Η Felicitas σε επιγραφές δηµόσιου χαρακτήρα 1.Felicitas temporum και Pax ...47

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

∆ΟΥΚΑΙΝΑ Γ. ΖΑΝΝΗ

∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΚΗ ∆ΙΑΤΡΙΒΗ

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ «FELICITAS»

ΣΤΗ ΡΩΜΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004

Περιεχόµενα

Πρόλογος... 2.

H Felicitas κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή...8.

Α’ Μέρος -Αυτοκρατορική ιδεολογία Η Felicitas στα νοµίσµατα...11.

Η λατρεία της Felicitas...40.

H Felicitas στην τέχνη...42.

Η Felicitas σε επιγραφές δηµόσιου χαρακτήρα 1.Felicitas temporum και Pax ...47.

2.Felicitas temporum και Libertas senatus...53.

3.Felicitas temporum και Providentia-Aeternitas...59.

H Felicitas στη λογοτεχνία 1.Felicitas temporum και Pax-Securitas...61.

2.Felicitas temporum και otium αγροτικής ζωής...66.

3.Felicitas temporum και Libertas-Iustitia...69.

4.Felicitas temporum και Clementia...71.

H Felicitas στην ιστοριογραφία 1.Felicitas temporum και Pax-Securitas...73.

2.Felicitas temporum και Libertas-Iustitia...80.

Β’ Μέρος-Κριτική στην αυτοκρατορική ιδεολογία 1.Απώλεια της Libertas...95.

2.H Felicitas του έρωτα...119.

3.Inertia...120.

Η ευδαιµονία στη φιλοσοφία Η ευδαιµονία των Επικουρείων...127.

Η ευδαιµονία των Περιπατητικών...128.

Η ευδαιµονία των Στωικών...129.

Felicitas και ζωή σύµφωνη µε τη φύση...140.

Ευδαιµονία και otium cum studiis...143.

Συµπεράσµατα...145.

Βιβλιογραφία...153.

Πρόλογος

Το περιεχόµενο της έννοιας της Felicitas κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους διατηρήθηκε σε πολλά σηµεία το ίδιο µε εκείνο που της είχε προσδοθεί κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή. Την εποχή της Ηγεµονίας επιβιώνει η περιγραφική σηµασία της Felicitas ως ευφορίας του εδάφους¹, η οποία είχε και µία θρησκευτική διάσταση, σύµφωνα µε την αντίληψη ότι και η γονιµότητα εξαρτώνταν από τους θεούς².

∆ιατηρήθηκε εξάλλου και η θρησκευτική σηµασία της έννοιας ως εύνοιας µιας υπερφυσικής δύναµης που εξασφαλίζει την αίσια έκβαση των ανθρωπίνων εγχειρηµάτων, η ευχή για την οποία αποδιδόταν µε την έκφραση «bonum, faustum, felixque sit»³.

Η Felicitas µε τη σηµασία της καλής τύχης και της εύνοιας των θεών παραλληλίζεται µε την prosperitas⁴, τον πλούτο, τη δύναµη και την κοινωνική εξέλιξη, ενώ το επίθετο «felix» αναφέρεται σε κράτη, βασιλείς, στρατηγούς και σηµαίνοντα πολιτικά πρόσωπα που διακρίνονται από την εύνοια της τύχης και των θεών και απολαµβάνουν τα αγαθά που αυτή εξασφαλίζει⁵. Felix εκείνος που γνώρισε

1 Liv., Ab urb. cond. Ι,26,6. V,24,2. Virg., Georg. Ι, 284. ΙΙ, 81. ΙΙ, 188. IV,329. Sen., Ηer.Oet. 133-4.

Her. Oet. 202-4. Colum., Rei Rust. I,7,3,3. Rei Rust. III.3.2.7. Sil. Ital., Pun. 1,213. Pun. 5,464-5. Pun.

15,532. Stat., Silv. 2, ii,107-9. Silv. 2,ii,121-2. Val. Flac., Arg. 1,444-6. Arg. 6,598. Arg. 6,711-2.

Mart., Epig. I,61,2. Epig. VIII, 68,6. Epig. XIII,20,1. Epig. XIII,113,1. Epig. XIII,125,1-2. Epig.

XIV,89,1. Plin., Epist. III,19,6. Fronto, Amic. 2,7,14,1. Gell., Noct. Att. X,15,15,1. Noct. Att.

X,15,28,1. Apul., Met. XI, 4.16. Πρβλ. CIL IV, 1454: hic habitat Felicitas (επιγραφή που πλαισιώνει την απεικόνιση φαλλού σε πορνείο της Ποµπηίας). Για την ερµηνεία της έννοιας ως γονιµότητας βλ.

Roscher (1965) 1473-5.

2 Η έννοια της infelicitas και του επιθέτου «infelix» χρησιµοποιήθηκε ήδη από την εποχή του Λιβίου για τα φυτά του Κάτω Κόσµου, και απέδιδε την απουσία της θεϊκής εύνοιας, τόσο για την καρποφορία της γης όσο για για την έκβαση των ανθρωπίνων πραγµάτων. Για το θέµα βλ. Wagenvoort (1947) 187- 99. Gagé (1969) 712. Για τη χρήση της έννοιας µε αυτή τη σηµασία κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους βλ. Virg., Georg. Ι, 154. ΙΙ,239. 314. Ovid., Met. IX,92. XIII, 719. XIV, 627. Plin., Nat.Hist.

16,26,108. 26,19. Sen., De Ira 15,4,9. Epist. 81,1,7. Val. Flac., Arg. 4.180-1. Αντίθετα τη θεϊκή ιδιότητα αποδίδει το επίθετο «felix» βλ. Mart., Epigr. IX.61.7-10: Dextera felix το χέρι του Καίσαρα που φύτευσε πλάτανο στην Κόρδοβα της επαρχίας της Ισπανίας το 61π.Χ, του οποίου η θεία ιδιότητα επιτρέπει στο δένδρο να θάλλει και να υψώνεται στον ουρανό. Για την ερµηνεία του επιθέτου και τη σηµασία του πλατάνου ως συµβόλου αιώνιας εξουσίας βλ. Τροµάρας (1998) 25-6.

3 Liv., Ab urb. cond. 1,17,10. 1,28,7. 2,49,7. 3,34,2. 3,54,8-9. 8,25,10. 10,8,12. 22,30,4. 24, 16,9.

26,18,8. 27,45,8. 31,5,4. 31,7,15. 31,8,2. 31,48,12. 38,51,7-8. 39,4,2. 42,30,8-10. Πρβλ. Dessau ILS 112. Για την ερµηνεία της έκφρασης «bonum, faustum, felixque sit» στο έργο του Λιβίου βλ. Hickson (1993) 63-5, 70-72, 145, 147.

4Plin., Nat.Hist. 7,130,2-5: felicitas cui praecipua fuerit homini non est humani iudicii, cum prosperitatem ipsam alius alio modo et suopte ingenio quisque determinet.

5Luc., Phars. I, 148-151. Ι,225-227. Ι,276-279. Ι,392-398. ΙΙ,74-75.Val. Max., Mem. 1.7(ext).5.14.

Mem. 1.8(ext).7.10. Mem. 1.8(ext).11.5. Mem. 4.7.pr.15. Mem. 5.1.1c.2. Mem. 5.3(ext).3d.3. Sil. Ital., Pun. 1,395. Stat.,Theb. 2,432-4. Val. Flac., Arg. 7,485-7. Curt. Ruf., Alex. 6,5,3,2. Sen., Αgam. 783-5.

Iuv., S. V,14.119-122. Apul., Met. IX, 5.22-24.

την πρόνοια των θεών⁶, felix ο άνθρωπος και beata η ψυχή που δεν γνώρισε το κακό και τον κίνδυνο⁷, ενώ είναι miser και infelix εκείνος που σε όλη τη διάρκεια της ζωής του υπέφερε από τη δυσµένεια των θεών⁸. Η felicitas µε αυτή τη σηµασία µπορεί να είναι όχι µόνον αποτέλεσµα της θεϊκής εύνοιας αλλά και ευεργεσίας κάποιου «felix», ισχυρού και πλούσιου προσώπου⁹.

Η έννοια της Felicitas και το επίθετο «felix» απέδιδαν κατά την εποχή της Ηγεµονίας, όπως και κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή, τις στρατιωτικές επιτυχίες των ηγεµόνων¹⁰, οι οποίες συνδέονταν µε τη Fortuna, τη Victoria και τη Virtus¹¹. Στα κείµενα της εποχής της Ηγεµονίας γίνεται λόγος και για τη felicitas των Σύλλα, Ποµπηίου και Καίσαρα ως θεϊκής εύνοιας που εξασφαλίζει τη νίκη¹². Το επίρρηµα

«feliciter» χρησιµοποιήθηκε στην τέλεση θριάµβων, προϋπόθεση για την οποία ήταν το auspicium και το imperium του ηγεµόνα, τα οποία βασίζονταν στην εύνοια της θεάς Felicitas¹³. O πόλεµος και η πολιτική των κατακτήσεων, που είχαν σηµαδέψει την εποχή πριν την απόλυτη κυριαρχία του Αυγούστου, είχαν θέσει ως βασικό νόµο της πολιτικής ζωής και της φιλοδοξίας για ανάληψη της εξουσίας την προϋπόθεση της στρατιωτικής επιτυχίας που θα συνέβαλλε στην αύξηση και ενδυνάµωση του

6 Apul., Metam. II,5,2. V,3,1. XI,21,7. Πρβλ. Petr., Sat. 43,6-7

7 Apul., Met. V, 17,5-9.

8 Sen., Ben. 4,4,3,1-4. Curt Ruf., Alex. 6.10.32.4-5. Petr., Sat.117.11.1. Sat. 11,1,3-2,1. Sat.

14,2,1κεξξ. Sat. 41,10-11. Sat. 60,8,5-6. Sat. 67,9,2. Sat. 67,10,3-4. Sat. 76,8,2. Sat. 77,1,2-4.

9 Mart., Epigr. XIV,122,2. «Beatus» χαρακτηρίζεται ο ευεργετούµενος βλ. Val. Max., Mem.

5.2(ext).4.36. Sen., Ben. 6,30,2,2-4. Mart. Epigr. VIII, 66,8.

10 Για την αρχική σηµασία της έννοιας ως στρατιωτικής αρετής που διατηρήθηκε κατά την εποχή της Ηγεµονίας βλ. Woodman (1977) 145. Για τη σηµασία της Felicitas ως εύνοιας των θεών και της τύχης και στρατιωτικής επιτυχίας του Ρωµαίου imperator βλ. Lana (1952) 221-2. Hammond (1963) 96. Jones (1970) 82. Zieske (1972) 62κε. Flory (1992) 283. Clauss (1997) 43. Jones-Sidwell (1997) 49. Powell (1998) 157, 159-160. Jacobsen (1999) 142.

11 Liv., Ab urbe condita 2,51,7. 4,2,4. 6,27,1. 7,20,5. 8,31,2. 8,35,6. 9,18,9-10. 10,31,8. 22, 58,3.

24,41,9. 25,6,15. 28,8,4. 30,30,11. 30,30,19. 30, 30,23. 30,32,1. 31,7,14. 31,28,1. 38,42,2. 38,43,17 (infelix imperator). 38,48,7. 39,32,4. 41,16,8. 45,22,5. 49,59,8-9. Vel. Paterc., Hist. II,4,2. II,18,1.

II,35,1-2. ΙΙ,46,1,3. II,74,4. II,79,5. II,80,1. II,97,4. II,103,3,1. II,121,1. Val. Max., Mem. 2,6,12,7.

Mem. 2,9,8,4. Mem. 3,2,16,1. Mem. 3,2(ext)5,3. Mem. 4,1,10,15. Mem. 4,1,12,20. Mem. 4,8,4,12.

Mem. 5,1(ext)4,6. Mem. 5,1,8,13. Mem. 5,3,2d,2. Mem. 5,4,2,7. Mem. 5,10,2,1. 5,10,2,13. Mem.

6,4,4,17. Mem. 6,9,6,16. Mem. 6,9,9,7. Mem. 6,9,14,20. Luc., Phars. 8,100. Phars. 9,1099. Phars.

10,505-9. Sen., Nat. Quaest. 6,23,2,6. Stat., Theb. 8,537. Theb. 9,906. Theb. 10,236-9. Theb. 10,613-5.

Sil Ital., Pun. 8,227-8. Pun. 15,355-6. Pun. 15,378. Pun. 15,509-12. Gell., Noct. Att. XV,7.3.14-17.

Noct. Att. XVII,21.33.1-5.

12 Για τη Felicitas των Σύλλα, Ποµπηίου και Καίσαρα που συνδέεται µε τη θεϊκή εύνοια που εξασφαλίζει τη Victoria βλ. Berlinger (1935) 5. Hölscher (1967) 142κεξξ. Gagé (1969) 715. Ειδικά για τη Felicitas του Σύλλα βλ. Liv., Ab urb. cond. 30,45,6. Plin., Nat. Hist. 7,44. Sen., De Prov. 3,7,1-8- 3,8,1 (ειρωνικά για τη felicitas του Σύλλα και της πόλης, η οποία βάφηκε στο αίµα από τις προγραφές). Luc., Phars. 2,221-2. Tac., Hist. III, 72.23-24. Gell., Noct. Att. XV, 28.3.8. Για τη felicitas του Ποµπήιου και του Καίσαρα βλ. Luc., Phars. 5,424 και 6,190.

13 Liv., Ab urb. cond. 5,30,5. 9, 42,2. 10,4,6. 10,37,8. 10,44,1. 27,7,4. 28,8,7-9. 29,10,3. 30,9,7. 31, 14,5. 35,8,3. 40,52,5. 41,28,8-10. Hist. Aug., Vita Macr. 12,6-7.

κράτους. Στο θρησκευτικό επίπεδο η πίστη αυτή εκφραζόταν κατά την dies imperii του νέου ηγεµόνα µε την τέλεση θυσίας στη θεότητα Felicitas, εφόσον αυτή εξασφάλιζε την επιτυχία σε όλες τις επιχειρήσεις του ηγεµόνα που απολάµβανε την ευλογία της.

Κατά την Ηγεµονία η επίκληση της Felicitas, εκτός από τον ιδιαίτερο ρόλο που είχε στην επίσηµη λατρεία, µετατράπηκε σε συστατικό στοιχείο της αυτοκρατορικής ιδεολογίας και προβλήθηκε ως προσωπική αρετή του ηγεµόνα. Οι αυτοκρατορικές αρετές παρείχαν ένα ελαστικό αλλά συγχρόνως και αποτελεσµατικό σύντοµο σύστηµα επικοινωνίας για την προβολή της εικόνας και των επιτευγµάτων του ηγεµόνα, υπενθυµίζοντας συνεχώς την ευεργετική δράση του Princeps και την ευλογία που το ανθρώπινο γένος απολαµβάνει χάρη στον σωτήρα ηγεµόνα που του εξασφάλισαν οι θεοί¹⁴.

Από τη Felicitas imperatoria ως αποτέλεσµα των προσωπικών αρετών Virtus και Pietas του χαρισµατικού ηγεµόνα εξαρτώνταν η Felicitas temporum, που είναι και το αντικείµενο της παρούσας µελέτης. Η ευδαιµονία των καιρών παρέµεινε κατά την Ηγεµονία, όπως και κατά την ελληνιστική και ρεπουµπλικανική εποχή συνδεδεµένη µε τον ρόλο του ηγεµόνα για την επίτευξή της. Στόχος της εργασίας ήταν να εντοπισθούν οι παραστάσεις της Felicitas, τόσο εκείνες µε πολιτικό περιεχόµενο, οι οποίες προβάλλονται στους φορείς της αυτοκρατορικής ιδεολογίας και στα επίσηµα έγγραφα, όσο και εκείνες κοινωνικού περιεχοµένου, που προκύπτουν στα λογοτεχνικά και ιστοριογραφικά έργα της εποχής. Στην εργασία εξετάζεται και η κριτική που ασκήθηκε στην αυτοκρατορική ιδεολογία και παραστάσεις της Felicitas αντίθετες µε τις πρώτες, οι οποίες εκφράζουν τις κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις για το περιεχόµενο της, όπως αυτές καταγράφηκαν από τους συγγραφείς της εποχής.

Ειδική µελέτη για το θέµα αυτό δεν υπάρχει στην έρευνα. Ωστόσο αξιοποιήθηκαν επιµέρους µελέτες, µονογραφίες και άρθρα, τα οποία όµως περιορίζονται σε άλλες διαστάσεις της έννοιας. Η Felicitas ως αποτέλεσµα θεϊκής εύνοιας και τύχης και ο τίτλος «Felix» που συνδεόταν µε τη θεϊκή προστασία που απολάµβανε ο ηγεµών για τις στρατιωτικές του επιτυχίες εξετάστηκε από τον H.Erkell, Augustus, Felicitas, Fortuna. Lateinische Wortstudien. H Felicitas ως προσωπική αρετή στρατηγών της ρεπουµπλικανικής εποχής εξετάστηκε από τον

14 Για τον σκοπό που εξυπηρετούσε η προβολή των αρετών του ηγεµόνα βλ. Fears (Cult of virtues 1981) 874-5.

H.Wagenvoort, στο άρθρο Felicitas imperatoria. Το περιεχόµενο της έννοιας της Felicitas στην εξέλιξη της λατινικής γλώσσας διαχρονικά από φιλολογική, γλωσσολογική, θρησκευτική και φιλοσοφική σκοπιά είναι αντικείµενο της διδακτορικής διατριβής του L.Zieske, Felicitas. Eine Wortuntersuchung. Η Felicitas ως προσωπική αρετή του στρατηγού η οποία συνδέεται µε τη Virtus και τη Fortuna, ήταν αντικείµενο µελέτης του E.Wistrand, Felicitas imperatoria και άρθρου του M.Martina, Considerazioni in margine al concetto di felicitas imperatoria. Με την έννοια ως γονιµότητα και υπερφυσική, µαγική δύναµη που εξασφαλίζει την επιτυχία ασχολείται το άρθρο του G.P.Calásso, «Appunti sul concetto di Felicitas».

Ειδικότερα µε τη felicitas του Οκταβιανού που συνδέεται µε τη νίκη στο Άκτιο ασχολείται το άρθρο του M.B.Flory, A note on Octavian’s felicitas. Για το φιλοσοφικό περιεχόµενο της Felicitas στον Βιργίλιο που συνδέεται µε το otium της αγροτικής ζωής τα άρθρα του I. Lana, Virgilio e la felicitá, και Quid de felicitate Vergilius senserit και του G. Beltrani, Felix qui potuit rerum cognoscere causas, του N. Πετρόχειλου, Φύση και σχέση ευτυχίας και δυστυχίας στην Αινειάδα του Βιργιλίου, και του A. Novara, La physica philosophia et le bonheur d’après Virgile.

Για τη Felicitas στον Οράτιο τα άρθρα του H.A. Musurillo, A formula for happiness.

Horace Epist. I,6 to Numicius και του T.Oskala, Beatus ille-O fortunatus. Wie verhalten sich Horazens zweite Epode und Vergils Georgica zueinander? Με τη Felicitas της αγροτικής ζωής στον Στάτιο την εποχή του ∆οµιτιανού ασχολείται το άρθρο του R.G.M. Nisbet, Felicitas at Surrentum.

Με το πολιτικό περιεχόµενο της Felicitas του Τίτου ασχολείται το άρθρο του G.G. Belloni, Felicitas, abilità diplomatica e coerenza de Tito rispetto al suo tempo και µε τη Felicitas του Τραϊανού από την οποία εξαρτάται και η ευδαιµονία του συνόλου το άρθρο του D. Fiore, La felicitas del principe in Plinio il Giovane.

Τα λήµµατα για τη Felicitas σε λεξικά δίνουν αρχαιολογικές πληροφορίες και γενικές παρατηρήσεις για την ερµηνεία των νοµισµάτων: Fr. Frhr.Schrötter (hrsg.), Wörterbuch der Münzkunde. A. Comotti, EEA III. E. Werner, Der Kleine Pauly.

S.W.Stevenson, A Dictionary of Roman Coins, Republican and Imperial. J. Gagé, Reallexikon für Antike und Christentum, vol. VII. T. Ganschow, LIMC VIII,1 (Suppl.).

Ειδικότερες µελέτες από τις οποίες προκύπτει και η ερµηνεία της Felicitas όπως αυτή απεικόνιζεται στην τέχνη είναι εκείνες του W. Kuhoff, Felicior Augusto

melior Traiano. Τα άρθρα του S. Maffei, La felicitas imperatoris e il dominio sugli elementi και του F. Richard, La Felicitas impériale à l’épreuve de la Felicitas protectrice des navigations des empereurs, εξετάζουν τη Felicitas του Μ.Αυρηλίου.

Το άρθρο του C. De Ranieri, «Salus, felicitas, fortuna»: les «virtutes» di un imperatore romano: analisi di alcune monete commodiane, αναφέρεται στη Felicitas στα νοµίσµατα του Κοµµόδου.

Η παρούσα µελέτη χωρίζεται σε δύο µέρη: Στο Α’ µέρος εξετάζεται η επίσηµη αυτοκρατορική ιδεολογία για τη Felicitas temporum η οποία προβαλλόταν µέσα από τους κύριους φορείς της αυτοκρατορικής ιδεολογίας, τα νοµίσµατα των ηγεµόνων από τα νοµισµατοκοπεία της Ρώµης που φέρουν παράσταση της προσωποποιηµένης έννοιας ή επιγραφή σε διάφορες παραλλαγές, και την τέχνη. Στο ίδιο κεφάλαιο εξετάζεται και η λατρεία της θεότητας Felicitas. Σε δεύτερο κεφάλαιο στο Α’ µέρος εξετάζονται µε χρονολογική σειρά µη γραµµατειακές πηγές, επιγραφές και πάπυροι δηµόσιου χαρακτήρα, τα οποία ήταν, όπως και τα νοµίσµατα, φορείς της αυτοκρατορικής ιδεολογίας. Σε ένα τρίτο κεφάλαιο στο ίδιος µέρος εξετάζεται ο απόηχος της αυτοκρατορικής ιδεολογίας όπως προκύπτει από τις γραµµατειακές πηγές και τις επιγραφές ιδιωτικού χαρακτήρα, οι οποίες κατηγοριοποιούνται µε κριτήριο ειδολογικό και χρονολογικό: 1.H Felicitas στη λογοτεχνία. 2.Η Felicitas στην ιστοριογραφία και σε επιγραφές ιδιωτικού χαρακτήρα. Στο Β’ µέρος εξετάζεται µέσα από τις γραµµατειακές πηγές η συγκεκαλυµµένη τις περισσότερες φορές κριτική που ασκήθηκε στην αυτοκρατορική ιδεολογία, η οποία εξέφραζε τις κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις για το περιεχόµενο της Felicitas. Σε χωριστό κεφάλαιο στο Β’ µέρος εξετάζεται η φιλοσοφική διάσταση της ευδαιµονίας, όπως προκύπτει από τα έργα των λατίνων συγγραφέων που δέχθηκαν την επίδραση των επικρατέστερων φιλοσοφικών ρευµάτων της εποχής, Επικουρείων, Περιπατητικών και Στωικών.

Οι δυσκολίες στην πραγµάτευση του υλικού οφείλονταν αφενός στο γεγονός ότι κατά τον 1^ο αι. µ.Χ. η έννοια της Felicitas, τόσο στους φορείς της αυτοκρατορικής ιδεολογίας την εποχή του Αυγούστου και των διαδόχων της δυναστείας Ιουλίων και Κλαυδίων, όσο και στις γραµµατειακές πηγές, στις οποίες διαφαίνεται ο απόηχος αυτής, κυρίως υπονοείται, και το περιεχόµενό της συνάγεται από τις λίγες αναφορές στη «Felicitas temporum» ή «Felicitas saeculi» στις επιγραφικές πηγές και από τα συµφραζόµενα και τη σύνδεσή της µε άλλες έννοιες. Από την εποχή του Νέρωνα και

πιο συστηµατοποιηµένα επί Γάλβα η έννοια εµφανίζεται στα νοµίσµατα και η χρήση της συνεχίζεται έως την εποχή των Αντωνίνων. Τον 2^ο αι. µ.Χ. η αναφορά στην ίδια την έννοια είναι πολύ συχνότερη τόσο στα νοµίσµατα και τις επιγραφές, όσο και στις γραµµατειακές πηγές, στην ιστορική αναδροµή των οποίων (Τάκιτος, Σουητώνιος) προκύπτει το περιεχόµενο της έννοιας και ο ρόλος του ηγεµόνα για την εξασφάλισή της κατά τη διάρκεια του 1^ου αι. Οι πολιτικές αναγωγές ωστόσο που έχουν εντοπισθεί στα έργα αυτά αυξάνουν την ιστορική τους σηµασία, όχι µόνο γιατί παρέχουν πληροφορίες για τις προηγούµενες εποχές, στις οποίες δεν παρήχθησαν ιστορικά έργα, αλλά και γιατί η προσέγγιση και η κριτική του παρελθόντος επιτρέπουν τη σκιαγράφηση του κλίµατος της εποχής κατά την οποία αυτά γράφηκαν. Η ερµηνεία αυτής της αναδροµής στο παρελθόν δίνεται στο Β’ µέρος, στην κριτική που ασκήθηκε στην αυτοκρατορική ιδεολογία.

Η Felicitas κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή

Η έννοια της Felicitas κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή συνδέθηκε σηµασιολογικά µε τις λέξεις fecundus, ferax, fertilis, secundus, fortunatus, iucundus, laetus, opulentus και prosper¹⁵. Στην αρχική της σύλληψη είχε δύο σηµασίες: µία περιγραφική η οποία δεν απαντά συχνά στη ρεπουµπλικανική εποχή, επιβιώνει όµως µε µεγαλύτερη συχνότητα κατά την εποχή της Ηγεµονίας, η οποία απέδιδε την ευφορία της γης, την καρποφορία των δένδρων και τον πλούτο του υπεδάφους µιας χώρας¹⁶, και µία µαγική-θρησκευτική που αναφερόταν σε µία έµφυτη στον άνθρωπο ή υπερβατική δύναµη, η οποία µεταφραζόταν ως εύνοια της τύχης και των θεών¹⁷. Η Felicitas ως υπερβατική µαγική δύναµη και αργότερα θεότητα αναφερόταν κατά την εξέλιξή της στη ρεπουµπλικανική εποχή στις στρατιωτικές επιτυχίες των άξιων στρατηγών¹⁸, και ως Felicitas imperatoria συνδέθηκε µε το πρόσωπο του ηγεµόνα και τις έννοιες fortuna¹⁹, pietas²⁰, virtus²¹, victoria²², triumphus²³, auctoritas, sapientia και scientia rei militaris²⁴.

15 Για την σύνδεση των εννοιών βλ. A.Walde-J.B.Hofmann, Lateinisches Etymologisches Wörterbuch, I, Heidelberg (1938) 474-6.

16 Cato, Inc. libr. fr. 27. Για τη felicitas ως ευφορία του εδάφους και καρποφορία δένδρων βλ.

Wagenvoort (1954) 305κεξξ. 318κεξξ. Calásso (1962) 21. Zieske (1972) 13. Kajanto (1981) 523.

17 Για τη µαγική διάσταση της έννοιας βλ. Α. Passerini, Il concetto antico di Fortuna, Philologus 90 (1935) 90κεξξ. Για τη Felicitas ως υπερβατική δύναµη βλ. Calásso (1962) 29-30. Ενδεικτικά για την έννοια ως υπερφυσική δύναµη που εξασφαλίζει την αίσια έκβαση των ανθρώπινων εγχειρηµάτων κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή βλ. Plaut., Stich. 628. Trin. 41. Terent., Andr. 956. Eun. 325. Cic., Mil. 84.

Rosc. 22. Epist. 1,9,18. Tusc. 5,86. Att. 6,8,1. Caes., Civ. 2,31,3. Lucr. 1,100.

18 Για αυτή τη σηµασία της έννοιας κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή βλ. Fears (Theology of Victory 1981) 746-7, 776-7, 794, 796, 798-9.

19 Για τη σύνδεση Felicitas και Fortuna στα ιστορικά έργα της ρεπουµπλικανικής εποχής βλ. Zieske (1972) 66κεξξ. 188κεξξ.

20 Για την Pietas ως προϋπόθεση για την θεϊκή εύνοια από την οποία εξαρτώνταν και η νίκη βλ.

Berlinger (1935) 15. Charlesworth (1943) 1κεξξ. Erkell (1952) 115, 120. Wagenvoort (1954) 304.

Brutscher (1958) 78. Wallace-Hadrill (1981) 315. Zanker (1988) 184-6. Levene (1993) 78κεξξ.

21 Για τη σύνδεση της Felicitas µε τη virtus και τις προσωπικές αρετές gravitas, constantia και magnitudo animi ως προϋποθέσεις για την εκπλήρωση της αποστολής του στρατηγού-ηγεµόνα βλ.

Calásso (1962) 27-28. Zieske (1972) 35, 49κεξξ., 223-4. Για την υπεροχή της προσωπικής virtus του ηγεµόνα έναντι της felicitas ως θεϊκής εύνοιας για τις στρατιωτικές επιτυχίες βλ. Wistrand (1987) 37- 9. 22 Για τη σύνδεση της έννοιας µε τη Victoria βλ. Hölscher (1967) 163. Gagé (1969) 713.

23 Για τη σύνδεση της Felicitas και του επιρρήµατος «feliciter» µε την τέλεση θριάµβου βλ. Erkell (1952) 59. 67. Calásso (1962) 27-28. Zieske (1972) 220κεξ. Wistrand (1987) 16κεξξ. Πρβλ. H.Ekrell, RE VII A,1, s.v. «Triumphus» (1939) 493-511.

24 Ενδεικτικά για τη Felicitas που συνδέεται µε τις στρατιωτικές νίκες κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή βλ. Cic., Man. 28. Caes., Gal. 6,3,4-5 (η Felicitas συνδέεται µε τις scientia rei militaris, virtus, auctoritas). Cic., Man. 47 Caes., Civ. 2,31,3 (η Felicitas συνδέεται µε τις έννοιες virtus, fortuna, imperia mandata, exercitus). Cic., Man. 48 (η Felicitas ως υπεράνθρωπη δύναµη). Cic., Mur. X,28.

Fin. 4,22 (η έννοια συνδέεται µε τη virtus και τη sapientia). Cic., Div. I.102. Prov.Cons. 14,35 (η έννοια συνδέεται µε τη virtus). Cic., Epist. 1,9,18. Bell. Afr. 32,4 (η έννοια συνδέεται µε τη victoria).

Κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή η Felicitas απέκτησε µία ηθική διάσταση και συνδέθηκε µε την πολιτική πράξη και τη δηµόσια προσφορά, και µε αυτό το κριτήριο ο πολιτικός άνδρας και στρατηγός χαρακτηριζόταν ως «felix» ή «infelix» και άξιος ή ανάξιος της Felicitas²⁵. Στη φιλοσοφική της διάσταση η έννοια συνδέθηκε µε τη beatitudo των στωικών²⁶, τη µελέτη της φιλοσοφίας και τη sapientia²⁷.

Πληροφορίες για τα αρχαιολογικά δεδοµένα που µαρτυρούν τη λατρεία της θεότητας κατά τη ρεπουµπλικανική εποχή αντλούνται από αρχαιογνωστικά λεξικά και άλλες µελέτες²⁸. Η Felicitas ως θεά της γονιµότητας και των αίσιων γεγονότων αντιστοιχεί στην ελληνική Ευτυχία²⁹. Tη λατρεία της Felicitas µαρτυρεί η aedes Felicitatis³⁰, την οποία ίδρυσε ο L. Licinius Lucullus το 146 π.Χ. στο Velabrum ύστερα από τη νίκη του στην Ισπανία. Στο «Tuxai=on» ή «toÜ th=j Eu)tuxi/aj i(eroÜn», όπως µαρτυρείται ο ναός στις ελληνικές πηγές, ο L.Mummius είχε προσφέρει έργα ελληνικής τέχνης ως αφιερώµατα από τα λάφυρα του πολέµου³¹. «Par’ au)tV%= t%=

Tuxai/% t%= u(poÜ tou= Loukou/llou oi)kodomhqe/nti» έσπασε το άρµα του θριάµβου του Καίσαρα³². Το άγαλµα της Felicitas στον ναό παραγγέλθηκε από τον εγγονό του

Πρβλ. Cic., Man. 28. Rosc. 47,136. Font. 19,42. Mur. 18,38. Phil. 4,15. 5,15. 14,11. 14,28.14,37.

Caes., Gal. 1,40,12. Civ. 3,26,5. Civ. 3,73,3. Bell. Alex. 25,6. Sall., Cat. 83. Iug. 85,45. Iug. 95,4. Or.

Lep. 20 (για τον Σύλλα) (η έννοια συνδέεται µε τη θεϊκή εύνοια και τη fortuna χωρίς όµως να εξουδετερώνει την προσωπική virtus του ηγεµόνα ως προϋπόθεση της νίκης). Cic., Rosc. 22. Sull. 83 (για τη felicitas του Σύλλα η οποία αποδίδεται περισσότερο στην τύχη και όχι στην προσωπική του αρετή). Cic., Marcell. 19. Inv. 1,35. 1,94. 2,30. Verr. 2,70. Phil. 3,26. Epist. 1,9,7 (η έννοια συνδέεται µε τη fortuna). Για ανάλογα παραδείγµατα από τον 2^ο αι. π.Χ. Wagenvoort (1954) 300κεξξ. Πρβλ. για το επίρρηµα «feliciter» που αποδίδει τη στρατιωτική επιτυχία, τον θρίαµβο και γενικά την αίσια έκβαση ενός εγχειρήµατος Caes., Mur. 1. Gal. 4,25,3. Civ. 1,7,7. Civ. 1,85,10. Epist. 7,23,2. Sal., Iug.

55,2.

25 Cic., Verr. 6,4. Brut. 1,4,5. Phil. 2,59. 2,64. Epist. fr. 2,5. Off. 2,45. Caes., Gall. 1,40,13. Για την ηθική διάσταση της felicitas στον Κικέρωνα βλ. Clarke (1956) 37, 59-60. Zieske (1972) 196-7, 202.

26 Cic., Fin. 4,22.

27 Cic., Tusc. 5,5.

28 W.F.Otto, RE VII.1 (1909) s.v. «Felicitas», 2163-6. G.Wissowa, Religion und Kultus der Römer, München 1912, 266-8. A.Comotti, EAA III (1960) s.v. «Felicitas», 614-5. E.Werner, Der Kleine Pauly, Stuttgart (1967) s.v. «Felicitas», 532. J.Gagé, Reallexikon für Antike und Christentum, VII, Stuttgart (1969) s.v. «Felicitas», 711-723. F.Roscher, Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, I,2, Hildesheim (1965), s.v. «Felicitas», 1473-5.

29 Για την ταύτιση Felicitas και Ευτυχίας βλ. Comotti (1960) 614.

30 Cic., Verr. IV, 4 και 126. Πρβλ. για τα αρχαιολογικά δεδοµένα G.Arciprete, Felicitas oratorium, στο: Lexicon topographicum urbis Roma. Vol. II, a cura di E.M.Steinby, Roma 1995, 246. D.Palombi, Fausta Felicitas, στο: Lexicon topographicum urbis Roma Vol. II, 242-243. D.Palombi, Felicitas, aedes, in: Lexicon topographicum urbis Roma Vol. II, 244-5. E.Tortorici, Felicitas, naos, στο: Lexicon topographicum urbis Roma Vol. II, 245-6. D.Palombi, Felicitas in Capitolio, στο: Lexicon topographicum urbis Roma Vol. II, 246-7.

31 ∆ίων Κάσσ. frg. 76,2. Πρβλ. Στραβ., VIII, 381. Plin., Νat.Ηist. ΧΧΧVI, 39, όπου γίνεται λόγος για τα αγάλµατα των Μουσών στον ναό της Felicitas, και Νat.Ηist. ΧΧΧΙV, 69, όπου αναφέρεται ότι ο Πραξιτέλης ήταν ο δηµιουργός των χάλκινων αγαλµάτων που προορίζονταν να στηθούν στην πρόσοψη του ναού της Felicitas.

32 ∆ίων Κάσσ. 43,21. Suet., Vit. Iul. 37.

Lucullus στον Αρκεσίλαο, την ολοκλήρωση του οποίου εµπόδισε ο θάνατος του παραγγελιοδότη (56 π.Χ.) και του καλλιτέχνη³³.

Την εποχή του Σύλλα η Felicitas συνδέθηκε µε τη Fortuna και τη Venus, η οποία εµφανίζεται µε το επίθετο «Felix» ως προστάτιδα θεά και απεικονίζεται, όπως και οι Felicitas και Fortuna, µε πηδάλιο και κλαδί ελιάς³⁴. Ο Σύλλας ήταν ο πρώτος που χρησιµοποίησε προσωπικά το επίθετο «Felix», το περιεχόµενο του οποίου παραλληλίζεται µε τον τίτλο «Augustus», εφόσον και τα δύο επίθετα εκφράζουν τη θεϊκή εύνοια που απολαµβάνει ο Ρωµαίος ηγεµών³⁵.

Ο Ποµπήιος ακολούθησε το παράδειγµα του Σύλλα ιδρύοντας το 55 π.Χ. ναό στη Venus Victrix πάνω από το λίθινο θέατρό του. Θυσίες τελέσθηκαν «Veneri victrici, Hon(ori), Virt(uti), Felicitati in theatro marmoreo»³⁶, γεγονός που µαρτυρεί τη συλλατρεία αυτών των θεοτήτων³⁷.

Η λατρεία της Felicitas συνεχίστηκε επί Καίσαρα, όταν στη µάχη στη Θάψο (46 π.Χ.) ο Καίσαρας χρησιµοποίησε το όνοµα της θεότητας ως σύνθηµα³⁸. Με εντολή του κατεδαφίστηκε το βουλευτήριο που είχε κτιστεί από τον Σύλλα και στο ίδιο σηµείο το 44 π.Χ. κτίστηκε από τον M.Aemilius Lepidus «naoÜj Eu)tuxi/aj»³⁹.

33 Plin., Νat. Ηist. 35,156.

34 Για τη σύνδεση Felicitias και Venus βλ. Berlinger (1935) 9. Το ελληνικό επίθετο «Επαφρόδιτος»

σχετίζεται µε την Αφροδίτη, η σύνδεση της οποίας µε τη Felicitas αποδεικνύεται από τις επιγραφές που αναφέρουν τη Venus ως «Felix», την παράλληλη λατρεία της Venus Victrix και της Felicitas και τη σχεδόν πανοµοιότυπη απεικόνιση των δύο θεοτήτων. Για το θέµα βλ. Castagnetti (1996) 47-52.

35 Για την ερµηνεία του επιθέτου «Felix» του Σύλλα βλ. Erkell (1952) 75, 77. Για τη σύνδεση των επιθέτων «Felix» και «Augustus» βλ. Werner (1967) 532. Gagé (1969) 715.

36 Fasti Amiterini, Aug. 12: CIL Ι² p. 244, 324. Πρβλ. Fasti Allifani Aug. 12: CIL I² p. 217.

37 Για την τελετή βλ. Wissowa (1912) 266. Erkell (1952) 71. Werner (1967) 532.

38 Bell. Afr. 83.

39 ∆ίων Κάσσ. 44,5,2. Είναι άγνωστη η µοίρα αυτού του ιερού, προκύπτει ωστόσο καθαρά ότι η Felicitas ως µία από τις κρατικές λατρείες έπαιζε σηµαντικό ρόλο βλ. Wissowa (1912) 266. Werner (1967) 532.

Α’ ΜΕΡΟΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ Ι∆ΕΟΛΟΓΙΑ

Η FELICITAS ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

Η Felicitas στα νοµίσµατα

Η Felicitas κατά τους πρώιµους αυτοκρατορικούς χρόνους αποδόθηκε στα νοµίσµατα µόνον συµβολικά από τα κύρια διακριτικά της, κέρας αφθονίας και κηρύκειο, διακριτικά όµοια µε εκείνα της Fortuna⁴⁰. Επί Τιβερίου αρχίζει και συστηµατοποιείται η απεικόνιση προσωποποιηµένων εννοιών µεταξύ των οποίων οι Libertas, Pietas, Felicitas και Virtus⁴¹. Ειδικότερα σε περιόδους κρίσεων, όπως αυτή που ακολούθησε τον θάνατο του Νέρωνα, οι έννοιες που εµφανίζονται στα νοµίσµατα έχουν τη σηµασία της ευχής για την απόκτηση κοινωνικών αγαθών που έχουν εκλείψει⁴². Επί Νέρωνα ιδιαίτερα αισθητή κατέστη η απώλεια της Libertas, για την κάλυψη της οποίας δεν είναι τυχαίο ότι ο Νέρων, όπως και όλοι οι ηγεµόνες µέχρι τον Κόµµοδο, έδωσαν ιδιαίτερη βαρύτητα στη Securitas, που εµφανίζεται στα νοµίσµατα ως υποκατάστατο της χαµένης ελευθερίας⁴³.

Από το τέλος της δυναστείας των Ιουλιοκλαυδίων τα νοµίσµατα, ως απλό µέσο καλλιτεχνικής δηµιουργίας προσιτό σε όλο τον κόσµο της αυτοκρατορίας οποιασδήποτε κοινωνικής προέλευσης, έγιναν το κύριο µέσο προβολής του ενδιαφέροντος των ηγεµόνων, το οποίο ήταν και η βασική προϋπόθεση για τη σταθερότητα της εξουσίας τους και την προσωπική τους ασφάλεια. Η εξουσία του ηγεµόνα πήγαζε άλλωστε εκτός από τον στρατό, τη θεσµική αναγνώριση και τη γραφειοκρατική µηχανή, και από την πειθώ⁴⁴. Η επιλογή των αρετών που προβάλλονταν από τον αυτοκράτορα καθοριζόταν από το ενδιαφέρον του κόσµου όχι για τη νοµική και θεσµική θέση του ηγεµόνα, αλλά για τον τρόπο διακυβέρνησης του κράτους, τη σταθερότητα της εξουσίας και την ευδαιµονία του συνόλου⁴⁵.

Για πρώτη φορά η Felicitas ως προσωποποιηµένη έννοια γίνεται τµήµα της επίσηµης ιδεολογίας στα νοµίσµατα επί Γάλβα. Η Felicitas, που για πρώτη φορά

40 Για τη σύνδεση Felicitas και Fortuna µε τα κοινά εικονογραφικά τους σύµβολα, το κηρύκειο και το κέρας H.Steuding, Myth. Lex. I,2, s.v. «Felicitas», (1886-90) 1475. Πρβλ. για το ίδιο θέµα Schrötter (1930), s.v. «Felicitas», 191. Kοινά διακριτικά των δύο εννοιών στα νοµίσµατα κατά την εποχή της Ηγεµονίας ήταν, εκτός από το κηρύκειο και το κέρας αφθονίας, το πηδάλιο, η υδρόγειος, τα στάχια, σελήνη µε επτά άστρα και βωµός. Βλ. Erkell (1952) 120-2, 129. Stevenson (1969) s.v. «Felicitas», 297-383. LIMC VIII.1 (1997), s.v. «Felicitas», 365-9, 585-591.

41 Για την εµφάνιση αυτών των εννοιών επί Τιβερίου βλ. Wallace-Hadrill (1981) 310-11. Martin (1982) 280.

42 Για αυτή την ερµηνεία των εννοιών σε περιόδους κρίσεων βλ. Grant (1972) 154.

43 Για τη σύνδεση Securitas και Libertas στα νοµίσµατα βλ. Lana (1991) 81.

44 Για τα νοµίσµατα ως τους κύριους φορείς της αυτοκρατορικής ιδεολογίας βλ. Wallace-Hadrill (1981) 298. Jones-Sidwell (1997) 301. Για τα νοµίσµατα ως µέσο πειθούς βλ. Mattingly (1962) 150.

45 Για τις αρετές του αυτοκράτορα στα νοµίσµατα βλ. Wallace-Hadrill (1981) 299, 319.

εµφανίζεται ως Felicitas Publica και Augusta δεν είναι πλέον η θεά, η οποία εξασφαλίζει την αίσια έκβαση όλων των εγχειρηµάτων των ηγεµόνων, αλλά η ίδια η κατάσταση ευδαιµονίας της αυτοκρατορίας και του κόσµου, την οποία εξασφαλίζει η ηγεµών. Στην εξέλιξη αυτή της έννοιας εµφανίζεται αργότερα την εποχή των Αντωνίνων ως Felicitas temporum και Saeculi⁴⁶. Η έννοια εµφανίζεται ως την εποχή του Κοµµόδου και µάλιστα µε µεγαλύτερη συχνότητα και εκφράζει την ευδαιµονία των καιρών, διατηρεί όµως και την αρχική της σηµασία ως εύνοιας της θεότητας Felicitas, η οποία ευλογεί τον ηγεµόνα που φροντίζει για την ευδαιµονία και τη salus των υπηκόων⁴⁷.

Στους οπισθότυπους των νοµισµάτων της εποχής των Φλαβίων η Felicitas εικονίζεται µεταξύ πολλών άλλων προσωποποιηµένων αρετών του ηγεµόνα ως σωτήρα του ανθρωπίνου γένους. Μέσω των αρετών αυτών προβάλλεται το πολιτικό πρόγραµµα, εξυµνούνται τα επιτεύγµατα του ηγεµόνα και η ευεργετική του δράση ως θεϊκή ευλογία ή εκφράζονται οι υποσχέσεις και οι ευχές του⁴⁸. Ειδικότερα από την εποχή του Βεσπασιανού η εξέλιξη στη χρήση της έννοιας είναι ραγδαία. Η Felicitas εµφανίζεται στα νοµίσµατα ως γυναικεία µορφή µε ποικίλα διακριτικά και την επιγραφή Felicitas Publica ή Felicitas Augusta. Επί Τίτου η έννοια απαντά µε την ίδια συχνότητα και σε παρόµοιες επιγραφές. Επί ∆οµιτιανού αντίθετα η συχνότητα εµφάνισης της έννοιας µειώνεται αισθητά.

Ιδιαίτερη συχνή είναι η εµφάνιση της Felicitas Temporum στα νοµίσµατα της χρυσής εποχής των Αντωνίνων. Η Felicitas κατά τον 2^ο αι. συνδέθηκε ως έννοια άρρηκτα µε το πρόσωπο του ηγεµόνα και γενικά µε την ηγεµονία, ενώ ως προσωποίηση της θεότητας µε την αυτοκρατορική οικογένεια⁴⁹. Από τον Μ.Αυρήλιο

46 Για την εµφάνιση της Felicitas για πρώτη φορά στα νοµίσµατα του Γάλβα και την ερµηνεία της βλ.

Erkell (1952) 120-122 (όπου και η ερµηνεία του G.Wissowa, De equitum singularium titulis Romanis observatiuncula, 1900). Grant (1972) 150. Martin (1982) 280. Αναλυτικότερα η ερµηνεία της έννοιας παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο.

47 Για την ερµηνεία της Felicitas στα νοµίσµατα των ηγεµόνων της δυναστείας των Φλαβίων και των Αντωνίνων βλ. Schrötter (1930) 192. Stevenson (1969) s.v. «Felicitas», 297-383.

48Πέραν της Felicitas, το κέρας αφθονίας ήταν το διακριτικό σύµβολο και άλλων προσωποποιηµένων εννοιών: Aeternitas, Libertas, Pax, Providentia, Securitas, Pietas, Fortuna, Virtus, Clementia, Abundantia, Annona, Aequitas, Constantia, Hilaritas και των Εποχών. Για τις αρετές του ηγεµόνα όπως προβλήθηκαν στα νοµίσµατα της ∆ύσης ήδη από την πρώιµη αυτοκρατορική εποχή βλ. West (1949) 19-26. Grant (1972) 168. Shotter (1978) 160. Hölscher (1980) 171-81. Fears (Virtues 1981) 875. Hölscher (1982) 271-4. Levick (1982) 106. Kuhoff (1993) 147. Cheung (1998) 53-61. Howgego (2000) 86.

49 Για τη Felicitas temporum στους φορείς της αυτοκρατορικής ιδεολογίας κατά τον 2^ο αι. βλ. Bleicken I (1978) 91.

και µετά συνεχίζεται η επανάληψη κάποιων παλαιότερων τύπων αλλά όχι µε τη σηµασία που είχαν παλαιότερα⁵⁰.

Επί Αυγούστου η Felicitas αποδίδεται συµβολικά µε τα συνήθη διακριτικά της, κηρύκειο και κέρας και ερµηνεύεται είτε ως προσωπική αρετή του ηγεµόνα είτε ως ευδαιµονία των καιρών, τις συνθήκες της οποίας αποδίδουν άλλες έννοιες µε τις οποίες συνδέθηκε η Felicitas. Από τα συνήθη διακριτικά της, το κηρύκειο ήταν σύµβολο του προστάτη της οικογένειας του Αυγούστου θεού Ερµή, µε τον οποίο ο Αύγουστος ταυτιζόταν ως εγγυητής της ειρήνης και της ευδαιµονίας. Η σύνδεση του κηρυκείου µε τη Felicitas απέδιδε το γνώρισµα της προσωπικής υπεροχής, της στρατιωτικής επιτυχίας και της καλής τύχης⁵¹. Το κέρας αφθονίας ήταν σύµβολο της αφθονίας αγαθών που ως στοιχείο ευδαιµονίας των καιρών εξαρτώνταν από την Providentia του αυτοκράτορα⁵².

Από την εποχή της Β’ Τριανδρίας σε σειρά χρυσών νοµισµάτων του L.Mussidius Longus (43-42π.Χ.) εµφανίζονται στον εµπροσθότυπο οι τρίανδροι ως εγγυητές, χάρη στις Pax, Fortuna και Abuntantia, της µελλοντικής Felicitas Temporum που απεικονίζεται συµβολικά µε το κέρας αφθονίας στον οπισθότυπο του νοµίσµατος⁵³. Στα νοµίσµατα της εποχής εντοπίζεται απόηχος της ∆’ Εκλογής του Βιργιλίου και του µύθου του παιδιού, συµβόλου των «aurea saecula» και της αναβίωσης των «Saturnia regna»⁵⁴.

Η Felicitas, πριν την ηγεµονία του Αυγούστου, όπως αποδεικνύεται και από τη λατρεία της θεότητας, συνδέθηκε, σύµφωνα µε τη ρεπουµπλικανική παράδοση, µε τη Victoria και την Pietas. Οι δύο θεότητες εντάχθηκαν στο πλαίσιο της ιδεολογίας του Οκταβιανού στη Γαλατία ήδη από το 40 π.Χ. και στην Ισπανία από το 20 π.Χ.⁵⁵. Η ειρήνη, ο εκρωµαϊσµός των επαρχιών, η οικονοµική ανάπτυξη και η ευηµερία

50 Για τις γενικές διαπιστώσεις σχετικά µε τη συχνότητα εµφάνισης της έννοιας στα νοµίσµατα βλ.

Wallace-Hadrill (1981) 310-11. Martin (1982) 280.

51 Για τη Felicitas µε διακριτικό το κηρύκειο ως προσωπική αρετή που συνδεόταν µε τη Virtus και τη Victoria (σύµφωνα µε τη ρεπουµπλικανική της σηµασία) βλ. Grant (1972) 158. Hölscher (1980) 276, 278. Hölscher (1982) 274, 276, 279.

52 Για το κέρας ως σύµβολο της Felicitas και της Fortuna βλ. Stevenson (1969) s.v. Felicitas. Hölscher (1982) 279.

53 Crawford 505, αρ. 494/15, Πιν. 59. Grueber I, 575, αρ. 4231. E.Babelon, Monnaies de la republique romaine, II, 42, αρ. 84. Trillmich (1988) 478 (Kat. 291).

54 Για τη Felicitas που αποδίδει τις συνθήκες της µυθικής χρυσής εποχής βλ. Alföldi (1988) 197κεξξ.

Για τη σύνδεση του νοµίσµατος µε τον µύθο του παιδιού στην IV Εκλογή του Βιργιλίου βλ.

M.Manson, La Pietas et le sentiment de l’Enfance à Rome d’après les monnaies, RBN 121 (1975), 23, αρ. 4, Πιν. IX-XI.

55 Για τη χρήση των εννοιών Victoria και Pietas στην επίσηµη ιδεολογία του Οκταβιανού βλ. Ramage (1997) 117κεξξ. Ramage (1998) 434κεξξ.

εξασφαλίζονταν µε τις στρατιωτικές επιτυχίες του ηγεµόνα, και ένας στρατηγός ήταν felix, δηλ. invictus και επιτυχής στις επιχειρήσεις του, µόνον όταν απολάµβανε την εύνοια των θεών ως pius (ευσεβής)⁵⁶.

Ο Οκταβιανός εµφανίζεται ως εγυητής της Felicitas Temporum που θα εξασφαλιζόταν µε τη νέα ειρήνη, στον οπισθότυπο τριών δηναρίων του 29-28 π.Χ. µε την επιγραφή CAESAR DIVI F. Στον εµπροσθότυπο αυτών εµφανίζονται τρεις θεότητες⁵⁷. Στο πρώτο εικονίζεται η Venus⁵⁸, η οποία δηλώνει τη θεϊκή καταγωγή του Οκταβιανού. Στο δεύτερο η Victoria, που αποδίδει τις στρατιωτικές επιτυχίες του Οκταβιανού και ειδικότερα την ήττα του Σέξτου Ποµπηίου στη ναυµαχία στη Ναύλοχο⁵⁹. Στο τρίτο εικονίζεται η Pax⁶⁰, από την οποία εξαρτάται η ευδαιµονία των καιρών⁶¹.

Η Felicitas επί Αυγούστου συνδέθηκε µε τη Fortuna, δεν χρησιµοποιήθηκε όµως στα νοµίσµατα, εφόσον το θρησκευτικό περιεχόµενο της έννοιας, το οποίο ο Αύγουστος ήθελε να προβάλλει στην ιδεολογία για το πρόσωπό του, αποδιδόταν πλήρως από το επίθετο «Augustus»⁶². Η Felicitas Temporum που εξασφάλισε ως ηγεµών αποδίδεται συµβολικά µε το κέρας αφθονίας⁶³ και συνδέεται µε τις έννοιες

56 H Victoria οδηγεί στη Felicitas, η Felicitas βασίζεται στην Concordia, η Concordia συνδέεται µε την Pietas και η Pietas και πάλι µε τη Virtus και τη Victoria. Για τη σύνδεση των εννοιών βλ.

Charlesworth (1943) 1. Hölscher (1980) 309. Fears (Theology 1981) 814-5. Wallace-Hadrill (1981) 315.

57Για τις έννοιες στην αυτοκρατορική ιδεολογία του Αυγούστου µε τις οποίες αποδίδονταν οι ευχές του ηγεµόνα βλ. Wallace-Hadrill (1986) 67.

58 BMC I, σ.100 αρ. 609, πιν. 15,3. Giard I, σ. 65 αρ. 1-4, πιν. 1. Grueber II, σ.9 αρ. 4327, πιν. 59,6.

RIC I, σ. 60 αρ. 2. RIC² I, σ.59 αρ. 251, πιν.5. Trillmich (1988) 483 (Kat. 326).

59 BMC I, σ. 100, αρ. 615, πιν. 15,5. Giard I, σ. 66 αρ. 12κεξξ. πιν 1. Grueber II, σ.12 αρ. 4341, πιν.

59,14. RIC I, σ.60 αρ. 1. RIC² I, 59, αρ. 256. Η µορφή στον οπισθότυπο προσοµοιάζει στον τρόπο παρουσίασης µε τον Ποσειδώνα (και µε όµοιο τρόπο απεικονίζεται αλλού και ο Σέξτος Ποµπήιος ως νικητής του Οκταβιανού). Trillmich (1988) 483 (Kat. 328).

60 BMC Ι, σ.100, αρ. 611, πιν. 15,4. Giard I, σσ.65κεξ. αρ. 6-11, πιν. 1. Grueber II, σ.10, αρ. 4329, πιν. 59,7. RIC I, σ. 60, αρ. 3. RIC² I, σ. 59, αρ. 253, πιν 5. Trillmich (1988) 483 (Kat. 330). Η έννοια στον εµπροσθότυπο του τρίτου δηναρίου ταυτίζεται µε την Pax σύµφωνα µε την απεικόνιση αυτής σε άλλη σειρά παρόµοιων τύπων. Βλ. BMC I, αρ. 691 (νοµισµατοκοπείο Εφέσου, 28 π.Χ.). Για το θέµα της ταύτισης βλ. Trillmich (1988) 483.

61 Για την ερµηνεία των τριών θεοτήτων στον εµπροσθότυπο των δηναρίων βλ. και Wallace-Hadrill (1986) 71. Liegle (1991) 318. Mannsperger (1991) 363-4.

62 Για τον τίτλο «Augustus» και τη σύνδεσή του µε τη Felicitas επί Αυγούστου βλ. Erkell (1952) 108κε. Woodman (1977) 145. Martin (1982) 82.

63 BMC I, αρ. 691 (τετράδραχµο 28 π.Χ.). BMC Ι, σ. 107, αρ. 664 (δηνάριο, νοµισµατοκοπείο Ανατολής, 27-20 π.Χ.). BMC I, σ.56 αρ.305-8 (δηνάρια, νοµισµατοκοπείο Emerita 22-19 π.Χ.). BMC I, σ.62, αρ. 344 (χρυσό, αβέβαιο νοµισµατοκοπείο Colonia Patricia (;), 19-15π.Χ.). αρ. 345-7 (δηνάρια αβέβαιου νοµισµατοκοπείου, 19-15 π.Χ.). Πρβλ. RIC σ. 264, (Cohen 2 και 21) (αργυρά δηνάρια).

Πρβλ. Kankelfitz (1974) 49, 61.

Libertas, Pax και Ceres, που εµφανίζονται στην αυτοκρατορική ιδεολογία µε το επίθετο «Augusta»⁶⁴.

Το φτερωτό κηρύκειο και το κέρας αφθονίας εµφανίζονται και σε νοµίσµατα επί Τιβερίου για τον εορτασµό του Vicennium το 34 µ.Χ.⁶⁵. Τα σύµβολα αυτά που συνδέονται µε τις Pax, Fortuna και Victoria, εκφράζουν τις ευχές του ηγεµόνα για την εξασφάλιση των συνθηκών που οι έννοιες αποδίδουν, από τις οποίες εξαρτώνται η Concordia και η Felicitas Temporum⁶⁶. Οι έννοιες µνηµονεύονται σε νοµίσµατα του Τιβερίου στα οποία εικονίζονται οι προτοµές των διδύµων του ∆ρούσου, Tiberius Gemellus και Germanicus, ανάµεσα στις οποίες διασταυρώνονται κέρατα αφθονίας και φτερωτό κηρύκειο⁶⁷. Τα διακριτικά αυτά της Felicitas συµβολίζουν τη γονιµότητα και την καλή τύχη και αναφέρονται στη γέννηση των διδύµων το 19 µ.Χ., γεγονός το οποίο και ο ίδιος Τιβέριος θεώρησε ως τη µεγαλύτερη καλοτυχία που έχει συµβεί ποτέ σε Ρωµαίο⁶⁸.

Επί Γαΐου και Κλαυδίου η έννοια δεν εµφανίζεται στα νοµίσµατα, συνεχίζεται όµως η λατρεία της όπως µαρτυρείται από επιγραφές που αναφέρονται στις τελετές του Καπιτωλίου⁶⁹. Επί Νέρωνος η Felicitas εµφανίζεται σε ένα µοναδικό δηνάριο που βρέθηκε στην Αλεσία. Από τη µία µεριά εικονίζεται κεφάλι γυναικείας µορφής µε διάδηµα και πέπλο που ταυτίζεται µε την Concordia από την επιγραφή CONCORDIA ORB TER. Από την άλλη εικονίζεται Pia Felicitas σε όρθια στάση να τελεί θυσία σε βωµό. Η έννοια συνδέθηκε µε την Pietas του iustus ηγεµόνα της οικουµένης, σύµφωνα µε τις στωικές αρχές που επιδίωξε να εµφυσήσει ο Σενέκας στον Νέρωνα⁷⁰.

Στους περισσότερους νοµισµατικούς τύπους επί Γάλβα η Felicitas φέρει κηρύκειο και κέρας αφθονίας µε την επιγραφή FELICITAS P[UBLI]CA S C⁷¹. Με µικρότερη συχνότητα η Felicitas εικονίζεται µε κέρας αφθονίας και κύλικα να

64 Για τη σύνδεση των εννοιών βλ. Mannsperger (1974) 961. Fears (Theology 1981) 807.

65 BMC I, σ. 135, αρ. 106-7 (ασσάριο, νοµισµατοκοπείο Ρώµης, 34-35µ.Χ.). BMC I, σ. 138 αρ. 120-4 (ασσάρια, Ρώµη, 35-36 µ.Χ.), σ. 140, αρ. 138-140 (ασσάρια, Ρώµη, 36-37µ.Χ.). Για τα νοµίσµατα βλ.

M. Grant, Roman Anniversary issues, Cambridge 1950, 45. M. Grant, Aspects of the principate of Tiberius, N.Y. 1950, 77. Woodman (1977) 145.

66 Για τη σύνδεση των εννοιών βλ. Wissowa (1912) 267. Fears (Cult of virtues 1981) 891.

67 BMC I, σ.133 αρ. 95-7 (ασσάρια νοµισµατοκοπείου Ρώµης, 22-23 µ.Χ.).

68 Tac., Ann. II, 84. Για την ερµηνεία των νοµισµάτων βλ. BMC I, cxxxvii. Fears (Virtues 1981) 891.

69 Βλ. παρακάτω «Λατρεία της Felicitas».

70 Για την ερµηνεία της επιγραφής του νοµίσµατος (BSFN 28,4, 1973, 384κεξξ., RIC 41) βλ.

Zehnacker (1986) 341.

71 Robertson (1962) 160, αρ. 38 (dupontius 68-9µ.Χ.).