1
ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Τίτλος πτυχιακής εργασίας:
ΧΩΡΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΧΩΡΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Επιβλέπουσα καθηγήτρια:
Κλωνάρη Αικατερίνη
Επιμέλεια Εργασίας:
Πασαλίδης – Χαντζής Στέφανος
2
Πίνακας περιεχομένων
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ... 3
ΧΩΡΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΧΩΡΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ... 4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ……….4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1- ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΧΩΡΙΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗΣ- ΟΠΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ………..5
1.1.Η έννοια της χωρικής αίσθησης………5
1.2.Η έννοια της χωρικής σκέψης………...6
1.2.1 Συστατικά χωρικής σκέψης ………8
1.3 Χωρική – Οπτική νοημοσύνη………..11
1.4 Συσχέτιση χωρικής σκέψης και Γεωγραφίας ………...14
1.4.1 Γεωχωρική Σκέψη……….17
1.5. Γεωγραφικές Ικανότητες………...31
1.5.1 Οργάνωση διδασκαλίας………...34
1.6. Χρήση χωρικών πληροφοριών ……….35
1.6.1 Τεστ Αντίληψης Χώρου (ΤΑΧ) ………...39
1.6.2 Γεωγραφική Προσέγγιση - Χωρικά Πρότυπα ………………..…41
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ………..42
2.1 Σκοπός Εργασίας…..………...42
2.2 Υποθέσεις Έρευνας………....42
2.3 Δείγμα Έρευνας…..………...42
2.4 Μέθοδοι Έρευνας …..………...42
2.5 Εργαλεία Έρευνας …..………...43
2.5.1 Έλεγχος Ποιότητας και Αξιοπιστίας Έρευνας………..……….44
2.5.2 Αναλυτική Στατιστική …………..………45
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΧΟΛΙΑ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ………...46
3.1 Περιγραφική Στατιστική-Προσωπικά Στοιχεία ……….46
3.2 Δείκτης Ανάλυσης Ορθότητας Απαντήσεων ………..……….81
3.3 Αποτελέσματα Ελέγχων Υποθέσεων ……….81
3.4 Ανακεφαλαίωση Βασικών Συμπερασματικών Στοιχείων ………...83
4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………...85
5 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ……….90
3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά κάποιους ανθρώπους που με βοήθησαν σε μεγάλο βαθμό στην πορεία υλοποίησης της πτυχιακής μου εργασίας. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω την Αν. Καθηγήτρια Κλωνάρη Αικατερίνη που τελικά ανέλαβε την εργασία μου και με την ηθική υποστήριξη σε κάθε στάδιο της εργασίας, τις καθοδηγητικές συμβουλές και υποδείξεις της με βοήθησε να την φέρω εις πέρας, καθώς επίσης και τους καθηγητές της τριμελούς επιτροπής, τον Επίκ. Καθηγητή Βαΐτη Μιχαήλ και τον Αν. Καθηγητή Κίζο Αθανάσιο. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές των τμημάτων Γεωγραφίας των Πανεπιστημίων Αιγαίου και Χαροκοπείου που διέθεσαν τμήματα των ωρών διδασκαλίας τους ώστε να εκτελέσω το ερευνητικό κομμάτι της πτυχιακής μου εργασίας, καθώς και όλους τους φοιτητές που δέχτηκαν να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο της έρευνας και με αυτόν τον τρόπο κατέστησαν την έρευνά μου εφικτή. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ αξίζει να αναφερθεί στους γονείς μου και στην αδερφή μου για τη συμπαράσταση, την υπομονή και την ψυχική υποστήριξη καθ΄ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
4
ΧΩΡΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΧΩΡΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Την τελευταία δεκαετία, η χωρική σκέψη έχει διερευνηθεί αρκετά, ιδιαίτερα ως προς την σχέση της µε τις γεω-χωρικές επιστήμες και τεχνολογίες (Albert &
Golledge, 1999; Battersby κ.α., 2006; Bednarz, 2004; Golledge, 2003; Marsh et al, 2007). Λόγω της εκτενούς χρήσης του όρου της χωρικής σκέψης υπάρχουν διάφοροι ορισμοί (NRC, 2006; Eliot & Czarnolewski, 2007; Gersmehl, 2005;
Gersmehl & Gersmehl, 2006, 2007; Harris, 1981; Marsh κ.α., 2007; Montello κ.α., 1999) και όροι που χρησιμοποιούνται εναλλακτικά όπως χωρική ικανότητα, χωρικός συλλογισµός, χωρική νοημοσύνη, χωρική αντίληψη, χωρική αίσθηση, χωρική συνείδηση, γεωγραφική σκέψη και περιβαλλοντική αντίληψη (Eliot, 1987; Gardner, 1983; Golledge and Stimson, 1997; Gould and White, 1974; Kitchin, 1994; Kitchin and Freundschuh, 2000; Newcombe and Huttenlocher, 2000;
Portugali, 1996; Tversky, 2000a,b).
Η κατανόηση του χώρου αποτελεί μια θεμελιώδη ανάγκη γιατί το άτομο βρίσκεται από τη γέννησή του και λειτουργεί μέσα σε αυτόν. Ο χώρος αποτελεί αιτία, συνθήκη, αλλά και μέσο ανάπτυξης για πολλές και καθημερινές έννοιες. Μέσα από ένα πλήθος εμπειριών και ανακαλύψεων στο χώρο, δομούνται, συγκεκριμένες έννοιες που οδηγούν τη δράση ενός ατόμου αρχικά πάνω στα αντικείμενα και τις σχέσεις τους και αργότερα στο σχηματισμό μοντέλων όπως είναι τα σχήματα ή οι αναπαραστάσεις του χώρου (Γερμανός, 2002; Hershkowitz et al., 1996; Bartolini, Bussi & Boero,1998).
Στην εργασία που ακολουθεί θα ασχοληθούμε αρχικά με τις έννοιες της χωρικής αίσθησης, σκέψης, αντίληψης και νοημοσύνης. Κατόπιν, οι έννοιες αυτές θα συσχετιστούν με την Γεωγραφία και θα παρουσιαστούν τρόποι ανάπτυξης τους σε σχέση με το μάθημα αυτό. Το ερευνητικό κομμάτι που θα ακολουθήσει αφορά τη μελέτη της ανάπτυξης της χωρικής σκέψης των φοιτητών Γεωγραφίας στα δύο τμήματα Γεωγραφίας της Ελλάδας. Παρόμοια έρευνα σε φοιτητές Γεωγραφίας και γενικότερα σε φοιτητές Γεωγραφίας στο ευρύτερο φάσμα της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης δεν υφίσταται στο διεθνή χώρο. Τα καινούρια προγράμματα σπουδών Γεωγραφίας θεωρούν την ανάπτυξη της χωρικής σκέψης αναγκαιότητα και μάλιστα από τις χαμηλότερες βαθμίδες της εκπαίδευσης όπως αυτής της δευτεροβάθμιας.
Προσπάθειες μελέτης της χωρικής νοημοσύνης έχουν γίνει στο Εξωτερικό σε παιδιά μικρής ηλικίας. Στο εσωτερικό, ο καθηγητής ψυχολογίας Τσαούσης Ιωάννης του Πανεπιστημίου Κρήτης έχει μελετήσει τη χωροαντιληπτική ικανότητα ενήλικων ατόμων.
5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΧΩΡΙΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗΣ- ΟΠΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ
1.1 Η έννοια της χωρικής αίσθησης
Τα τελευταία χρόνια, δίνεται μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη χωρικής σκέψης καθώς ο χώρος και οι εμπειρίες μέσα σ’ αυτόν, εκτός από το να αποτελούν μια πρώτη πηγή εννοιών, αποτελούν τη βάση ανάπτυξης του συλλογισμού σε πολλά επίπεδα (Τζεκάκη, 2007). Πολλοί ερευνητές επισημαίνουν ότι κατά την ανάπτυξη χωρικής σκέψης πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι ο χώρος τον οποίο μελετάμε δεν είναι ενιαίος. Κι αυτό ισχύει όχι μόνο ως προς το είδος των σχέσεων που παρατηρούμε, αλλά και ως προς το μέγεθος του χώρου, το οποίο διαφοροποιεί τον τρόπο αντίληψης και διαχείρισης των σχέσεων αυτών (Bishop, 1980; Berthelot & Salin, 1994;
Brousseau, 1997).
Οι έννοιες χώρου προσεγγίζονται και στους τρείς χώρους μικρο-χώρος, μεσο- χώρος, μακρο-χώρος γιατί η διαπραγμάτευσή τους σε καθέναν από αυτούς προβάλλει και αναπτύσσει διαφορετικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Είναι εξάλλου γνωστό ότι η κατανόηση του χώρου δεν είναι μια «ανάγνωσή» του, αλλά μια δυναμική κατασκευή από τις λειτουργίες μέσα σ’ αυτόν. Ως χωρική αίσθηση νοείται μια διαισθητική αντίληψη για το χώρο που μας περιβάλλει και τα αντικείμενα μέσα σ’
αυτόν. Η ανάπτυξή της στηρίζεται σε χωρικές εμπειρίες που εμπλέκουν τις σχέσεις των αντικειμένων με έννοιες όπως η διεύθυνση, η τοποθέτηση, ο προσανατολισμός και οι μετασχηματισμοί (Τζεκάκη, 2007).
Η χωρική σκέψη συνδέεται με την οπτικοποίηση ενός χώρου. Η χωρική αίσθηση θεωρείται η διαισθητική αντίληψη για τον χώρο που μας περιβάλλει και η ανάπτυξή της στηρίζεται σε χωρικές εμπειρίες που περιέχουν σχέσεις αντικειμένων με έννοιες όπως διεύθυνση, τοποθέτηση, προσανατολισμός. Η αίσθηση αυτή μπορεί να αναπτυχθεί σε φοιτητές με την ανάπτυξη δραστηριοτήτων σε έναν χώρο και την εικονοποιήση αυτών. (Τζεκάκη Μ, 2009).
Το άτομο έρχεται σε επαφή με την υλική διάσταση του κόσμου και των φαινομένων, την οποία και βιώνει με το δικό του τρόπο: σχηματίζει, δηλαδή, υποκειμενικά συστήματα ερμηνείας και αναπαράστασης της πληροφορίας που προσλαμβάνει, επενδύοντάς τα με τα δικά του συναισθηματικά και πολιτισμικά δεδομένα. Έτσι, μέσα από τις δραστηριότητες και πρακτικές του, δημιουργεί
«τόπους», δηλαδή υποκειμενικές εκδοχές του υλικού του περίγυρου. Οι «τόποι»
αυτοί αποτελούν υποκειμενικά υλικά περιβάλλοντα προσαρμοσμένα απόλυτα στα χαρακτηριστικά του παιδιού και στις δυνατότητες του να επικοινωνήσει και να κατανοήσει το χωρο-πολιτισμικό του περίγυρο (Τζεκάκη, 2007).
6 1.2 Η έννοια της χωρικής σκέψης
Υπάρχουν πολλές µορφές σκέψης όπως προφορική, λογική, µεταφορική, υποθετική, και άλλες. Η διάκριση μεταξύ τους μπορεί να γίνει µε βάση το σύστημα αναπαράστασής τους ή το συλλογιστικό τους σύστημα, ενώ κάθε γνωστική περιοχή αξιοποιεί περισσότερες από µία µορφές σκέψης. Μια μορφή σκέψης είναι και η χωρική σκέψη. Οι απόψεις διίστανται όσο αφορά τους ορισμούς της χωρικής, της φύσης των γνωσιακών διεργασιών που συμμετέχουν, του πλήθους των κύριων συστατικών και τέλος της σχέσης μεταξύ των όρων χωρική ικανότητα και χωρική σκέψη. Η χωρική γνώση αφορά την ικανότητα του προσανατολισμού, της διάκρισης δηλαδή στο χώρο των θέσεων ενός αντικειμένου αναφορικά με άλλα αντικείμενα καθώς και τις μεταξύ τους σχέσεις, και την αντίληψη του μετασχηματισμού, την ικανότητα δηλαδή να παρακολουθήσει τις αλλαγές στη θέση, τη διεύθυνση και να αντιλαμβάνεται μετακινήσεις και άλλες μορφές μετασχηματισμών. Είναι μια γνωστική αναπαράσταση της δομής, των οντοτήτων και των σχέσεων στον χώρο (Kolukisa, Ocal, 2007).
Δεν υπάρχει ένας τρόπος να σκέφτεται κανείς χωρικά (NRC, 2006). Η διαδικασία της χωρικής σκέψης περιλαμβάνει ένα ευρύ σύνολο ικανοτήτων που συνδέονται μεταξύ τους και µπορούν να διδαχθούν σε άτομα ανεξαρτήτως ηλικίας, μόρφωσης, επιστημονικού πεδίου και επιπέδου διαβίωσης. Η χωρική ικανότητα γίνεται αντιληπτή ως ένα χαρακτηριστικό που διαθέτει ο άνθρωπος και σαν ένας τρόπος να χαρακτηριστεί η ικανότητά του να εκτελεί διανοητικά λειτουργίες όπως είναι η περιστροφή και η αλλαγή προοπτικής.
Η χωρική ικανότητα μπορεί να χωριστεί σε τρείς κατευθύνσεις.
η χωρική οπτικοποίηση, όπου είναι η νοητική ικανότητα να χειρίζεται, να περιστρέφει, να στρίβει και να αντιστρέφει ένα δισδιάστατο ή τρισδιάστατο οπτικό ερέθισμα.
ο χωρικός προσανατολισμός όπου είναι η ικανότητα κατανόησης ενός χάρτη, μιας αναπαράστασης και προσανατολισμού στο χώρο.
οι χωρικές σχέσεις, όπου είναι η ικανότητα να αναγνωρίζει αντικείμενα, χωρικές αλληλεπιδράσεις, να μπορεί να φτιάξει χάρτες από περιγραφές, να συνδέει χάρτες και αντικείμενα (Kleeman, Hutchinson, 2005).
Σύμφωνα µε τους Linn και Petersen (1985), χωρική ικανότητα είναι µια γενική ικανότητα του ανθρώπου για “αναπαράσταση, μετατροπή, συμβολική παραγωγή και ανάκληση στη µνήµη µη λεκτικής πληροφορίας”. Οι Linn και Petersen (1986) ξεχωρίζουν 3 κατηγορίες χωρικής ικανότητας.
Χωρική αντίληψη: Αφορά στην ικανότητα του ατόμου να προσδιορίζει χωρικές σχέσεις, έχοντας αντίληψη της δικής του τοποθεσίας ή θέσης ως προς ένα άλλο αντικείμενο στο χώρο.
Νοητική περιστροφή: Είναι η ικανότητα νοητικής στρέψης ενός αντικειμένου στο χώρο. Έρευνες σε παιδιά μικρής ηλικίας έχουν δείξει διαφορές στις επιδόσεις ανάλογα µε το φύλλο. Φαίνεται πως τα αγόρια δίνουν περισσότερα δείγματα ευελιξίας στη νοητική περιστροφή απ’ ότι τα κορίτσια (Moore & Johnson, 2008; Quinn
& Liben, 2008). Η διαδικασία προσδιορισμού της ικανότητας νοητικής περιστροφής αντικειμένων περιλαμβάνει τόσο δισδιάστατες όσο και τρισδιάστατες εργασίες νοητικής περιστροφής όπως κάρτες, σχήματα και σημαίες.
7
Χωρική οπτικοποίηση: Περιλαμβάνει χωρικές εργασίες που αφορούν σε πολλαπλών σταδίων αναλυτικές εργασίες και που απαιτούν ευελιξία στην επιλογή στρατηγικής.
Η χωρική ικανότητα επομένως δεν αποτελεί ένα χαρακτηριστικό µε το οποίο ο άνθρωπος γεννιέται αλλά, σύμφωνα µε τον Piaget (1956), αναπτύσσεται στα πρώιμα στάδια της παιδικής ηλικίας. Η ικανότητα του ατόμου να σκέφτεται χωρικά καλλιεργείται και αναπτύσσεται µε τη χρήση διαφόρων εργαλείων και μεθόδων, µέσω συλλογιστικών διαδικασιών και εννοιών του χώρου, τόσο µέσω της εκπαίδευσης όσο και εμπειρικά.
Σε µια μελέτη για τον καθορισμό της δομής της χωρικής σκέψης, οι Gersmehl
& Gersmehl (2007) όρισαν τη χωρική σκέψη ως δεξιότητες που χρησιμοποιούν οι γεωγράφοι προκειμένου να αναλύσουν τις χωρικές σχέσεις που υφίστανται στον κόσμο. Σύμφωνα µε την έκθεση του National Research Council (NRC, 2006) µε τίτλο Learning to Τhink Spatially, ως χωρική σκέψη ορίζεται µία συλλογή γνωστικών δεξιοτήτων και γνωστικών λειτουργιών που αποτελούνται από δηλωτικές (declarative) και αντιληπτικές (perceptual) µορφές γνώσης και µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να μετασχηματίσουν (transform) και να συνδυάσουν (combine) αυτή τη γνώση λειτουργώντας µέσα σε κάποια χωρικά πλαίσια.
Η ικανότητα των ανθρώπων να χρησιμοποιούν το χώρο και τις αναπαραστάσεις µέσα σε αυτόν προκειμένου να επεξεργαστούν και να εξαγάγουν πληροφορίες, καταδεικνύει τη δύναμη της χωρικής σκέψης.
Ως χωρικό πλαίσιο ορίζεται ο φυσικός ή νοητός χώρος µέσα στον οποίο τα δεδομένα ενσωματώνονται, συσχετίζονται και δομούνται σε σύνολα, γίνεται δηλαδή η μετάβαση από τα δεδομένα στην πληροφορία. Σύμφωνα µε το NRC (2006), µπορούν να εντοπιστούν τρία χωρικά πλαίσια ή διαστάσεις της χωρικής σκέψης:
Ζωτικός χώρος
Αφορά την γνώση µέσα στο χώρο στον οποίο ζουν και κινούνται καθημερινά οι άνθρωποι, δηλαδή αποτελεί το πλαίσιο της καθημερινής ζωής και περιλαμβάνει τον καθημερινό ή φυσικό γεωγραφικό χώρο των τεσσάρων διαστάσεων (χωροχρόνος). Η χωρική σκέψη (ή χωρική αντίληψη ή περιβαλλοντική γνώση ή νοητική χαρτογράφηση) αποτελεί το μέσο αντιμετώπισης των στατικών και δυναμικών χωρικών σχέσεων μεταξύ αντικειμένων στο φυσικό περιβάλλον.
Σχετίζεται µε τον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον χώρο γύρω τους και συχνά περιλαμβάνει δραστηριότητες πλοήγησης όπως εύρεση δρόμων και βέλτιστης διαδρομής µέσα στην πόλη καθώς και καθημερινές δραστηριότητες όπως η συναρμολόγηση ενός επίπλου ακολουθώντας τις οδηγίες και η φόρτωση του αυτοκινήτου µε αποσκευές ώστε να µμεγιστοποιείται ο διαθέσιμος χώρος.
Φυσικός χώρος
Αφορά τη γνώση ή αλλιώς επίγνωση για το χώρο (γεωγραφία του φυσικού χώρου) και δομείται στον τεσσάρων διαστάσεων κόσμο του χωροχρόνου. Εστιάζει στην επιστημονική κατανόηση της φύσης, της δομής και της λειτουργίας φαινομένων που κυμαίνονται από μικροσκοπικές σε αστρονομικές κλίμακες. Περιλαμβάνει την κατανόηση φαινομένων όπως είναι η οργάνωση της παγκόσμιας οικονομίας, η διάχυση του πολιτισμού ή τα σχήματα και οι δομές των αστικών περιοχών και η µμορφή της έλικας του DNA.
Πνευματικός χώρος
8
Αφορά την γνώση ή αλλιώς επίγνωση µε τον χώρο. Η γνώση ή το αντικείμενο που εξετάζεται δεν είναι απαραίτητα χωρικό όµως µπορούν να του δοθούν χωρικά χαρακτηριστικά δηλαδή να χωρικοποιηθεί αναθέτοντάς του θέση ή συντεταγμένες σε ένα πραγματικό ή νοητό χώρο. Η βασική προϋπόθεση είναι η µμετατροπή δεδομένων των σχέσεων μεταξύ αντικειμένων σε τοποθεσίες και συνεπώς οργάνωση των αντικειμένων σε κάποιο χώρο. Ένα κλασσικό παράδειγμα της γεωγραφίας του πνευματικού χώρου αποτελεί ο εννοιολογικός χάρτης (concept map), ο οποίος αντιμετωπίζει τις έννοιες ως χαρακτηριστικά προς απεικόνιση και ορίζει τη θέση και οργάνωσή τους στο χώρο χρησιμοποιώντας μέτρα ομοιότητας. Η ομοιότητα μπορεί να καθοριστεί ως προς τη λειτουργία, τη καταγωγή, τη δομή ή την εμφάνιση.
1.2.1 Συστατικά χωρικής σκέψης
Σύμφωνα µε το NRC (2006), η χωρική σκέψη συνεπάγεται γνώση σχετικά µε το χώρο, τις αναπαραστάσεις και τον συλλογισμό.
Μερικά από τα συστατικά στοιχεία της χωρικής σκέψης σύντομα.
1. Αναπαραστάσεις:
I. Χαρακτηριστικά χωρικών οντοτήτων. Η χωρική σκέψη ξεκινά με τη διάκριση και κωδικοποίηση χωρικών χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος /κόσμου. Η κωδικοποίηση περιλαμβάνει τη διάκριση από το υπόβαθρο, την αναγνώριση σχημάτων ή/και των εσωτερικών τους χαρακτηριστικών, αξιολόγηση μεγέθους, διάκριση υφής, αναγνώριση χρώματος και τον προσδιορισμό άλλων χαρακτηριστικών.
II. Σχέσεις μεταξύ στατικών οντοτήτων. Η αξιολόγηση του σχήματος, της απόστασης ή της διεύθυνσης μιας οντότητας γίνονται πάντα σε σχέση με μια άλλη οντότητα ή κάποιο άλλο σχετικό πλαίσιο. Οι αξιολογήσεις αυτές περιλαμβάνουν τον προσανατολισμό, την τοποθεσία, την απόσταση, το μέγεθος, το σχήμα, και την υφή.
III. Σχέσεις μεταξύ δυναμικών οντοτήτων. Δυναμικά χαρακτηριστικά χωρικών οντοτήτων περιλαμβάνουν τη διεύθυνση κίνησης, τρόπο κίνησης, ταχύτητα ή επιτάχυνση, διασταύρωση ή σύγκρουση.
2. Μετασχηματισμοί:
Οι μετασχηματισμοί των χωρικών οντοτήτων περιλαμβάνουν την αλλαγή προοπτικής, αλλαγή προσανατολισμού, το μετασχηματισμό σχημάτων, την αλλαγή μεγέθους, την αλλαγή κλίμακας και την οριζόντια μετακίνηση.
3. Σύνθετοι Χωρικοί συλλογισμοί.
Αυτοί μπορούν να περιλαμβάνουν την εύρεση διαδρομών, την εύρεση χωρικών συσχετισμών, την αναγνώριση οντοτήτων με διαφορετικές προοπτικές, την ανακάλυψη χωροχρονικών σχέσεων κλπ.
Πιο αναλυτικά λοιπόν:
Ο χώρος (space) προσφέρει εκείνο το πλαίσιο µέσα στο οποίο τα δεδομένα ενσωματώνονται, συσχετίζονται και δομούνται σε σύνολα (NRC, 2006: p25).
Οι έννοιες του χώρου περιλαμβάνουν τις σχέσεις μεταξύ μονάδων μέτρησης, τρόπων υπολογισμού αποστάσεων και διαστάσεων αντικειμένων, τις έννοιες της εγγύτητας, της συνέχειας και της τοπολογίας, τη βάση των
9
συστημάτων αναφοράς και τη φύση του χώρου δηλαδή τη διάκριση µμεταξύ δισδιάστατου και τρισδιάστατου χώρου.
Οι αναπαραστάσεις (representations) παρέχουν το μέσο στο οποίο µπορούν να αποθηκευτούν δομημένες πληροφορίες, να αναλυθούν, να κατανοηθούν και να μεταδοθούν σε άλλους. Μπορούν να είναι εσωτερικές µε γνωσιακή διάσταση ή εξωτερικές με γραφική, γλωσσική, φυσική κ.α. διάσταση. Τα εργαλεία αναπαράστασης µπορούν να είναι στατικά και δυναμικά, όπως για παράδειγμα χάρτες, διαγράµµατα και ψηφιακά μοντέλα για οπτικοποίηση των σχέσεων μεταξύ απεικονίσεων, αντικειμένων και κατανόηση των διαφορών μεταξύ των χαρτογραφικών προβολών.
Ο συλλογισµός (reasoning) παρέχει τα µέσα για τον χειρισμό, την ερμηνεία και την εξήγηση αυτών των δομημένων πληροφοριών. Περιλαμβάνει συλλογιστικές διαδικασίες όπως εκτιμήσεις, συμπεράσματα και αποφάσεις.
Για παράδειγμα τέτοιες διαδικασίες είναι ο νοητός υπολογισμός της ελάχιστης απόστασης, που μπορεί να γίνει µε διάφορους τρόπους, η ικανότητα παρεμβολής και παρέκτασης θα μπορούσε να συμβάλλει στην εκτίμηση της κλίσης από έναν χάρτη µε ισοϋψείς ή την εύρεση νέας διαδρομής βάσει πληροφοριών κίνησης από το ραδιόφωνο.
Οι αναπαραστάσεις των οντοτήτων μπορούν να υποστούν µετασχηµατισµούς, µέσω των οποίων δημιουργούνται νοητικές αναπαραστάσεις του χωρικού κόσμου. Άλλωστε, ένα ισχυρό χαρακτηριστικό της χωρικής σκέψης λειτουργεί, χειρίζεται και μετασχηματίζεται σε αναπαραστάσεις. Παρεκτείνοντας (extrapolating) νοητικά µια διαδρομή στην οποία κινείται µια οντότητα, μπορεί να γίνει πρόβλεψη του χρόνου και της τοποθεσίας άφιξης. Περιστρέφοντας νοητικά ένα αντικείμενο μπορεί να προσδιοριστεί αν αυτό θα χωρέσει σε ένα δωμάτιο, σε ένα αυτοκίνητο ή σε µία βαλίτσα. Επεκτείνοντας νοητικά µια γραµµή ενός γραφήματος, μπορεί να ανιχνευτεί µία τάση.
Γενικά, οι οντότητες υπάρχουν µε διαφορετικούς τρόπους και κατευθύνσεις, αλλάζουν σχήµα, χρώμα και υφή µε τακτικό και προβλέψιμο τρόπο. Γι’ αυτό τον λόγο, πολλοί νοητικοί μετασχηματισμοί παράλληλα κωδικοποιούν τις αλλαγές ώστε να διαμορφωθούν νοητικές αναπαραστάσεις των μεταβαλλόμενων οντοτήτων. Η πρόβλεψη αυτών των αλλαγών είναι κρίσιμη για την αλληλεπίδραση µε τον κόσμο και συνεπάγεται τη νοητική θέσπισή τους. Επίσης διευκολύνουν την ανάκληση και διαβίβαση των πληροφοριών.
Οι άνθρωποι σκέφτονται χωρικά με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους οι οποίοι χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένες συνιστώσες;
1) Εξαγωγή χωρικών δομών. Είναι µια διαδικασία περιγραφής των προτύπων και αποτελεί το πρώτο και ευκολότερο βήμα. Περιλαμβάνει τον προσδιορισμό των σχέσεων μεταξύ των συστατικών μιας χωρικής αναπαράστασης και την κατανόησή τους, όσον αφορά τα μέρη και τα σύνολα που δημιουργούν πρότυπα και συνεκτικά σύνολα.
2) Εκτέλεση χωρικών μετασχηματισμών. Το συγκεκριμένο βήμα είναι δυσκολότερο από το πρώτο. Οι μετατοπίσεις στο χώρο ή οι μετασχηματισμοί της κλίμακας, δηλαδή αλλαγές στην απόσταση θέασης είναι ευκολότερες από τις περιστροφές ή τις αλλαγές προοπτικής, δηλαδή τις αλλαγές στη γωνία θέασης και στο αζιμούθιο). Αντίθετα, η νοητή
10
οπτικοποίηση των σχετικών κινήσεων διαφορετικών μερών του αντικειμένου μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολη.
3) Άντληση λειτουργικών συμπερασμάτων. Αποτελεί το τρίτο και δυσκολότερο βήμα αλλά ταυτόχρονα το πιο κομβικό στη διαδικασία της επιστημονικής, ή γενικότερα της χωρικής, σκέψης. Απαιτεί τον καθορισμό χρονικών αλληλουχιών και σχέσεων αιτίας- αποτελέσματος.
Μερικοί από τους χωρικούς µετασχηµατισµούς που οι άνθρωποι µπορούν να εφαρμόσουν περιλαμβάνουν:
Αλλαγή προοπτικής (πλαισίου αναφοράς)
Αλλαγή προσανατολισμού (νοητική περιστροφή)
Μετατροπή σχημάτων
Αλλαγή μεγέθους
Μετακίνηση συνόλων
Αναδιαμόρφωση μερών ή ανίχνευση ενσωματωμένων στοιχείων
Μεγέθυνση και σμίκρυνση
Διαδραµάτιση
Πολλοί από τους παραπάνω µετασχηµατισµούς έχουν ιδιαίτερη σημασία καθώς η δεξιότητα στην εκτέλεσή τους συνεπάγεται απόδοση σε σύνθετες εργασίες χωρικού συλλογισμού. Η αλλαγή προσανατολισμού ή νοητική περιστροφή (Shepard & Cooper, 1982), η αλλαγή προοπτικής ή αλλαγή του πλαισίου αναφοράς (Franklin & Tversky, 1990) και η αναδιαμόρφωση μερών ή η ανίχνευση ενσωματωμένων στοιχείων (Suwa & Tversky, 2001) φαίνεται να συµµετέχουν σε ένα μεγάλο αριθμό χωρικών εργασιών. Η νοητική περιστροφή σχετίζεται µε το πιάσιμο και τον χειρισμό αντικειμένων, η αλλαγή προοπτικής συμβάλλει στην πλοήγηση, η αναδιαμόρφωση μερών επιτρέπει την αναδιοργάνωση του χωρικού κόσμου και η ανίχνευση ενσωματωμένων στοιχείων επιτρέπει την αναγνώριση ατόµων µέσα στο πλήθος.
Πιο συγκεκριμένα, η αλλαγή προοπτικής ή αλλιώς αλλαγή του πλαισίου αναφοράς, περιλαμβάνει την νοητική αλλαγή του σημείου θέασης ενός αντικειμένου ή ενός περιβάλλοντος. Σε κάθε ανταλλαγή χειραψίας, πρέπει ο άνθρωπος να αλλάξει νοητικά το πλαίσιο αναφοράς, αν και το συγκεκριμένο κοµµάτι χωρικής συμπεριφοράς έχει γίνει αυτοματοποιημένο στους περισσότερους ενήλικες (NRC, 2006).
Η δυσκολία της νοητικής αλλαγής του πλαισίου αναφοράς γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτή όταν ο άνθρωπος πρέπει να δώσει οδηγίες πλοήγησης σε κάποιον που έχει χαθεί. Η νοητική περιστροφή είναι στενά συνδεδεμένη µε την αλλαγή προοπτικής και επιτρέπει στους ανθρώπους να φανταστούν την αλλαγή της θέσης ενός αντικειμένου µέσα σε ένα περιβάλλον. Για παράδειγμα, µπορούν να περιστρέψουν νοητικά µια εικόνα στον τοίχο ώστε να προσδιορίσουν αν θα φαίνεται καλύτερα µε έναν διαφορετικό προσανατολισμό.
Όπως η χωρική σκέψη βασίζεται σε αντιληπτική επεξεργασία, έτσι και η κινητική σκέψη έχει τη δράση σαν βάση της. Η δράση επιτυγχάνεται µέσω της αλληλεπίδρασης του χώρου που καταλαμβάνει το σώμα του ανθρώπου στο χώρο του κόσμου γύρω του. Το enacting αποτελεί τη βάση νοητικών πρακτικών τεχνικών που χρησιμοποιούν αθλητές, ρήτορες, μουσικοί κ.α. προκειμένου να προετοιμάσουν τις παραστάσεις τους. Επίσης μπορεί να συμβάλλει στην κατανόηση τόσο των δυνάμεων όσο της μηχανικής και των αλληλουχιών ενεργειών. Για παράδειγμα,
11
εφαρμόζεται προκειμένου να οδηγηθεί ένα σκάφος ή ένα αυτοκίνητο ή ένα ποδήλατο και να γίνει κατανοητή η δύναμη του ανέμου στις τρεις αυτές περιπτώσεις, η επίδραση των ωκεάνιων ρευμάτων στο σκάφος και της βαρύτητας στο αυτοκίνητο ή το ποδήλατο.
Επίσης μπορεί να καθορίσει τη σειρά των χωρικών µετασχηµατισµών όταν εφαρμόζονται διαδοχικά διάφοροι µετασχηµατισµοί στην ίδια αναπαράσταση. Έτσι, όταν οι άνθρωποι πρέπει να εφαρμόσουν πολλούς µετασχηµατισµούς στο ίδιο σχήµα, προκειμένου να λύσουν γεωμετρικές αναλογίες, πρώτα μετακινούν το σχήµα (θέση), μετά αλλάζουν τον προσανατολισμό του, στη συνέχεια καθορίζουν το μέγεθός του (κλίμακα) και τέλος προσθέτουν μέρη στο σχήµα. Η συγκεκριμένη σειρά αντιστοιχεί ακριβώς στη σειρά µε την οποία οι άνθρωποι σχεδιάζουν τα σχήματα, αρχικά αποφασίζουν από πού θα ξεκινήσουν τη σχεδίαση (θέση), έπειτα τη διεύθυνση κατά την οποία θα κινηθούν (προσανατολισμός) και τέλος πόσο μακριά θα προχωρήσουν το σχέδιο (κλίμακα) (Novick and Tversky, 1987).
Συνεπώς, η σειρά εκτέλεσης των νοητών μετασχηματιστών σε πολύπλοκες συλλογιστικές εργασίες αντιστοιχεί στη σειρά εκτέλεσης των ανάλογων εξωτερικών εργασιών υποδηλώνοντας πως η αναπαράσταση ενός σχεδίου εσωτερικεύεται και εφαρμόζεται σε άλλες νοητικές εργασίες.
1.3 Χωρική – Οπτική νοημοσύνη
Νοημοσύνη χώρου είναι η ικανότητα να παρατηρείς και να χειρίζεσαι νοερά με επιδεξιότητα μια μορφή ή ένα αντικείμενο, να παρατηρείς και να δημιουργείς τάσεις, ισορροπίες και συνθέσεις με μια παραστατική και χωρική έκθεση. Είναι η ικανότητα να σχηματίζεις παραστατικές / χωρικές αναπαραστάσεις του κόσμου και να τις μεταφέρεις νοερά ή αισθητά. Εκδηλώνεται ως η ικανότητα των ανθρώπων να αναπαριστούν εσωτερικά –στη σκέψη τους- το «χωρικό» σύμπαν αλλά και να προσανατολίζονται.
Η σημασία και η ιδιαιτερότητα της αντίληψης του χώρου τεκμηριώνεται και από τον διαχωρισμό της ως μιας ιδιαίτερης διάστασης της χωρικής νοημοσύνης.
Σύμφωνα με τον Gardner (1983), χωρική νοημοσύνη είναι ένα σύνολο γνωστικών διαδικασιών μέσω των οποίων ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τα αντικείμενα στο χώρο, τις ιδιότητες, τις σχέσεις και τους μετασχηματισμούς τους. Παράλληλα, η χωρική νοημοσύνη αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να οργανώνει σε νοερές αναπαραστάσεις αντικείμενα ή ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν ή είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν (Battista & Clements, 1996). Η χωρική αυτή αίσθηση μπορεί να αναπτυχθεί στους φοιτητές οι οποίοι δρώντας αρχικά στο χώρο και στη συνέχεια
«εικονοποιώντας» αυτή την δράση βελτιώνουν τους κιναισθητικούς χωρικούς χειρισμούς στα αντικείμενα ή τις αναπαραστάσεις τους (Clements & Battista, 1992).
Οι γνωστικές αυτές διαδικασίες μπορούν να αναλυθούν, σύμφωνα με τους ερευνητές (Fuys & Liebov, 1992; Owens, 1992; Owens & Outhred, 2006), σε διάφορες συνιστώσες, οι οποίες περιλαμβάνουν μεταξύ των άλλων τον προσανατολισμό. Ως προσανατολισμός ορίζεται η ικανότητα του ατόμου να διακρίνει στο χώρο τη θέση ενός αντικειμένου αναφορικά με άλλα αντικείμενα και τις σχέσεις που χαρακτηρίζουν τις τοποθετήσεις αυτές, όπως και να αντιλαμβάνεται τις ρυθμίσεις που αλλάζουν τη θέση ή την κατεύθυνσή του (Τζεκάκη, 2007). Για παράδειγμα, ο προσανατολισμός είναι αυτός που βοηθά ένα άτομο να διακρίνει ότι ένα αντικείμενο μετακινείται από μία θέση σε μία άλλη. Επιπλέον, μέσω του προσανατολισμού
12
μπορεί κανείς να διατηρεί στη μνήμη του ότι ένα αντικείμενο ήταν σε συγκεκριμένη θέση, αλλά και να αντιλαμβάνεται τις ενέργειες που έγιναν για την αλλαγή αυτής της θέσης. Οι σχέσεις που αφορούν τις θέσεις των αντικειμένων προσδιορίζονται κάθε φορά με βάση κάποιο σύστημα αναφοράς. Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί ένα πρώτο σύστημα αναφοράς για τον προσανατολισμό στο χώρο καθώς τα αντικείμενα τοποθετούνται σε σχέση με αυτό μπροστά, πίσω, κλπ.
Η ραγδαία ανάπτυξη των τεχνολογιών της πληροφορίας έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη της Γεωπληροφορικής Επιστήμης, ενός κλάδου της Γεωγραφίας, που ασχολείται με την επεξεργασία των πληροφοριών χώρου ο οποίος είναι ξεχωριστός από την πληροφορική επιστήμη. Συγκεκριμένες εφαρμογές όπως το Google Earth έχουν εκδημοκρατικοποιήσει τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών και τα έχουν κάνει προσιτά στο ευρύ κοινό (άρα και στους εκπαιδευτικούς και το σχολείο).
Η ουσιαστική χρήση των τεχνολογιών αυτών στην εκπαίδευση για πραγματική επεξεργασία και διερεύνηση, προϋποθέτει την αναγνώριση του γεγονότος ότι οι χωρικές δεξιότητες είναι θεμελιώδης τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι λειτουργούν στην καθημερινή τους ζωή. Με άλλα λόγια, παραδοχή ότι ο χωρικός εγγραμματισμός είναι εξίσου σημαντικός για τη ζωή ενός σύγχρονου ανθρώπου όσο ο αριθμητικός εγγραμματισμός, η ανάγνωση και η συγ(γραφή) (γλωσσικός εγγραμματισμός) και η λογική (Goodchild, 2007). Η εκτεταμένη χρήση χαρτών και γραφικών για παράδειγμα σε καθημερινής χρήσης έντυπα υποθέτει την κατοχή της δεξιότητας ερμηνείας χωρικών αναπαραστάσεων από μεγάλο μέρος του πληθυσμού πλην όμως αυτή ελάχιστα διδάσκεται στο εκπαιδευτικό μας σύστημα.
Η έννοια του χωρικού εγγραμματισμού αποκτά σπουδαιότητα υπό το φως της καθημερινής μας ζωής. Μια χωρική αναπαράσταση όπως και οποιοδήποτε γραπτό κείμενο στην Γλώσσα ή συλλογή αριθμών στα Μαθηματικά αποτελούν απλά μια συλλογή δεδομένων. Τα δεδομένα μπορούν να είναι αριθμοί, κάποιο κείμενο ή σύμβολα. Η έννοια της πληροφορίας διαφοροποιείται από τα δεδομένα ως προς το γεγονός ότι είναι δεδομένα που έχουν ερμηνευθεί και απαντούν σε κάποιο ερώτημα ή εξυπηρετούν κάποιο σκοπό (Longley et al. 2001: p. 6). Η αναγωγή δεδομένων σε πληροφορίες απαιτεί την κατοχή γνώσης και δεξιοτήτων και η δύναμη της χωρικής σκέψης έγκειται στην ικανότητά μας να μπορούμε να χρησιμοποιούμε το χώρο και τις αναπαραστάσεις του για επεξεργασία και εξαγωγή πληροφοριών.
Η χωρικοποίηση είναι η διαδικασία ανάθεσης θέσης ή συντεταγμένων σε ένα πραγματικό (επιφάνεια της Γης) ή νοητό (π.χ. γραφικές παραστάσεις) χώρο.
Λειτουργίες της χωρικής σκέψης
Η χωρική σκέψη ενεργεί μέσω 3 λειτουργιών.
(1) Της περιγραφικής λειτουργίας που αφορά στην περιγραφή, σύλληψη, διατήρηση και έκφραση της όψης και των σχέσεων μεταξύ των αντικειμένων.
(2) Της αναλυτικής λειτουργίας που μας καθιστά ικανούς να κατανοήσουμε τη δομή των αντικειμένων και των σχέσεων.
(3) Της συμπερασματικής λειτουργίας που μας επιτρέπει να εξηγήσουμε την προέλευση και τη λειτουργία των αντικειμένων.
13 (Anthamatten, 2010)
Εικόνα 1. Λειτουργία Χωρικής Σκέψης
Η χωρική σκέψη μπορεί να αναλυθεί σε τέσσερις βασικές περιοχές ικανοτήτων οι οποίες μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τις ακόλουθες τέσσερις θεμελιώδεις ιδέες.
1. Χωρικά θεμελιακά στοιχεία: Πρόκειται για μια αφαιρετική λειτουργία η οποία μας επιτρέπει να διακρίνουμε, να αναγνωρίσουμε να γενικεύσουμε και να προσδιορίσουμε (να ορίσουμε συντεταγμένες) τα αντικείμενα του χώρου. Στη Βιολογία μπορεί να είναι τα κύτταρα, στη Γεωγραφία μπορεί να είναι μια πόλη, ένας δρόμος κλπ. Στη Γεωγραφία τα θεμελιακά αυτά στοιχεία μπορούν να έχουν θέση στο χώρο.
2. Χωρικός κώδικας: Ο χωρικός γλωσσικός κώδικας μας επιτρέπει να συλλάβουμε τα χαρακτηριστικά των αντικειμένων στο χώρο. Σε ένα χάρτη αυτά μπορεί να είναι αντικείμενα που παρουσιάζονται ως σημεία, γραμμές ή περιοχές, οι μονάδες μέτρησης και τα σημεία αναφοράς.
3. Χωρικές έννοιες: Οι χωρικές έννοιες μπορούν να εξαχθούν από τα χωρικά χαρακτηριστικά των αντικειμένων. Αυτά μπορούν να είναι η απόσταση, η γωνία θέσης, η διεύθυνση, η σειρά, οι συνδέσεις, τα όρια, η πυκνότητα ή η διασπορά, το σχήμα, το μοτίβο και η περιφεριοποίηση.
4. Διαδικασίες: Οι διαδικασίες μετασχηματισμού του χώρου μας βοηθά να ερμηνεύσουμε τις σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων. Μπορούμε για παράδειγμα να απλοποιήσουμε, να γενικεύσουμε και να κατηγοριοποιήσουμε το χώρο ώστε να ανακαλύψουμε την κατανομή αντικειμένων ή φαινομένων στο χώρο.
14
1.4 Συσχέτιση χωρικής σκέψης και Γεωγραφίας
Η καλλιέργεια χωρικής σκέψης είναι προϋπόθεση για την επιτυχία των σκοπών του μαθήματος της Γεωγραφίας. Η χωρική σκέψη αποτελεί όπως προαναφέρθηκε το σύνολο των αναλυτικών δεξιοτήτων που μπορούν να αποκτήσουν οι φοιτητές κατά τη διάρκεια του μαθήματος της Γεωγραφίας. Ειδικά στην έννοια της γεωγραφικής θέσης είναι δύσκολο να προσδιοριστεί η συγκεκριμένη χωρίς να χρησιμοποιηθούν οι χωρικές έννοιες της απόστασης, της κατεύθυνσης, της γειτονικότητας και της συμπερίληψης (εγκλεισμού).
Σύμφωνα µε τους Gersmehl & Gersmehl (2007), η διαδικασία της χωρικής σκέψης είναι δύσκολη για να περιγραφεί από πέντε θέματα όπως η τοποθεσία, η θέση, η αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος, η κίνηση και η περιφέρεια όπως ορίστηκαν από το National Council for Geographic Education και την Association of American Geographers (1984). Το γεγονός αυτό δικαιολογεί την αναθεώρηση των παιδαγωγικών στόχων και της διδασκαλίας της γεωγραφίας. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να ενθαρρυνθούν να συμπεριλάβουν και άλλες µορφές χωρικής σκέψης στη διδασκαλία καθώς µια ευρύτερη λίστα χωρικών λειτουργιών θα τους παρέχει καλύτερα εργαλεία ώστε να ανταποκριθούν στις διαφορετικές ανάγκες και τρόπους που το άτομο οργανώνει την πληροφορία για τον χώρο. Για παράδειγμα το χωρικό πρότυπο του κλίματος θα μπορούσε να διδαχθεί πιο αποτελεσματικά ζητώντας από τους σπουδαστές να σκεφτούν τις χωρικές ιεραρχίες, µμεταβάσεις και αναλογίες.
Έτσι ο Gersmehl (2008) παρουσιάζει οκτώ µορφές χωρικής σκέψης, βασιζόμενος σε µμελέτες νευρολογίας, αναπτυξιακής ψυχολογίας και άλλων επιστημών. Αυτές είναι:
η σύγκριση
Ένας τρόπος να προσδιοριστούν οι συνθήκες και οι σχέσεις που επικρατούν σε νέα μέρη που συναντά ο άνθρωπος, είναι συγκρίνοντάς τες µε μέρη που είναι πιο οικεία. Από μελέτες περιγράφηκε ότι η σύγκριση δρα ως γέφυρα προς άλλες µορφές της χωρικής σκέψης (Gentner & Namy, 1999). Η σύγκριση επίσης χρησιμοποιείται από εκπαιδευτικούς ως εργαλείο μάθησης της γλώσσας, των µμαθηματικών καθώς και των τεχνών. Πρόσφατα παρατηρήθηκε µια έξαρση στη χρήση γραφικών εργαλείων όπως είναι τα Βέννια διαγράµµατα (Venn diagrams). Πρόκειται για µια τεχνική που βοηθάει τους σπουδαστές να οργανώσουν λέξεις σε οµάδες µέσα στον χώρο προκειμένου να τις θυμούνται ευκολότερα καθώς δείχνει όλες τις πιθανές λογικές σχέσεις μεταξύ πεπερασμένων συνόλων.
η επιρροή
Αποτελεί µία ζώνη επιρροής γύρω από ένα αντικείμενο. Για παράδειγμα κάδοι σκουπιδιών, θορυβώδεις μηχανές και έντονα φώτα έχουν µια προφανή επίδραση στην γύρω περιοχή. Το ίδιο ισχύει και για µμεγαλύτερες γεωγραφικές οντότητες όπως είναι τα ποτάμια, τα αεροδρόμια, οι δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας, τα εργοστάσια, τα πάρκα και οι στρατιωτικές βάσεις, που µπορούν να επηρεάσουν της ποιότητα ζωής, τις αξίες των ακινήτων ακόμα και το επίπεδο ασφάλειας στις περιοχές περιμετρικά τους.
Επομένως η ανάλυση του εύρους και της έντασης της επιρροής γύρω από αντικείμενα αποτελεί βασικό σημείο της εφαρμοσμένης γεωγραφίας τόσο σε
15
μεγαλύτερες τάξεις του σχολείου όσο και στην ενήλικη ζωή (Eldridge & Jones, 1991; Ferscha et al., 2004).
Επίσης µπορούν να εξαχθούν σημαντικά συμπεράσματα αποτυπώνοντας τα αποτελέσματα της επιρροής στον χάρτη. Για παράδειγμα µια µεγάλη πόλη είναι πιθανό να έχει µια οικονομική επιρροή που ενθαρρύνει τις εσωτερικές µμετοικήσεις και αυξάνει τη πυκνότητα του πληθυσμού σε κοντινές επαρχίες. Έτσι αν ένα άτομο μεταφέρει αυτή την επίγνωση της πιθανότητας επιρροής στην εργασία ανάγνωσης του χάρτη, δεν θα εκπλαγεί βλέποντας, σε έναν χωροπληθή χάρτη του πληθυσμού, µια ζώνη μέσης πυκνότητας γύρω από τον πυκνοκατοικηµένο πυρήνα σχεδόν κάθε μεγάλης αστικής περιοχής.
η περιοχή (περιφέρεια)
Πρόκειται για ένα σύνολο γειτονικών τοποθεσιών που διαθέτουν παρόμοιες συνθήκες και σχέσεις. Η διαδικασία της περιφεριοποίησης είναι στην ουσία ένα είδος ταξινόμησης µε συγκεκριμένη χωρική διάσταση. Ο νους και η σκέψη ψάχνουν για μέρη που έχουν κάτι κοινό και είναι γειτονικά ή τουλάχιστον κοντά το ένα στο άλλο (DeLoache & Todd, 1988; Gelman & Markman, 1986; Wiener et al., 2004). Ο χωρισμός σε περιοχές έχει συζητηθεί περισσότερο από όλες τις υπόλοιπες µορφές χωρικής σκέψης στα μαθήματα και στα βιβλία γεωγραφίας. Η χρήση της περιφεριοποίησης ως εργαλείο οργάνωσης της γνώσης αποτελεί µία από τις βασικές συμβολές του επιστημονικού πεδίου της γεωγραφίας
η μετάβαση
Ως χωρική μετάβαση ορίζεται η αλλαγή από ένα μέρος σε ένα άλλο. Για παράδειγμα, η κλίση του εδάφους, δηλαδή η αλλαγή του υψομέτρου μεταξύ δύο περιοχών μπορεί να είναι το ίδιο σημαντική µε το πραγματικό υψόμετρο της περιοχής δηλαδή μιας κατάστασης αυτής της περιοχής. Πρόσφατες νευρολογικές μελέτες υποστηρίζουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποθηκεύει πληροφορίες για τις περιβαλλοντικές διαβαθμίσεις (environmental gradients) ως έναν παράλληλο και ανεξάρτητο τρόπο επεξεργασίας των χωρικών πληροφοριών (Jacobs & Schenk, 2003;
Histed & Miller, 2006).
η ιεραρχία
Αποτελείται από ένθετες περιοχές διαφορετικού μεγέθους και είναι εύκολο να αποτυπωθεί µε διοικητικά όρια. Ένας νομός για παράδειγμα είναι μέρος µιας µμεγαλύτερης περιφέρειας και συνολικά µιας χώρας. Ταυτόχρονα, περιλαμβάνει μικρότερες περιοχές στο εσωτερικό του, τις επαρχίες και αυτές µε τη σειρά τους περιλαμβάνουν Δήμους, οι οποίοι μπορεί να έχουν πόλεις, οι οποίες διαθέτουν γειτονιές κ.ο.κ.. Η οργάνωση των χώρων σε ιεραρχίες ξεκινά από πολύ μικρές ηλικίες, όµως η αποτελεσματικότητα αυτής της διαδικασίας παρεμποδίζεται από την τάση να υπερφορτωθεί η χωρικά λειτουργική µνήµη µε πολλές ανοργάνωτες πληροφορίες (Sandberg, 1999; Liben & Yekel, 1996).
η αναλογία
Χωρικά ανάλογα είναι τα μέρη που μπορεί να απέχουν το ένα από το άλλο αλλά έχουν περιοχές που είναι παρόμοιες και συνεπώς μπορεί να διαθέτουν και άλλες συνθήκες ή σχέσεις που να είναι παρόμοιες. Ο συλλογισµός µέσω της αναλογίας ξεκινά να αναπτύσσεται από πολύ μικρές ηλικίες και είναι µια ισχυρή μέθοδος οργάνωσης εντυπώσεων και υποθέσεων για τον κόσμο.
το πρότυπο
16
Χωρικό πρότυπο είναι μια διάταξη αντικειμένων που είναι ορατή, µμπορεί να περιγραφεί και δεν είναι τυχαία δηλαδή μπορεί να είναι µια ανισορροπία, µια διάταξη, µια κλάση ή µια παράταξη αντικειμένων. Η ικανότητα εντοπισμού προτύπων εξαρτάται εν μέρει από προηγούμενη γνώση των δυνάμεων που καθορίζουν ποια πρότυπα δεν είναι τυχαία. Γι αυτό το λόγο, παρά το γεγονός ότι η ικανότητα ανάλυσής τους εκδηλώνεται στη προνηπιακή ηλικία, συνεχίζει να αναπτύσσεται και να εξελίσσεται κατά την παιδική ηλικία, αλλά και κατά την ενήλικη ζωή του ατόμου (Burack, et al., 2000). Ακόμα και µετά την ενηλικίωση, η αποτελεσματικότητα της ανάλυσης προτύπων εξαρτάται εν µέρει από το πόσο συχνά και µε πόση επιτυχία ο άνθρωπος αναζητούσε τα χωρικά μοτίβα στο παρελθόν.
η συσχέτιση
Είναι ένα ζεύγος χαρακτηριστικών που τείνουν να συναντώνται μαζί στις ίδιες τοποθεσίες. Προκειμένου να την αναπτύξουν, οι σπουδαστές πρέπει να ενθαρρυνθούν να παρατηρούν πότε τα ίδια ζεύγη χαρακτηριστικών εμφανίζονται μαζί σε διαφορετικές τοποθεσίες (Hund et al., 2002; Cornell et al., 1989). Οι φοιτητές µπορούν να μάθουν πώς να εφαρμόζουν την ικανότητα σύγκρισης των χωρικών προτύπων µε σκοπό να αποκαλύψουν χωρικές συσχετίσεις που είναι πιθανό να διαθέτουν περιστασιακή σημασία.
Τέλος ο Gersmehl (2008) υποστήριξε ότι µια έρευνα επικεντρωμένη στον ανθρώπινο εγκέφαλο δείχνει ότι αυτές οι μορφές χωρικής σκέψης έχουν διακριτά ή ανεξάρτητα νευρολογικά θεμέλια. Στη συνέχεια, η ευελιξία του ανθρώπινου μυαλού επιτρέπει να εφαρμοστούν αυτές οι νοητικές χωρικές λειτουργίες τόσο σε φανταστικά ερεθίσματα όσο και σε αντιληπτά, παρέχοντας έτσι τα µέσα όχι µόνο για να γίνει πρόβλεψη καταστάσεων και διεργασιών στον κόσμο αλλά και για να δημιουργηθούν διανοητικά νέες καταστάσεις και διεργασίες. Συνεπώς, δεν αντικατοπτρίζονται πιστά όλες οι μεταβολές που παρατηρούνται στον κόσμο, σε νοητικούς µετασχηµατισµούς (NRC, 2006). Ο χειρισμός των χωρικών αναπαραστάσεων αποτελεί τη βάση για την εξαγωγή συμπερασμάτων, την πρόβλεψη και τη δημιουργικότητα. Επίσης, ο μετασχηµατισµός χωρικών αναπαραστάσεων είναι στοιχειώδης για την ανάπτυξη επιστημονικού συλλογισμού, από την κατανόηση νέων καταστάσεων μέχρι τη δημιουργία και δοκιμή των νέων ιδεών.
