Παράγοντες ψυχικής υγείας του έλληνα δασκάλου και η σχέση τους με την επαγγελματική εξουθένωση

(1)

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Δ Ι Δ Α Κ Τ Ο Ρ Ι Κ Η Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Η

Παράγοντες ψυχικής υγείας του Έλληνα Δασκάλου και η σχέση τους με την Επαγγελματική Εξουθένωση

Μιχαήλ Κ. Πολυχρονόπουλος

ΡΟΔΟΣ 2008

Μαρία Καΐλα Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Επιβλέπουσα της Τριμελούς Συμβουλευτικής

Επιτροπής Αντωνία

Παπαστυλιανού

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο

Θράκης

Μέλος της Τριμελούς Συμβουλευτικής

Επιτροπής Νικήτας Πολεμικός Καθηγητής Πανεπιστήμιο

Αιγαίου

Μέλος της Τριμελούς Συμβουλευτικής

Επιτροπής Αναστάσιος

Κοντάκος

Καθηγητής Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Μέλος της Εξεταστικής

Επιτροπής Αναστασία

Τσαμπαρλή

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια

Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Επιτροπής Νικόλαος

Ανδρεαδάκης

Επίκουρος Καθηγητής

Πανεπιστήμιο Κρήτης

Επιτροπής Ποτίτσα Ξανθάκου Αναπληρώτρια

Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο

Αιγαίου Μέλος της Εξεταστικής

Επιτροπής

(2)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Έχοντας φθάσει στο τέλος της μακρόχρονης πορείας, που αποτέλεσε για μένα σταθμό ζωής, θεωρώ υποχρέωσή μου να ευχαριστήσω όσους με βοήθησαν στο δύσκολο έργο μου. Ειδικότερα θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά:

• Την Επιβλέπουσα της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής κ. Καΐλα Μαρία, Καθηγήτρια του Τμήματος Προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου, όχι μόνον για τις ευκαιρίες, την εμπειρία και τη γνώση που μου προσέφερε αλλά και για την εμπιστοσύνη με την οποία με περιέβαλε όλα αυτά τα χρόνια. Η προσπάθεια να ανταποκριθώ στις προσδοκίες της είχε ως αποτέλεσμα την προσωπική και επιστημονική μου ενδυνάμωση.

• Την κ. Παπαστυλιανού Αντωνία, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και μέλους της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής, όχι μόνον για την υπομονή της, τη διαρκή καθοδήγηση σε όλες τις φάσεις της διατριβής, την κατανόηση, ενίσχυση και συμπαράσταση που μου προσέφερε αλλά και για το σεβασμό που επέδειξε προς το πρόσωπό μου. Η βοήθειά της υπήρξε για μένα ανεκτίμητη.

• Τον κ. Πολεμικό Νικήτα, Καθηγητή του Τμήματος Προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου και μέλους της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε από την αρχή της προσπάθειάς μου και την ευκαιρία που μου προσέφερε να ολοκληρώσω την ερευνητική μου προσπάθεια.

• Τον κ. Ανδρεαδάκη Νικόλαο, Επίκουρο Καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης και μέλους της Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής, για το ενδιαφέρον του και τις πολύτιμες υποδείξεις του στη μεθοδολογία της έρευνας και τις στατιστικές αναλύσεις.

• Τα μέλη της Γραμματείας του Τμήματος Προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου για τη συνεχή, σταθερή και ανεξάντλητη προσφορά τους όλα αυτά τα χρόνια. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κ. Καντίνου Αικατερίνη η οποία ήταν πάντα στη διάθεσή

(3)

μου επιλύοντας με προθυμία κάθε διαδικαστικό πρόβλημα σε όλες τις φάσεις της διατριβής.

• Τους Διευθυντές και Προϊσταμένους των Γραφείων Εκπαίδευσης, τους Διευθυντές των Σχολείων και ιδιαίτερα τους εκατοντάδες ανώνυμους εκπαιδευτικούς για τη συμβολή τους στην ερευνητική διαδικασία. Είμαι υποχρεωμένος να κάνω ιδιαίτερη αναφορά στους κ.κ. Μπάρτζη Ιωάννη, Σχολικό Σύμβουλο 1ης Περιφέρειας Κορινθίας και Διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών και Σταματόπουλο Διονύσιο τέως Σχολικό Σύμβουλο 4ης Περιφέρειας Αρκαδίας για την έμπρακτη υποστήριξή τους στην ερευνητική διαδικασία, όχι μόνο στα σχολεία της Περιφερείας τους αλλά και σε σχολεία άλλων περιοχών, συμβάλοντας αποφασιστικά στην ολοκλήρωσή της.

• Τους αρμόδιους φορείς του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του Υπουργείου Παιδείας, χωρίς την έγκριση των οποίων θα ήταν αδύνατη η διεξαγωγή της έρευνας.

• Τους γονείς μου Κωνσταντίνο και Ιωάννα Πολυχρονοπούλου και τον αδελφό μου Χρήστο για την πολύτιμη βοήθεια που προσέφεραν σε μένα και την οικογένειά μου.

• Τη σύζυγό μου Μαργαρίτα και τις κόρες μου Ιωάννα και Κωνσταντίνα για τη συγκινητική υποστήριξή τους. Είναι άξιον αναφοράς ότι πολλές φορές δέχτηκαν αδιαμαρτύρητα πολλές ματαιώσεις και αναβολές εξαιτίας μου, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια της μελέτης. Σε αυτές οφείλεται το μεγαλύτερο μερίδιο της επιτυχίας μου και σε αυτές αφιερώνω την παρούσα εργασία.

Ρόδος 2008

(4)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ^1-2

Α΄ Μ Ε Ρ Ο Σ

Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Ι Κ Η

1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

Α.1. Ορισμός 3-8 Α.1.1. Φυσιολογική και Αποκλίνουσα συμπεριφορά 8-11

Α.1.2. Συχνότητα εμφάνισης Ψυχικών Διαταραχών 11-13

Α.1.3. Ψυχική Υγεία και Συναίσθημα 13-17

Α.1.4. Ψυχική Υγεία και Κοινωνικο-πολιτισμικός παράγοντας 18-19 Α.1.5. Ψυχική Υγεία και Κοινωνικές Σχέσεις – Μοναξιά 19-21

Α.1.6. Ψυχική Υγεία και Νόημα Ζωής 21-23

Α.1.7. Ψυχική Υγεία και Δημογραφικοί παράγοντες 23-28 Α.1.8. Εφαρμογή Προγραμμάτων και Πολιτικών Ψυχικής Υγείας 28-30

Α.1.9. Διαχείριση του στρες – Βαθμίδες Πρόληψης 30-32

2. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

1. Το άγχος 33-50 Α.2.1. Ορισμός. Μοντέλα του άγχους 33-36

Α.2.1.1. Αγχογόνα Γεγονότα 36-40 Α.2.1.2. Κατηγοριοποίηση Αγχογόνων Γεγονότων Ζωής 40-41

Α.2.1.3. Επαγγελματικό Άγχος - Μοντέλα 41-46 Α.2.1.4. Το άγχος των εκπαιδευτικών 46-47

(5)

Α.2.1.5. Μεθοδολογικός Προβληματισμός 48-50

2. Ψυχοσωματικές παθήσεις 51-57

Α.2.2. Ορισμός 51-52

Α.2.2.1. Ψυχοσωματικά συμπτώματα 53-55

Α.2.2.2. Ψυχοσωματικά συμπτώματα σε εργαζόμενους σε

κοινωνικά επαγγέλματα 55-57

3. Κατάθλιψη 58-68

Α.2.3. Ορισμός – Γενικά Χαρακτηριστικά 58-62

Α.2.3.1. Θεωρητικές προσεγγίσεις 62-64 Α.2.3.2. Καταθλιπτικές Διαταραχές 64-65 Α.2.3.3. Κατάθλιψη και Δημογραφικά στοιχεία 65-67

Α.2.3.4. Κατάθλιψη και Νόημα Ζωής 4. Έκφραση Θυμού

A.2.4. Ορισμός

A.2.4.1. Θυμός και προβλήματα υγείας A.2.4.2. Διαχείριση του Θυμού

A.2.4.3. Έκφραση Θυμού και εκπαιδευτικός

5. Προσωπικότητα – Η έννοια του Εαυτού και του Κέντρου Ελέγχου

Α.2.5. Προσωπικότητα Α.2.5.1. Η Έννοια του Εαυτού

Α.2.5.2. Η Έννοια του Κέντρου Ελέγχου 6. Κατανάλωση Αλκοόλ – Χρήση ουσιών Α.2.6. Γενικά στοιχεία

Α.2.6.1. Κατανάλωση Αλκοόλ Α.2.6.2. Χρήση Καπνού

67-68 69-78 69-72 72-74 74-76 76-78

79-88 79-82 82-85 85-88 89-100

89 89-92 92-93

Α.2.6.3. Ναρκωτικές ουσίες - Εθισμός 93-96

Α.2.6.4. Στατιστικά στοιχεία – Ερευνητικά δεδομένα 96-98

Α.2.6.5. Θεραπευτική αντιμετώπιση 98-99 Α.2.6.6. Κατανάλωση αλκοόλ, φαρμάκων και χρήση ουσιών

από εκπαιδευτικούς 99-100

(6)

3. ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

1. Επαγγελματική Εξουθένωση 101-126

Α.3.1. Ψυχική υγεία των εκπαιδευτικών

Α.3.1.1. Ορισμός του Συνδρόμου Επαγγελματικής Εξουθένωσης Α.3.1.2. Σχέση Επαγγελματικής Εξουθένωσης και Δημογραφικών στοιχείων

101-103 103-111

111-112 Α.3.1.3. Σχέση Άγχους – Κατάθλιψης – Επαγγελματικής Εξουθένωσης 112-115 Α.3.1.4. Η Επαγγελματική Εξουθένωση στην Ελλάδα 115-121 Α.3.1.5. Τάσεις για απουσία από την εργασία 121-123 A.3.1.6. Επαγγελματική Ανάπτυξη των εκπαιδευτικών 123-126

2. Ασάφεια και Σύγκρουση Ρόλων 127-135

Α.3.2. Επαγγελματική ικανοποίηση Α.3.2.1. Η έννοια του Ρόλου

127-128 128-130 Α.3.2.2. Ασάφεια και Σύγκρουση Ρόλων 130-135 3. Γενικά στοιχεία του ελληνικού εκπαιδευτικού

συστήματος που σχετίζονται με την ψυχική

υγεία του Έλληνα δασκάλου 136-151

Α.3.3. Ευρωπαϊκές εκπαιδευτικές τάσεις: Κατανομή

των εκπαιδευτικών ως προς την ηλικία 136-137

Α.3.3.1. Η θέση του δασκάλου στην Ελληνική Κοινωνία 137-146 Α.3.3.2. Οι σχέσεις των Ελλήνων εκπαιδευτικών 146-149

Α.3.3.3. Η μαθητική ανομοιογένεια στο ελληνικό σχολείο 149 Α.3.3.4. Οι Εκπαιδευτικοί ειδικοτήτων στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση 150-151

4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

1. Κοινωνική στήριξη - Οργανωτικό Κλίμα 152-163 Α.4.1. Κοινωνική στήριξη 152-154

(7)

Α.4.1.1. Οργανωτικό Κλίμα 154-155 Α.4.1.2. Ο ρόλος του Διευθυντή 156-157 Α.4.1.3. Η Βία στον εργασιακό χώρο 157-159 Α.4.1.4. Οργανωτικά χαρακτηριστικά 159-160 Α.4.1.5. Συναδελφικές σχέσεις 160-163 2. Συντροφικότητα - Οικογένεια 164-171 Α.4.2. Συντροφικότητα – Επικοινωνία 164-165 Α.4.2.1. Οικογένεια 165-171

Β΄ Μ Ε Ρ Ο Σ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Λ Ο Γ Ι Α

Β.1. Σκοπός και στόχοι της έρευνας 172-173 Β.2. Κύριες κατευθύνσεις – Υποθέσεις της έρευνας 173-175 Β.3. Χρησιμότητα – Πρωτοτυπία της έρευνας 175-176 Β.4. Κίνητρα επιλογής του θέματος 176-177

Β.5. Σχεδιασμός Έρευνας 177-179

Β.6. Πιλοτική Έρευνα 179 Β.7. Το Δείγμα 179-180

Β.8. Μέθοδος Δειγματοληψίας 181 Β.8.1. Διαδικασία Χορήγησης των ερωτηματολογίων 181-182

Β.8.2. Χρόνος Συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων 182 Β.8.3. Χρονοδιάγραμμα Διεξαγωγής Έρευνας.

Παραλαβή Ερωτηματολογίων 182

Β.9. Αριθμός σχολείων και εκπαιδευτικών που συμμετείχαν στην έρευνα 182-183 Β.10. Περιγραφή της σύνθεσης του δείγματος. Ατομικά και Δημογραφικά

Δεδομένα των εκπαιδευτικών 183-187

Β.11. Ψυχομετρικά Εργαλεία 187-198 Β.12. Μέθοδος Στατιστικής Ανάλυσης των δεδομένων της έρευνας 199-200 Β.12.1. Παραγοντική Ανάλυση 200-203 Β.12.2. Διασταύρωση παραμέτρων (εκτός Επαγγελματικής Εξουθένωσης)

με κύρια δημογραφικά δεδομένα 203-205

Β.12.3. Επαγγελματική Εξουθένωση και διερεύνηση των παραμέτρων

(8)

που σχετίζονται με αυτή 206-208

Γ΄ Μ Ε Ρ Ο Σ Α Ν Α Λ Υ Σ Η

Κ Α Ι

Π Ε Ρ Ι Γ Ρ Α Φ Η

Α Π Ο Τ Ε Λ Ε Σ Μ Α ΤΩ Ν

1. ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΗ ΔΟΜΗ

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ

^209-223

Γ.1. Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Κατάθλιψης CES-D Γ.1.1. Παραγοντική Ανάλυση Κλίμακας Έκφρασης Θυμού Γ.1.2. Παραγοντική Ανάλυση Κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος

Γ.1.3. Παραγοντική Ανάλυση Κλίμακας Αξιολόγησης Κέντρου Ελέγχου Υγείας

Γ.1.4. Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Επαγγελματικής Εξουθένωσης

209-211 212-214 215-219

220-221 222-223

2. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ

ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

^224-252

Γ.2. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κλάδου των εκπαιδευτικών 224-225 Γ.2.1. Εκπλήρωση Στόχων και Διερεύνηση της σχέσης τους με τα

Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών 225-228

Γ.2.2. Συνολικός Βαθμός & Μέση Τιμή Παραγόντων Κατάθλιψης CES-D Γ.2.2.1. Διερεύνηση σχέσεων μεταξύ Παραγόντων Κατάθλιψης CES-D και Δημογραφικών στοιχείων των εκπαιδευτικών

228-230

230-232 Γ.2.3. Συχνότητα αναφοράς Αγχογόνων Γεγονότων και διερεύνηση της

σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών 232-233 Γ.2.4. Συχνότητα αναφοράς Ψυχοσωματικών συμπτωμάτων και

διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των

(9)

εκπαιδευτικών 233-235 Γ.2.5. Συχνότητα Χρήσης Καπνού και Αλκοόλ και διερεύνηση της σχέσης

τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών 235-236 Γ.2.6. Έκφραση Θυμού και διερεύνηση της σχέσης του με τα

δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών 236-238

Γ.2.7. Μέση Τιμή Βαθμού Σαφήνειας και Σύγκρουσης Ρόλων και διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των

εκπαιδευτικών 238-240

Γ.2.8. Μέση Τιμή Παραγόντων Οργανωτικού Κλίματος και διερεύνηση

της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών 240-243 Γ.2.9. Μέση Τιμή Παραγόντων Κέντρου Ελέγχου Υγείας και διερεύνηση

της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών 243-244 Γ.2.10. Μέση Τιμή Κλίμακας Συντροφικών Σχέσεων και διερεύνηση

της σχέσης της με τα Δημογραφικά στοιχεία των εκπαιδευτικών 244-245 Γ.2.11. Μέση Τιμή Παραγόντων Επαγγελματικής Εξουθένωσης και

διερεύνηση της σχέσης τους με τα Δημογραφικά στοιχεία των

εκπαιδευτικών 245-248

Γ.2.11.1.Διερεύνηση Σχέσεων μεταξύ των Παραγόντων Ψυχικής Υγείας

και της Επαγγελματικής Εξουθένωσης 248-252

Δ΄ Μ Ε Ρ Ο Σ Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η

Ε Ρ Μ Η Ν Ε Ι Α Ε Υ Ρ Η Μ Α Τ Ω Ν

Δ.1. Πλαίσιο Ερμηνείας Ευρημάτων 253

Δ.2. Ανάλυση Δημογραφικών Δεδομένων 253-259 Δ.2.1. Άδειες των εκπαιδευτικών 259-261 Δ.3.0. Εκτιμήσεις εκπαιδευτικών για τα χαρακτηριστικά του κλάδου τους 261-266 Δ.3.1 Εκπλήρωση Στόχων 266-268

Δ.3.2. Κατάθλιψη 268-271

(10)

Δ.3.3. Αγχογόνα Γεγονότα 271-273 Δ.3.4. Ψυχοσωματικά Συμπτώματα 273-276 Δ.3.5. Χρήση Ουσιών - Αλκοόλ 276-279 Δ.3.6. Έκφραση Θυμού 279-281 Δ.3.7. Ασάφεια και Σύγκρουση Ρόλων 281-282 Δ.3.8. Οργανωτικό Κλίμα 283-286 Δ.3.9. Αξιολόγηση Κέντρου Ελέγχου Υγείας 286-287 Δ.3.10. Συντροφικές Σχέσεις 287-289 Δ.3.11. Επαγγελματική Εξουθένωση 290-294

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ– ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ENGLISH SUMMARY

295-318

Ι. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 295-297 ΙΙ. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 298-303 ΙΙΙ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 304-311 ΙV. ΠΕΡΙΛΗΨΗ

V. ENGLISH SUMMARY

312-315 316-318

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ^319-373 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία 319-337 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία 337-373

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ^374-452

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι (Πίνακες) 374-422 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ (Κατάλογος Σχολείων Έρευνας) 423-426 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III (Κωδικοποίηση Ερωτηματολογίων) 427-431 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV (Εισαγωγικό Σημείωμα -Ερωτηματολόγια

Έρευνας - Έγκριση Διεξαγωγής Έρευνας) 432-452

(11)

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ

Πίνακας 1. Αστικότητα, φύλο, ηλικία, ειδικότητα, οικογενειακή κατάσταση

εκπαιδευτικών και κοινωνικο-οικονομική τάξη πατέρα 184 Πίνακας 2. Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή

τον «Αριθμό ημερών αναρρωτικών αδειών» 187

Πίνακας 3: Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Κατάθλιψης CES D 211 Πίνακας 4. Παραγοντική ανάλυση Κλίμακας Έκφρασης Θυμού 214 Πίνακας 5: Παραγοντική ανάλυση κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος 217-219 Πίνακας 6: Παραγοντική ανάλυσης κλίμακας Αξιολόγησης Κέντρου

Ελέγχου Υγείας 221

Πίνακας 7: Παραγοντική ανάλυσης κλίμακας Επαγγελματικής

Εξουθένωσης ΜΒΙ 223

Πίνακας 8: Θετικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού κλάδου 224

Πίνακας 9: Αρνητικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού κλάδου 225 Πίνακας 10: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Μέσο Βαθμό Εκπλήρωσης Στόχων» 226

Πίνακας11: Ερωτηματολόγιο Εκπλήρωσης Στόχων 227 Πίνακας 12: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή την «Ανταπόκριση θέσης στα επαγγελματικά

προσόντα» 228

Πίνακας 13: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Καταθλιπτικό συναίσθημα» 231 Πίνακας 14: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή την «Επιβραδυντική σωματική δραστηριότητα» 231 Πίνακας 15: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Θετικό συναίσθημα» 231

μεταβλητή το «Διαπροσωπικό συναίσθημα» 232 Πίνακας 17: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Συνολικό αριθμό Αγχογόνων γεγονότων» 233 Πίνακας 18: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Συνολικό αριθμό Ψυχοσωματικών

συμπτωμάτων» 234

μεταβλητή τη «Μέση συχνότητα χρήσης αλκοόλ» 236

(12)

μεταβλητή τον «Έλεγχο Θυμού» 237

μεταβλητή την «Υπερβολική Έκφραση Εσωτερικού Θυμού» 238 Πίνακας 22: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Βαθμό Σαφήνειας Ρόλου» 239 Πίνακας 23: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Βαθμό Σύγκρουσης Ρόλων» 240 Πίνακας 24: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή τη «Διευθυντική υποστήριξη» 241 Πίνακας 25: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Διευθυντικό έλεγχο» 242

Πίνακας 26: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή την «Υπερφόρτωση καθηκόντων-εργασιών

εκπαιδευτικών» 242

Πίνακας 27: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη μεταβλητή τη «Δυσλειτουργία / ακαμψία εκπαιδευτικού

συστήματος» 242

μεταβλητή τον «Έλεγχο Υγείας – Εαυτός» 244 Πίνακας 29: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή τον «Έλεγχο Υγείας – Άλλος» 244 Πίνακας 30: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή το «Βαθμό Θετικών Συντροφικών Σχέσεων» 245 Πίνακας 31: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή τη «Συναισθηματική εξάντληση» 246 Πίνακας 32: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή την «Αποπροσωποποίηση» 247

μεταβλητή τη «Συναισθηματική εξάντληση» 249 Πίνακας 34: Πίνακας γραμμικής παλινδρόμησης με εξαρτημένη

μεταβλητή την «Προσωπική Επίτευξη» 250

μεταβλητή την «Αποπροσωποποίηση» 250

Πίνακας 36. Παράμετροι με στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις

με τον παράγοντα «Συναισθηματική Εξάντληση» με χρήση του

(13)

Pearson correlation coefficient 251 Πίνακας 37. Παράμετροι με στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις με

τον παράγοντα «Προσωπική Επίτευξη» με χρήση του

Pearson correlation coefficient 251

Πίνακας 38. Παράμετροι με στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις

με τον παράγοντα «Αποπροσωποποίηση» 252

Πίνακας 39. Διασταύρωση αστικότητας με φύλο, οικογενειακή κατάσταση

εκπαιδευτικών και κοινωνικο-οικονομική τάξη πατέρα 375 Πίνακας 40: Διασταύρωση φύλου με ηλικία και κοινωνικο-οικονομική τάξη

πατέρα 375

Πίνακας 41. Διασταύρωση ηλικίας με οικογενειακή κατάσταση

εκπαιδευτικών και κοινωνικο-οικονομική τάξη πατέρα 376 Πίνακας 42. Διασταύρωση κοινωνικο-οικονομικής τάξης πατέρα με

ειδικότητα και οικογενειακή κατάσταση εκπαιδευτικών 376 Πίνακας 43. Πτυχίο με το οποίο διορίστηκαν στην εκπαίδευση 377 Πίνακας 44. Σύστημα διορισμών σύμφωνα με το οποίο διορίστηκαν στην

εκπαίδευση 377

Πίνακας 45. Φοίτηση σε σχολή - εκτός από το βασικό πτυχίο - αυτό το

χρονικό διάστημα ή στο παρελθόν 378

Πίνακας 46. Σχολή στην οποία φοίτησαν στο παρελθόν 379 Πίνακας 47. Σχολή στην οποία φοιτούν αυτό το χρονικό διάστημα 380

Πίνακας 48. Μέσος αριθμός αδειών κατά το προηγούμενο έτος 381 Πίνακας 49. Ανταπόκριση θέσης στα επαγγελματικά προσόντα 381 Πίνακας 50. Συνολική βαθμολόγηση της κλίμακας κατάθλιψης CΕS-D 382

Πίνακας 51. Δείκτης κατάθλιψης CΕS-D. Διασταύρωση με τα

δημογραφικά δεδομένα των εκπαιδευτικών 382 Πίνακας 52. Kλίμακα κατάθλιψης CΕS-D: Μέσοι όροι των ερωτήσεων

τ ης κλίμακας 383-385

Πίνακας 53. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Κατάθλιψης CΕS D σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των

εκπαιδευτικών 386

Πίνακας 54. Κλίμακα αγχογόνων γεγονότων: Αγχογόνα γεγονότα που

ανέφεραν οι εκπαιδευτικοί 387-388

Πίνακας 55. Κλίμακα αγχογόνων γεγονότων: Μέση τιμή συνολικού

αριθμού αγχογόνων γεγονότων το προηγούμενο έτος 389 Πίνακας 56. Κλίμακα ψυχοσωματικών συμπτωμάτων: Ψυχοσωματικά

(14)

συμπτώματα που ανέφεραν οι εκπαιδευτικοί 390-391 Πίνακας 57. Κλίμακα ψυχοσωματικών συμπτωμάτων: Μέση τιμή

συνολικού αριθμού ψυχοσωματικών συμπτωμάτων το

προηγούμενο έτος 392

Πίνακας 58. Χρήση Καπνού από τους εκπαιδευτικούς 392 Πίνακας 59. Μέσος ημερήσιος αριθμός τσιγάρων που καπνίζουν οι

ερωτώμενοι 393

Πίνακας 60. Συχνότητα κατανάλωσης αλκοόλ 394

Πίνακας 61. Λόγοι κατανάλωσης αλκοόλ 395 Πίνακας 62. Χρήση ηρεμιστικών, υπνωτικών, βαρβιτουρικών χωρίς

συνταγή γιατρού κατά τους τελευταίους 12 μήνες 396 Πίνακας 63. Κλίμακα Έκφρασης Θυμού: Μέσοι όροι των ερωτήσεων

της κλίμακας 397-399

Πίνακας 64. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Έκφρασης Θυμού σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των

Πίνακας 65. Μέση τιμή Βαθμού Σαφήνειας Ρόλου και Βαθμού

Σύγκρουσης Ρόλων 401

Πίνακας 66. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Ασάφειας Ρόλου 402-404 Πίνακας 67. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Σύγκρουσης Pόλου 403-404 Πίνακας 68. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος 405-410 Πίνακας 69. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Οργανωτικού

Κλίματος σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα των

Πίνακας 70. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Αξιολόγησης

Κέντρου Ελέγχου Υγείας 412-414

Πίνακας 71. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Οργανωτικού Κλίματος σε διασταύρωση με τα δημογραφικά δεδομένα

των εκπαιδευτικών 415

Πίνακας 72. Βαθμός Θετικών Συντροφικών Σχέσεων 416 Πίνακας 73. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Συντροφικών Σχέσεων 417-418

Πίνακας 74. Μέση τιμή ερωτήσεων της κλίμακας Επαγγελματικής

Εξουθένωσης 419-421

Πίνακας 75. Μέση τιμή των παραγόντων της κλίμακας Επαγγελματικής Εξουθένωσης σε διασταύρωση με τα δημογραφικά

δεδομένα των εκπαιδευτικών 422

(15)

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

Διάγραμμα 1. Κλίμακα Κατάθλιψης CES-D: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που

απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 229

Διάγραμμα 2. Κλίμακα Κατάθλιψης CES-D: Δείκτης Κατάθλιψης CES-D 230 Διάγραμμα 3. Κλίμακα Έκφρασης Θυμού: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που

Διάγραμμα 4. Κλίμακα Ασάφειας και Σύγκρουσης Ρόλων: Μέση Τιμή βαθμού

Σαφήνειας και Σύγκρουσης Ρόλων. 238

Διάγραμμα 5. Κλίμακα Οργανωτικού Κλίματος: Μέσοι όροι των ερωτήσεων που

Διάγραμμα 6. Κλίμακα Αξιολόγησης Κέντρου Ελέγχου Υγείας: Μέσοι όροι των

ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 243 Διάγραμμα 7. Κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης: Μέσοι όροι των

ερωτήσεων που απαρτίζουν κάθε παράγοντα. 246 Διάγραμμα 8. Κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης: Σχέση παράγοντα

Συναισθηματικής Εξάντλησης με την ηλικία των ερωτώμενων. 247 Διάγραμμα 9. Κλίμακα Επαγγελματικής Εξουθένωσης: Σχέση παράγοντα

Αποπροσωποποίησης με το φύλο των ερωτώμενων. 247

(16)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η βιβλιογραφία για τη ψυχική υγεία των εκπαιδευτικών (Anderson, Levinson, Barker, & Kiewra, 1999· Antoniou, Polychroni, & Walters, 2000· Bakker, Schaufeli, Demerouti, Janssen, Van der Hulst, & Brouwer, 2000· Belcastro, 1982· Black, 2003·

Borg & Riding, 1991· Bourke & Smith, 1994· Bowers & McIver, 2000· Boyle, Borg, Falzon, & Baglioni, 1995· Brown & Ralph, 1998· Burce & Greenglass, 1988, 1989·

Chambers & Belcher, 1992· Chan, 1998· Chen & Miller, 1997· Collis, 2000· Cooper

& Kelly, 1993· Dussault, Deaudelin, Royer, & Loiselle, 1999· Farber, 1991· Forlin, 2001· Friedman, 1993· Friesen & Williams, 1985· Georgas & Giakoumaki, 1984·

Glascock & Taylor, 2001· Greenglass, Burke, & Konarski, 1997· Griffith, Steptoe, &

Cropley, 1999· Guglielmi & Tatrow, 1998· Holland & Michael, 1993· Huberman, 1993· Jarvis, 2002· Johnstone, 1993· Kafetsios, 2007· Kyriacou, 1987, 1998, 2001·

Kyriacou & Sutcliffe, 1978, 1979· Landsmann, 1978, 1979· Larchick & Chance, 2002· Lewis, 1999· Michelson & Harvey, 2000· Paulic, 2001· Pierce & Molloy, 1990·

Pithers & Fogarty, 1995· Pithers & Soden, 1998· Punch & Tuettemann, 1990, 1991·

Russel, Altmaier, & VanVelzen, 1987· Schaarschmidt, 1999· Schonfeld, 1992·

Sheffield, Dobbie, & Carroll, 1994· Siedman & Zager, 1991· Travers & Cooper, 1993, 1996, 1997· Trendall, 1989· Troman, 2000· Van Dick & Wagner, 2001· Wong, 1989·

Zabel & Zabel, 1982), δεν είναι παρά ένα μικρό κομμάτι μιας πολύ μεγαλύτερης προσπάθειας που γίνεται σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε να εξεταστούν τα αποτελέσματα του επαγγελματικού άγχους σε μια πληθώρα επαγγελμάτων και εργασιακών χώρων (Ahsberg, 2000· Baker, 1985· Balloch, Pahl, & McLean, 1998·

Caplan, Cobb, French, Harrison, & Pinneau, 1975· Cooper & Baglioni, 1988· Cooper

& Marshall, 1976· Flarey, 1993· Frese & Zapf, 1988· Holland, 1985· Johnson, 1994·

Johnson & Hall, 1988· Kahn & Byosiere, 1992· Karasek & Theorell, 1990· Kasl, 1978· Kristensen, 1996· Lazarus, 1993· Lazarus & Folkman, 1984· Lennon, 2006·

Michie, 2002· Ross & Altmaier, 1994· Singh, 1998· Singh, Verbeke, & Rhoads, 1996· Spector, 1997· Theorell & Karasek, 1996· Van Der Klink, Blonk, Schene, &

Van Dijk, 2001). Για αυτόν το λόγο, πριν εξετάσουμε τις συγκεκριμένες εμπειρικές συνεισφορές που έχουν γίνει στην εκπαιδευτική βιβλιογραφία, θα διευρύνουμε το επίκεντρο της προσοχής μας και θα αναπτύξουμε εν συντομία κάποιες θεωρητικές απόψεις, οι οποίες έχουν αποτελέσει τον οδηγό των εμπειρικών ερευνών στον γενικότερο τομέα του επαγγελματικού άγχους.

(17)

Κατόπιν, θα εξετάσουμε κάποια εννοιολογικά και μεθοδολογικά θέματα τα οποία είναι σχετικά με την έρευνα που γίνεται πάνω στο θέμα του επαγγελματικού άγχους και τις επιπτώσεις του στην ψυχική υγεία των εκπαιδευτικών. Έχοντας θέσει με αυτόν τον τρόπο τις θεωρητικές και εννοιολογικές βάσεις παρουσιάζοντας τη σχετική επί του θέματος βιβλιογραφία, θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στη μελέτη της επαγγελματικής εξουθένωσης των Ελλήνων εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και θα αναφέρουμε το στόχο, τους σκοπούς, τη σκοπιμότητα, την οργανωτική δομή της έρευνας που πραγματοποιήσαμε και θα περιγράψουμε τη διαδικασία και τη μεθοδολογία που ακολουθήσαμε κατά τη διάρκειά της.

Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε πλήρη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνάς μας και θα ολοκληρώσουμε με την εξαγωγή συμπερασμάτων και την κριτική ανάλυση των διαφόρων ευρημάτων που προέκυψαν, προτείνοντας μάλιστα, ενδεχόμενες λύσεις.

Η παρούσα έρευνα αποτελεί μια επίπονη προσπάθεια αναζήτησης και καταγραφής των σημαντικότερων παραγόντων που επηρεάζουν ή διαμορφώνουν τη ψυχική υγεία των Ελλήνων εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην επαγγελματική εξουθένωση, και έχει ως φιλοδοξία, τα ερευνητικά της δεδομένα να συµβάλουν, τόσο μεθοδολογικά όσο και ερµηνευτικά, στην κατάδειξη των επιπέδων της ψυχικής και σωµατικής τους υγείας καθώς και στην ανάδειξη και επισήµανση κατευθυντήριων γραµµών, ώστε να υπάρξει αποτελεσµατικός σχεδιασµός από την Πολιτεία, με στόχο την πρόληψη αλλά και τη βελτίωση ολόκληρης της εκπαιδευτικής λειτουργίας.

(18)

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Α. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ

1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

Α.1. Ορισμός

Η έννοια της ψυχικής υγείας είναι αφαιρετική, ευρεία, πολυδιάστατη και υποκειμενική, και επομένως δύσκολο να προσδιοριστεί εννοιολογικά (Cowen, 1994·

Ζήση, Πολεμικός, & Καΐλα, 2005). Μολονότι δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για την ψυχική υγεία, οι εννοιολογικές απόπειρες, οι οποίες έχουν διατυπωθεί, στην πλειοψηφία τους συναινούν πως αυτή δεν εξαντλείται μόνο στην απουσία ψυχικών και συναισθηματικών διαταραχών, αλλά εμπλουτίζεται με μια ευρεία κλίμακα θετικών ψυχολογικών καταστάσεων και κοινωνικών συμπεριφορών, όπως αυτό-αποτελεσματικότητα (ικανότητα της θετικής ανταπόκρισης στις προκλήσεις της ζωής), αισιοδοξία, αυτονομία, θετική αυτό-εικόνα, ικανότητα σκέψης, εκμάθησης και αυτό-προσδιορισμού, αίσθημα αυτό-αποτελεσματικότητας και αυτό-ελέγχου, θετική συνύπαρξη και αλληλεπίδραση, αναζήτηση και προσφορά βοήθειας (Herman, 2001· Ζήση κ.ά., 2005· Χίου, Zήση, Ξανθάκου, & Καΐλα, 2005).

Ο όρος, δηλαδή, ψυχική υγεία είναι κάτι πολύ περισσότερο από την απουσία κάποιας ψυχικής ασθένειας και για το λόγο αυτό είναι λάθος να χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τη ψυχική ασθένεια ή την ψυχική διαταραχή, αφού στην πραγματικότητα δηλώνει τη συναισθηματική και ψυχική ευεξία των ανθρώπων η οποία προσεγγίζεται με την προαγωγή των θετικών πλευρών της ζωής (Tosevski, 2005· Tosevski et al., 2003).

Μπορεί να οριστεί σαν τη συναισθηματική και ψυχική προσαρμοστικότητα που καθιστά τους ανθρώπους ικανούς να απολαμβάνουν τη ζωή τους και να ξεπερνούν τον πόνο, την απογοήτευση και τη θλίψη. Είναι μια υποκειμενική πεποίθηση όχι μόνο στην αξιοπρέπεια και την αξία κάθε ατόμου αλλά και την αξιοπρέπεια και την αξία των άλλων (Health Education Authority, 1997). Η θετική ψυχική υγεία είναι το αίσθημα της ευεξίας που επιτρέπει στο άτομο να ανταποκρίνεται σε αντίξοες συνθήκες, ενώ η αρνητική ψυχική υγεία αποτελεί παράγοντα επικινδυνότητας για εμφάνιση προβλημάτων στη σωματική υγεία του ατόμου (Ζήση κ.ά., 2005).

Σύμφωνα με τις Τσαλίκογλου και Αρτινοπούλου (2003), η ψυχική υγεία στο σύγχρονο δυτικό πολιτισµό ορίζεται «ως η ισόρροπη κατάσταση µεταξύ όλων των

(19)

διαστάσεων της ζωής του ατόµου (βιολογικών, κοινωνικών, συναισθηµατικών και πνευµατικών), κατά την οποία το άτοµο παρουσιάζει ικανοποιητικά επίπεδα συναισθηµατικής και συµπεριφορικής προσαρµογής» (Τσαλίκογλου &

Aρτινοπούλου, 2003, σ.3). Με λίγα λόγια η ψυχική υγεία, αποτελεί συνισταµένη βιολογικών και ψυχο-κοινωνικών παραγόντων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση.

Στον ορισµό της ψυχικής υγείας και της ψυχικής νόσου υπεισέρχονται δύο τύπων έννοιες: α) η στατιστική έννοια, η οποία αφορά το βαθµό που συναισθήµατα, σκέψεις και συµπεριφορές παρεκκλίνουν από ένα προκαθορισµένο πρότυπο και β) η κανονιστική έννοια, η οποία αναφέρεται στον τρόπο που τα παραπάνω αξιολογούνται σε ένα συγκεκριµένο πολιτισµικό πλαίσιο. Επιπρόσθετα, η ιδέα της κανονικότητας στην ψυχική υγεία είναι σε ένα βαθµό προβληµατική. Η συγκεκριµένη έννοια είναι δυνατόν να προσεγγιστεί και να γίνει αντιληπτή πολλαπλά: α) µέσω της έννοιας της απουσίας της παθολογίας, β) µέσω των ουµανιστικών θεωριών και της λειτουργίας της αυτοπραγµάτωσης, γ) µέσω του επιπέδου της λειτουργικότητας της πλειοψηφίας των ατόµων και δ) ως το προϊόν αλληλεπιδρούντων συστηµάτων, τα οποία αλλάζουν στο διηνεκές του χρόνου, σύµφωνα µε την ηλικία του ατόµου και τους αναπτυξιακούς σταθµούς που το άτοµο κατακτά.

Η ψυχική υγεία επομένως, αποτελεί μια ολιστική έννοια της ευεξίας και περιλαμβάνει τις καταστάσεις που μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα να ζήσουν με πληρότητα τη ζωή τους, είτε βρίσκονται σε ομάδες, είτε αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους (Αυστραλιανή Δήλωση της Ψυχικής Υγείας για τα Δικαιώματα και τις Υποχρεώσεις: Australian Health Ministers, 1991). Στον ορισµό της ευεξίας εµπεριέχονται φανερές και αδιόρατες αξίες. Καθώς οι αξίες µεταξύ των πολιτισµών αλλά και µεταξύ των υπο-οµάδων εντός του ίδιου πολιτισµού διαφέρουν, είναι αδύνατο να υπάρχει ένας ορισµός που να γίνεται καθολικά αποδεκτός (Cowen, 1994·

Κλεφτάρας, 2005· Μαδιανός, 2002).

Η ποιότητα ζωής αποτελεί μια έννοια πολυσύνθετη και άµεσα συσχετιζόµενη µε την ψυχική υγεία του ατόµου. Θα µπορούσαµε να υιοθετήσουµε, κατά συνέπεια, έναν ορισµό για την ποιότητα ζωής, στον οποίο να συµπεριλαµβάνεται τόσο η διάσταση της υγείας – σωµατικής, ψυχικής και σε επίπεδο λειτουργικότητας – όσο και η αντίδραση του ατόμου αναφορικά µε τις συνθήκες ζωής του. Η ποιότητα ζωής (Quality Of Life) έχει οριστεί από τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας (Τσαλίκογλου

& Αρτινοπούλου, 2003, σ.58) ως «η αντίληψη που διατηρεί το άτοµο για τη ζωή του, λαµβάνοντας υπόψη την κουλτούρα του, το σύστηµα αξιών του, τις πεποιθήσεις του,

(20)

τους στόχους του, τις προσδοκίες του και τις ανησυχίες του. Αποτελεί µια ευρεία έννοια, η οποία ενσωµατώνει µε τρόπο πολύπλοκο τη σωµατική υγεία του ατόµου, την ψυχολογική του κατάσταση, το επίπεδο ανεξαρτησίας του, τις κοινωνικές του σχέσεις, τις στάσεις του και τις σχέσεις των παραπάνω µε στοιχεία του περιβάλλοντος». O συγκεκριµένος ορισµός αντανακλά την άποψη ότι η ποιότητα ζωής αναφέρεται σε µια υποκειµενική εκτίµηση, η οποία είναι ενσωµατωµένη σε ένα πολιτισµικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό πλαίσιο και συνδέεται με τον τοµέα της υγείας, τον τοµέα της ψυχολογικής κατάστασης, τα επίπεδα ανεξαρτησίας του ατόµου, το επίπεδο των σχέσεων που αναπτύσσει, το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον και τέλος τον πνευµατικό τοµέα. Κάθε ένας από τους παραπάνω τοµείς υποδιαιρείται σε µικρότερα επίπεδα, τα οποία συνολικά δίνουν την εικόνα της ποιότητας ζωής κάθε ανθρώπου.

Οι ειδικοί στο χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας συγκλίνουν όλο και περισσότερο στην άποψη ότι ο προσωπικός έλεγχος της συμπεριφοράς (εσωτερικό κέντρο ελέγχου) αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα σωματικής και ψυχικής ευεξίας ανθρώπων κάθε ηλικίας (Kleftaras, 1997· Kleftaras, & Nestoros, 1996· Μαλικιώση- Λοΐζου, Τζονιχάκη, & Κλεφτάρας, 1998· Schulz, 1976· Schulz & Brenner, 1977·

Tzonichaki, & Kleftaras, 1998), ενώ οι Johnson και Sarason (1978) απέδειξαν ερευνητικά τη μεγάλη επίδραση της αντίληψης που έχει ο άνθρωπος στο αν και κατά πόσο ελέγχει ή όχι τα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του στα συναισθήματα μοναξιάς, κατάθλιψης και συστολής.

Σημαντικός αριθμός ερευνών συνδέουν (θετικά ή αρνητικά) τη ψυχική υγεία με ένα πλήθος αλληλοσχετιζόμενων «παραγόντων» όπως για παράδειγμα είναι, η κληρονομικότητα (Κλεφτάρας, υπό δημοσίευση· Παπαδημητρίου, 2004· Rutter, &

Plomin, 1997· Χατζηαντωνίου, 1994), τα δημογραφικά χαρακτηριστικά (Carlson &

Kashani, 1988· Kirmayer, 1984, 1986· Kleftaras, 2006· Myers et al.,1984· Rehn, Room, & Edwards, 2001· Τζονιχάκη & Κλεφτάρας, 2002· Τσαλίκογλου &

Αρτινοπούλου, 2003), το συναίσθημα (Atkinson, 1999· Cropanzano & Wright, 2001·

Fredrickson 1998, 2001· Frijda 1986· Lazarus 1991· Μαλικιώση-Λοΐζου, 2006·

Pennebaker, 1995· Russel et al., 1999· Schwartz & Johnson, 2000· Staw & Barsade, 1993· Χατζηχρήστου, 2004α.), ο κοινωνικο-πολιτισμικός παράγοντας (Cowen, 1994· Κλεφτάρας, 2002α, 2003, 2004α.· Kleftaras, 2006· Μαδιανός, 2002· Tasman, 2002· Tosevski et al., 2003), το άγχος (Ameghino, 1998· Chan, 1998· Folkman, Lazarus, Dunkel-Schetter, Delongis, & Gruen, 1986· Frankl, 1984· Frese & Zapf,

(21)

1988· Kolb, 1977· Kyriacou, 2001· Lazarus, 1985· Nias, 1996· Roll, Perski, &

Theorell, 1988· Woods, Jeffrey, Troman, & Boyle, 1997), το επαγγελματικό άγχος (Anderson et al., 1999· Baker, 1985· Bakker et al, 2000· Caplan et al., 1975· Cooper

& Kelly, 1993· Johnson & Hall, 1996· Karasek, 1979· Karasek & Theorell, 1990·

Kristensen, 1996· Kyriacou & Sutcliffe, 1978, 1979· Lazarus & Folkman, 1984·

Λεονταρή, Κυρίδης, & Γιαλαμάς, 1997, 2000· Michie, 2002· Paulic, 2001· Pithers &

Soden, 1999· Ross & Altmaier, 1994· Van Der Klink et al., 2001· Van Harrison, 1978), η επαγγελματική εξουθένωση (Antoniou et al., 2000· Burce & Greenglass, 1989· Candley, 1991· Capel, 1991· Cordes & Dougherty, 1993· Farber, 1991·

Friedman, 1993· Friesen & Williams, 1985· Greenglass, Fiksenbaum, & Burke, 1996·

Greenglass et al., 1997· Holland & Michael, 1993· Κάντας, 1996, 2001· Koustelios, 1999· Κουστέλιος & Κουστέλιου, 2001· Kristensen, 1996· Kyriacou, 1987, 2001·

Maslach, 1978, 1982· Maslach & Jackson, 1986· Maslach & Schaufeli, 1993·

Παπαθανασίου, 2007· Παπαστυλιανού, υπό δημοσίευση· Παπαστυλιανού &

Πολυχρονόπουλος, 2007α, 2007β· Πολυχρόνη & Αντωνίου, 2006· Papastylianou, Kaila, & Polyhronopulos, in press· Schaufeli & Janczur, 1994· Seidman, & Zager 1991· Τσιπλητάρης, 2002· Van Der Klink et al., 2001), τα ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής (Dohrenwend & Dohrenwend, 1974· Freedman, Rosenberg, & Schmaling 1991·

Grainger, 1990· Holmes & Rahe, 1967· Καρπούζας & Γκιουζέπας, 2002· Kolb, 1993·

Πολυχρονόπουλος & Παπαστυλιανού, 2006, 2007· Thoits, 1983· Ursano, 1997·

Whitehouse et al., 1996), οι ψυχοσωματικές παθήσεις (Αδαλή, 1999· Bashour, Hakim, & Cheng, 1983· Belcastro, 1982· Belcastro & Hays,1984· Burke et al., 1996·

Freedman, Rosenberg, & Schmaling, 1991· Gagne & Joye, 1994· Georgas &

Giakoumaki, 1984· Grainger, 1990· Kolb, 1977· Kretchmann, 1994· Lipowski, 1985·

Μάνος, 1999, 2002α, 2005· Παπαστυλιανού, 1997· Πολυχρονόπουλος &

Παπαστυλιανού, 2006, 2007· Roll, Perski, & Theorell, 1988· Seidman, & Zager 1991·

Ursano, 1997· Travers & Cooper, 1993,1996· Trendall, 1989· Whitehouse et al., 1996), η κατάθλιψη (Abramson, Metalsky, & Alloy, 1989· Bakker et al., 2000·

Barker, 1997· Blatt, Luthar, Quinlan, & Zohar, 1996· Bourque, & Kleftaras, 1988·

Brown, Ahmed, Gary, & Milburn, 1995· Carlson & Kashani, 1988· Clark & Fairburn 1997· Didaskalou & Kleftaras, in press· Frankl, 1984, 1986· Horsten, Wamala, Vingerhoets, & Orth-Gomer, 1997· Jorm, 2000· Kessler, et al. 1994· Κλεφτάρας, 1991, 1998, 2000, 2002α, 2004β· Kleftaras, 2000· Κλεφτάρας & Τζονιχάκη, 1990·

Κλεφτάρας, Ψαρρά, & Καλαντζή-Αζίζι, υπό δημοσίευση· Κονταξάκης &

(22)

Χριστοδούλου, 2002· Lennon, 2006· Μπίμπου-Νάκου & Κιοσέογλου, 2001· Myers et al.,1984· Nietzel & Harris, 1990· Παπαστυλιανού & Πολυχρονόπουλος, 2007β·

Πολυχρονόπουλος & Παπαστυλιανού, 2006, 2007· Rehm, 1990· Williams, 1997), η επαγγελματική ικανοποίηση-δυσαρέσκεια (Αργυράκης, Κουστέλιος, Διγγελίδης, &

Χρόνη, 2005· Δημητρόπουλος, 1998· Κουστέλιος & Κουστέλιου, 2001· Li, 1993·

Locke, 1976· Πυργιωτάκης, 1992· Robbins, 1984· Wood, Wallace, Zeffane, Schermerhorn, Hunt, & Osborn, 1998), η ασάφεια ρόλου (Αργυράκης κ.ά., 2005·

Baron, 1986· Bedeian & Armenakis, 1981· Breaugh & Colihan, 1994· Chang &

Hancock, 2003· Κάντας, 1995· Koustelios & Kousteliou, 1998· Koustelios, Theodorakis, & Goulimaris, 2004· Παπαστυλιανού, & Πολυχρονόπουλος, 2007α, 2007β· Papastylianou et al., in press· Sawyer, 1992· Shen, 2005· Singh & Rhoads 1991· Singh, Verbeke, & Rhoads, 1996) και η σύγκρουση ρόλων (Αργυράκης κ.ά., 2005· Brewer & Clippard, 2002· Dodge & Storey, 1979· Καφέτσιος, 2006· Kafetsios, 2007· Mitchell & Larson, 1987· Παπαστυλιανού, & Πολυχρονόπουλος, 2007α, 2007β· Pettinger, 1996· Posig & Kickul, 2003· Steers & Black, 1994), η παρορμητικότητα (Πάπλος, Χαβάκη-Κονταξάκη, Κονταξάκης, & Χριστοδούλου, 2002), το νόημα ζωής (Bolt, 1985· Bondevik & Skogstad, 2000· Compton, 2000·

Debats, 1996· Edwards & Holden, 2001· Kleftaras, 2000· Κλεφτάρας & Ψαρρά, υπό δημοσίευση· Κλεφτάρας, Ψαρρά, & Καλαντζή-Αζίζι, υπό δημοσίευση· Lyon &

Younger, 2001· Meeks & Depp, 2002· Sayles, 1995· Scannell, Allen, & Burton, 2002·

Ψαρά & Κλεφτάρας, υπό δημοσίευση· Waisberg & Porter, 1994), η κοινωνική στήριξη (Bleiszner & Adams, 1992· Cohen & Wills, 1985· Dooley, Rook, & Catalano 1987· Fineman, 1995· Furman & Buhrmester, 1985· Greenglass et al., 1996, 1997·

Lin, Woelfel, & Light, 1985· Pierce & Molloy, 1990· Punch, & Tuettemann, 1990·

Ross & Altmaier, 1994· Schaefer, Coyne, & Lazarus, 1981· Sheffield, Dobbie, &

Carroll, 1994), η έκφραση θυμού (Βάρβογλη, 2001· Boyle, Jackson, & Suarez, 2007·

Durivage, 1989· Fontana, 1996· Krantz et al., 2006· Marshland, 2001·

Παπαστυλιανού, Πολυχρονόπουλος, & Καΐλα, υπό δημοσίευση· Player, King, Mainous, & Geesey, 2007· Sappington & Kelly, 1995· Spielberger, Gorsuch, &

Lushene, 1970· Spielberger, Johnson, Russell, Crane, Jacobs, & Worden, 1985·

Vinson & Arelli, 2006), το οργανωτικό κλίμα (Dussault, Deaudelin, Royer, &

Loiselle, 1999· Επιτροπάκη, 2007· Johnson & Hall, 1988· Karasek, Triantis, &

Choudhry, 1982· Kavouri, 1996· Hammer, Jones, Lyons, Sixsmith, & Afficiando, 1985· Huberman, 1993· Κάντας, 1995· Kyriacou, 2001· Μichie, 2002·