 2010).
1.2.2. Μάρκετινγκ
Η έννοια του μάρκετινγκ έχει απασχολήσει διακεκριμένους ακαδημαϊκούς και μελετητές και αποτελεί μια πολυσύνθετη έννοια, για την οποία έχουν διατυπωθεί αρκετοί ορισμοί. Το μάρκετινγκ εντοπίζεται σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας, καθώς διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην προώθηση, στην διαφήμιση, στην διανομή και στην πώληση προϊόντων και υπηρεσιών και επηρεάζει τις συναλλαγές και τις σχέσεις σε οποιαδήποτε αγοροπωλησία. Ως επιχειρησιακή λειτουργία των οργανισμών, το μάρκετινγκ μέσα από τις κατάλληλες ενέργειες και δραστηριότητες συμβάλλει προκειμένου να καθοριστούν και να εντοπιστούν οι ανάγκες των αγορών – στόχων και να ικανοποιηθούν με σκοπό την κερδοφορία των επιχειρήσεων και την επιστροφή των καταναλωτών (Πασχαλούδης, 2009
Τσακλαγκάνος, 2000).
1.2.3. Ηλεκτρονικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Social Media)
Σύμφωνα με τα στοιχεία της έκθεσης “We are Social” (2014) οι ενεργοί χρήστες των δυνατοτήτων του διαδικτύου έφθαναν το 2014 περίπου τα 3,4 δισ., ενώ οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έφθαναν τα 2,3 δισ. . Αναμφισβήτητα, οι ΤΠΕ και οι εφαρμογές τους έχουν εγκατασταθεί στην καθημερινότητα των τουριστών – καταναλωτών επαναπροσδιορίζοντας τον τρόπο με τον οποίο γίνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ των τουριστικών επιχειρήσεων και των τουριστών – πελατών. Από τη μία πλευρά, οι καταναλωτές έχουν αποκτήσει ένα εργαλείο άμεσης και αδιάσπαστης επικοινωνίας με άλλους τουρίστες – καταναλωτές και από την άλλη πλευρά, οι επιχειρήσεις μπορούν να παρακολουθούν το σύνολο των διαδικτυακών συζητήσεων και κριτικών, ώστε να προχωρούν σε βελτίωση και προσαρμογή των προσφερόμενων προϊόντων και υπηρεσιών, ανταποκρινόμενες στις ανάγκες και προτιμήσεις των καταναλωτών αυξάνοντας έτσι την παραγωγικότητα και το όφελός τους. Η αμφίδρομη επικοινωνία συμβάλλει στην εξωστρέφεια των τουριστικών επιχειρήσεων να δώσουν έμφαση σε καινοτόμες επικοινωνιακές τακτικές, ώστε να εντοπίσουν και να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των καταναλωτών (Mangold & Faulds, 2009: 359). Η εξέλιξη των εφαρμογών των ΤΠΕ ενίσχυσε το εύρος των στρατηγικών μάρκετινγκ από τις τουριστικές επιχειρήσεις, εφόσον μπορούν να πληροφορήσουν εκτενώς για τα τουριστικά προϊόντα και τις υπηρεσίες που προσφέρουν (Buhalis & Law, 2008). Ωστόσο, εξαιτίας της συνεχούς διαδραστικής διαδικασίας, οι καταναλωτές δεν μπορούν να σχηματίσουν αντικειμενικές απόψεις για τα χαρακτηριστικά των τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών, εφόσον δεν είναι άμεσα προσβάσιμα και απτά, ενώ ελέγχονται, δοκιμάζονται και αξιολογούνται πριν την χρήση τους (Li & Petrick, 2008: 241).
Πλέον, είναι προφανές ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) έχουν καθιερωθεί στο χώρο του τουρισμού, καθώς αποτελούν επιλογή των καταναλωτών για εύρεση προσφορών και πακέτων τουριστικών προορισμών. Τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα είναι δυνατό να διαμορφώσουν τις τάσεις, τις στάσεις και τις αντιλήψεις των καταναλωτών, ενώ αποτελούν ισχυρό εργαλείο διαδικτυακού μάρκετινγκ για την προσέλκυση καταναλωτικού κοινού. Η πολυπλοκότητα και οι πολύπλευρες προεκτάσεις της διαδικτυακής κοινωνικής δικτύωσης δημιουργεί ερωτήματα και προβληματισμό στην επιστημονική κοινότητα, η οποία επιχειρεί να το ερευνήσει.
1.2.4. Τουρισμός
Ο τουρισμός αποτελεί ένα πολυσύνθετο και πολυδιάστατο διαχρονικό φαινόμενο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ξεκίνησε αιώνες πριν στην ανθρώπινη ιστορία, ήδη από τα χρόνια της αρχαιότητας, και κατέληξε να κυριαρχήσει σταδιακά ύστερα από τη βιομηχανική επανάσταση του 18ου αιώνα και την έκρηξη της σύγχρονης τεχνολογικής ανάπτυξης του 20ου και του 21ου αιώνα. Σήμερα, η βιομηχανία του τουρισμού αναπτύσσεται δυναμικά σημειώνοντας ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης ποσοστού 3,3%, ενώ αποτελεί έναν ταχύτατα αναπτυσσόμενο οικονομικό παγκόσμιο επιχειρησιακό τομέα. Ως έννοια, ο τουρισμός επιχειρήθηκε να προσεγγιστεί και να αποσαφηνιστεί βιβλιογραφικά από πολλούς ερευνητές. Κατά κύριο λόγο, χαρακτηρίζεται ως συγκροτημένο και πολύπλευρο φαινόμενο της ανθρώπινης δραστηριότητας στο οποίο επιδρούν οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και περιβαλλοντικά δεδομένα. (Τσάρτας, 1996 Αντωνιάδου κ.ά., 2015: 122). Συγκεκριμένα, ο ορισμός του τουρισμού, όπως διατυπώνεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (WOT) (1992), είναι ο εξής: το σύνολο των δραστηριοτήτων των ανθρώπων που ταξιδεύουν σε προορισμούς και περιοχές, εκτός του σταθερού σημείου στο οποίο διαμένουν και εργάζονται, με σκοπό την αναψυχή, την ικανοποίηση επαγγελματικών αναγκών κ.ά., για διάστημα που δεν υπερβαίνει τον ένα χρόνο (Ακριβός & Σαλεσιώτης, 2007: 10).
Ο τουρισμός ως δραστηριότητα περιλαμβάνει τρεις ξεχωριστές διαστάσεις (οικονομική, κοινωνική- πολιτιστική, περιβαλλοντική), που οι αλλαγές τους αφορούν και επηρεάζουν την προσφορά και τη ζήτηση των τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών. Οι διαστάσεις αυτές αφορούν αφενός, την παραγωγή και την κατανάλωση των τουριστικών αγαθών και αφετέρου, τη διαχείριση των απαιτούμενων πόρων, φυσικών και τεχνητών, για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας μεταξύ τουριστών και ντόπιων και την απόλαυση της τουριστικής εμπειρίας (Κομίλης & Βαγιόνης, 1999). Έτσι, ο τουρισμός περιλαμβάνει τις διαδικασίες, τις δραστηριότητες και τις εκροές που προκύπτουν από τις σχέσεις και τις συναλλαγές μεταξύ των τουριστών – επισκεπτών των τουριστικών προορισμών με τις επιχειρήσεις, το κράτος, τις τοπικές κοινωνίες των ντόπιων και το ευρύτερο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον (Ακριβός & Σαλεσιώτης, 2007: 10).
1.2.5. Θρησκευτικός τουρισμός
Εδώ και αιώνες η μορφή του θρησκευτικού τουρισμού, μία από τις παλαιότερες μορφές τουρισμού, υπήρχε και αναπτυσσόταν, ωστόσο έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές εξαιτίας
του προσκυνηματικού χαρακτήρα που επιδεικνύει και της συσχέτισής του με τη μορφή του πολιτισμικού τουρισμού. Αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα θεματικά πεδία της έρευνας στον κλάδο του τουρισμού, όμως δεν έχει μελετηθεί σε μεγάλο βαθμό, οπότε οι σύγχρονοι μελετητές βρίσκουν παρθένο έδαφος για έρευνα (Dallen & Olsen, 2006).
Τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο του θρησκευτικού τουρισμού μελετάται κάτω από το πλαίσιο της διεπιστημονικότητας, εφόσον χαρακτηρίζεται από θεολογικές, ανθρωπολογικές, φιλοσοφικές και ψυχολογικές προεκτάσεις και επιφέρει κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις (Collins – Kreiner, 2010). Παρατηρούνται μαζικές μετακινήσεις προσκυνητών και ως απόρροια οι τοπικές κοινωνίες οδηγούνται στην προσπάθεια ανάπτυξης υποδομών και θεσμών διαχείρισης και οργάνωσης των τουριστικών μετακινήσεων θρησκευτικού ενδιαφέροντος. Έτσι, ξεκίνησε η προσπάθεια ανάδειξης προορισμών προσκυνηματικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος με στόχο την οικονομική ανάπτυξη των δεδομένων τόπων και την ενημέρωση των τουριστών – καταναλωτών.
Εννοιολογικά ο θρησκευτικός τουρισμός αφορά την επιθυμία των ατόμων να ταξιδέψουν μακριά από τον μόνιμο τόπο διαμονής τους με σκοπό να επισκεφτούν έναν ιερό θρησκευτικό χώρο (π.χ. ναό, μοναστήρι, ασκητήριο, τάφο κ.ά.), επιλέγοντας συχνά και συγκεκριμένη χρονική περίοδο που έχει άμεση σύνδεση με τη θρησκεία (Χριστούγεννα, Πάσχα, εορτή Αγίου κ.ά.) (Φύλακτος, 2009: 12). Αφορά μία εσωτερική πνευματική αναζήτηση των ταξιδιωτών που αποφέρει οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά πλεονεκτήματα. Οι τουρίστες θρησκευτικών προορισμών, αφού ολοκληρώσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, συμπεριφέρονται ως τυπικοί καταναλωτές – τουρίστες εφόσον χρησιμοποιούν όλα τα τυπικά μέσα μετακίνησης, διαμονής, σίτισης και ψυχαγωγίας (Gil & Curiel, 2008: 424).
Συμπερασματικά, η εκπλήρωση του θρησκευτικού συναισθήματος αποτελεί κίνητρο για ταξίδι, ενώ η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης μορφής τουρισμού έγκειται στο γεγονός ότι κύριος λόγος μετακίνησης αποτελεί το θρησκευτικό κίνητρο. Ωστόσο, πρόσφατες μελέτες υποστηρίζουν ότι το κίνητρο του θρησκευτικού τουρισμού δεν είναι μονοδιάστατο, αλλά πολύπλευρο και πολυεπίπεδο. Πολλοί τυπικοί τουρίστες επιλέγουν τους θρησκευτικούς προορισμούς με ιστορικά, πολιτισμικά ή επαγγελματικά κίνητρα. Όπως γίνεται αντιληπτό, ο θρησκευτικός τουρισμός αποτελεί αντικείμενο μελέτης και ακαδημαϊκής έρευνας.
Διακρίνεται σε υποκατηγορίες, συνδυάζεται με άλλες μορφές τουρισμού (ψυχαγωγικός, πολιτισμικός, επαγγελματικός κ.ά.) και περιλαμβάνεται στην προβολή νέων αναδυόμενων ταξιδιωτικών προορισμών από τους τουριστικούς οργανισμούς (Dallen & Olsen, 2006).
Είναι επομένως, σημαντικό, να διερευνηθεί πώς μπορούν να ικανοποιηθούν οι προσδοκίες των τουριστών θρησκευτικού ενδιαφέροντος από τους τουριστικούς οργανισμούς και τις τουριστικές επιχειρήσεις.
2. Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) και Τουρισμός
2.1. Τουρισμός
«Ο τουρισμός περιλαμβάνει τις δραστηριότητες των ανθρώπων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε προορισμούς και περιοχές διαφορετικές από αυτές που αποτελούν τον τόπο της μόνιμης κατοικίας τους και για χρονικό διάστημα μικρότερου του ενός χρόνου (χωρίς διακοπές), με σκοπό την αναψυχή, την ικανοποίηση των επαγγελματικών τους αναγκών κ.α.»
(Ακριβός & Σαλεσιώτης, 2007: 10), όπως ορίστηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού το 1992. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, διατυπώνοντας ένα παρόμοιο ορισμό καταλήγει ότι τουρισμός είναι «η δραστηριότητα των επισκεπτών πραγματοποιώντας ένα ταξίδι σε έναν κύριο προορισμό εκτός του συνήθους περιβάλλοντος, για λιγότερο από ένα χρόνο, για οποιοδήποτε κύριο σκοπό, συμπεριλαμβανομένου του επαγγελματικού, ψυχαγωγικού ή άλλου προσωπικού σκοπού, με εξαίρεση την απασχόληση στον τόπο επίσκεψής τους» (Juul, 2015: 3). Έτσι, ο τουρισμός προσδιορίζεται εννοιολογικά με βάση τον σκοπό της επιλογής της τουριστικής εμπειρίας και των κινήτρων των τουριστών – επισκεπτών. Οι παράγοντες αυτοί δείχνουν ότι το φαινόμενο του τουρισμού αφορά την σύντομη μετακίνηση των επισκεπτών από τον μόνιμο χώρο διανομής τους προς τον προορισμό τους ώστε να ικανοποιήσουν τις προσωπικές ανάγκες και επιθυμίες τους.
Επίσης, αφορά στη φέρουσα ικανότητα του εκάστοτε προορισμού να προσελκύσει, να υποδεχτεί και να εξυπηρετήσει τους επισκέπτες μέσα από την οργανωμένη προσπάθεια των οργανισμών και των επιχειρήσεων της τουριστικής βιομηχανίας καθώς και των άλλων εμπλεκόμενων μερών (διαφημιστικές εταιρείες, εταιρείες ηλεκτρονικού εμπορίου, δημοσιογράφους, εμπορικές ενώσεις) (McCarthy, 1992 Ηγουμενάκης & Κραβαρίτης, 2004: 17).
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (1995: 26) ο τουρισμός μπορεί να διακριθεί στις εξής κατηγορίες: εγχώριος τουρισμός, εξερχόμενος τουρισμός, εισερχόμενος τουρισμός, διεθνής (εσωτερικός και εξωτερικός) τουρισμός, εσωτερικός (εγχώριος και εισερχόμενος) τουρισμός και εθνικός (εγχώριος και εξερχόμενος) τουρισμός.
