Μπαίνουμε σε ένα νέο Μεσαίωνα;
Επιστροφή στο Μέλλον
Ìðáßíïõìå óå Ýíá íÝï Ìåóáßùíá;
ÅðéóôñïöÞ óôï ÌÝëëïí
ÓõããñáöéêÞ ïìÜäá
Ç ìåëÝôç ôçò éóôïñßáò ôùí ðïëéôéóìþí, ìå ôç âïÞèåéá ôçò åóùôåñéêÞò öéëïóïößáò, ìáò áíïßãåé ôá ìÜôéá ìðñïò óôï ãåãïíüò üôé óå êÜèå ðïëéôéóìü õðÜñ÷åé ï áÝíáïò íüìïò ôïõ ñõèìïý ôçò ãÝííçóçò, ôçò áêìÞò, ôçò ðáñáêìÞò êáé ôïõ èáíÜôïõ. Óå áõôü ôï âéâëßï Ý÷ïõìå óõëëÝîåé üëåò ôéò èåùñßåò êáé ôá óôïé÷åßá ðïõ ìáò äåß÷íïõí ôçí åìöÜíéóç ìéáò åðåñ÷üìåíçò «Íý÷ôáò» ôïõ ðïëéôéóìïý, åíüò «ÍÝïõ Ìåóáßùíá». Áí êáé äåí ìðïñïýìå íá áëëÜîïõìå ôçí ðïñåßá ôçò öýóçò, ìðïñïýìå ùóôüóï íá ðñïåôïéìáóôïýìå, áôïìéêÜ êáé ïìáäéêÜ, êáé íá Ý÷ïõìå ìéá ðéï åíåñãÞ êáé õðåýèõíç óôÜóç ìðñïóôÜ óôéò äõóêïëßåò ðïõ Ýñ÷ïíôáé. ÅðåéäÞ üðùò ëÝåé êáé ï óõããñáöÝáò Dane Rudhyar, óôï âéâëßï ôïõ «Directives for á New Life»:«ÊáíÝíáò äåí ìðïñåß íá óôáìáôÞóåé ôçí áðïóýíèåóç åíüò ðïëéôéóìïý ðïõ ôåëåéþíåé ï êýêëïò ôïõ. Ìðïñåß ìüíï íá êáôáëÜâåé ðëÞñùò ôé óçìáßíåé áõôü ôï ôÝëïò êáé íá êÜíåé ôçí Ýó÷áôç åðéëïãÞ: íá åßíáé öýëëï êáé íá ðåèÜíåé ìáæß ìå ôá õðüëïéðá öýëëá Þ íá åßíáé óðüñïò êáé íá âéþóåé ôç íßêç ðÜíù óôï èÜíáôï.»
Éóôïñéêïß ìåóáßùíåò
Ìýèïé êáé ðáñåñìçíåßåò
Ïé áüñáôïé íüìïé ôçò Éóôïñßáò
Ðñïöçôåßåò ãéá Ýíáí åðåñ÷üìåíï ìåóáßùíá
Ï ìåóáßùíáò óôçí ðõñáìßäá ôïõ Ðïëéôéóìïý
ÌÐÁÉÍÏÕÌÅ
ÓÅ ÅÍÁ ÍÅÏ ÌÅÓÁÉÙÍÁ;
ÌÐÁÉÍÏÕÌÅ
ÓÅ ÅÍÁ ÍÅÏ ÌÅÓÁÉÙÍÁ;
ÅÐÉÓÔÑÏÖÇ ÓÔÏ ÌÅËËÏÍ
ÓõããñáöéêÞ ïìÜäá:
ÓõíôïíéóôÞò: ÁèáíÜóéïò ÊïõêïõâÞò
Ãåþñãéïò ÁíáóôáóéÜäçò
ÐáíôåëÞò ÂåêñÞò
ÁèçíÜ ÑÜóóéïõ
Êïêþíç Áíäñåïðïýëïõ
ÄÞìçôñá ÐáðáëáæÜñïõ
ËÜìðñïò Ôáóïýëáò
© ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2008 Μπαίνουμε σε ένα νέο Μεσαίωνα; Επιστροφή στο μέλλον Συγγραφική ομάδα: Συντονιστής: Αθανάσιος Κουκουβής Γεώργιος Αναστασιάδης Παντελής Βεκρής Αθηνά Ράσσιου Κοκώνη Ανδρεοπούλου Δήμητρα Παπαλαζάρου Λάμπρος Τασούλας Επιμέλεια έκδοσης: Φ. Θεοδωρίδου Επιμέλεια κειμένου: Σ. Καλούδη Ατελιέ: Ν. Βαγιανοπούλου - Φ. Θεοδωρίδου Σχεδιασμός εξωφύλλου: Κ. Φραντζικινάκης ÅÊÔÕÐÙÓÇ: ÄÅÊÁËÏÃÏÓ Å.Ð.Å. Εκδόσεις: ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ Αγίου Μελετίου 29, 11361, Αθήνα, τηλ. 210 8231301 e-mail: books@nea-acropoli.gr - web: www.nea-acropoli.gr
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερι-κή ή περιληπτιμερι-κή ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιοδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλε-κτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ISBN: 978-960-8407-68-8
ÐÅÑÉÅ×ÏÌÅÍÁ
Πρόλογος... Εισαγωγή ... 1η ΕΝΟΤΗΤΑ “Η σκοτεινή μας Ιστορία”... Κεφάλαιο 1ο Ποια στοιχεία χαρακτηρίζουν ένα μεσαίωνα.. Κεφάλαιο 2ο Οι βασικοί ιστορικοί μεσαίωνες στο πανόραμα της ανάπτυξης των πολιτισμών ... Κεφάλαιο 3ο «Μύθοι» και παρερμηνείες σχετικά με τους μεσαίωνες και τη «γραμμική αντίληψη» της εξέλιξης της ιστορίας ... 2η ΕΝΟΤΗΤΑ “Οι αόρατοι νόμοι της Ιστορίας” ... Εισαγωγή στην Ενότητα ... Κεφάλαιο 1ο Αρχαίες παραδοσιακές θεωρίες για τους νόμους των ιστορικών κύκλων ... Κεφάλαιο 2ο Σύγχρονες θεωρίες και προβλέψεις για μια επερχόμενη σκοτεινή εποχή ... Κεφάλαιο 3ο Προφητείες για έναν επερχόμενο Μεσαίωνα.. 3η ΕΝΟΤΗΤΑ “Προς ένα νέο Μεσαίωνα στην πυραμίδα του Πολιτισμού” ... Εισαγωγή στην Ενότητα ... Κεφάλαιο 1ο Η παρακμή στο πολιτικό επίπεδο ... Κεφάλαιο 2ο Η παρακμή σε κοινωνικό επίπεδο ... Κεφάλαιο 3ο Η παρακμή σε οικονομικό και επιχειρηματικό επίπεδο ... ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 1ο Μέρος: Τι να περιμένουμε στις επόμενες δεκαετίες; Ποιο είναι το «σκοτεινό» σενάριο; ... 2ο Μέρος: Πώς μπορούμε να προετοιμαστούμε; ... 7 9 21 23 55 83 99 101 107 123 153 163 165 179 199 215 225 227 239ÐÑÏËÏÃÏÓ
Εδώ και πάνω από δύο δεκαετίες οι εκδόσεις «Νέα Ακρό-πολη» συμβάλλουν στην έγκυρη ενημέρωση του ελληνικού κοινού για θέματα που αφορούν τη φιλοσοφία και τον εσω-τερισμό, καθώς και την ιστορία και εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Τα τελευταία χρόνια η προσπάθειά μας επικεντρώθηκε στο να σχηματίσουμε μερικές ερευνητικές ομάδες από έμπειρους μελετητές, για να ερευνήσουν, από μια πιο εσωτερική άποψη από τη συνηθισμένη ακαδημαϊκή, την πορεία του παγκόσμιου πολιτισμού, από την απαρχή της πρωτο-ιστορίας μέχρι και τις ημέρες μας, επιχειρώντας μάλιστα και ορισμένες προβλέψεις για το πιθανό μέλλον. Οι τομείς και τα θέματα της έρευνας αυτής ήταν πολλοί και ποικίλοι, προσπαθώντας να καλύψουν όλες σχεδόν τις πτυχές της ανθρώπινης πολιτιστικής εξέλιξης, από τις θρη-σκευτικές αντιλήψεις μέχρι τους πολιτικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες, περνώντας από τις επιστημονικές ανακαλύψεις, τις τέχνες και τα γράμματα σε όλες τους τις δι-αστάσεις. Καρπός αυτής της ερευνητικής προσπάθειας ήταν η συγ-γραφή, από αντίστοιχες ομάδες μελετητών, έξι αυτοτελών βιβλίων με διαφορετικά μεν θέματα το καθένα, αλλά συμπλη-ρωματικά μεταξύ τους, ώστε κατά κάποιο τρόπο να αποτε-λούν μια αδιάσπαστη ενότητα για μια ολιστική θεώρηση του ανθρώπινου πολιτισμού παγκοσμίως. Σκοπεύουμε να ολοκλη-ρώσουμε την έκδοση όλων σε διάστημα δύο χρόνων. Το βιβλίο αυτό είναι ένα από αυτά. Οι άνοδοι και οι κά-θοδοι των πολιτισμών, που καθορίζουν αντίστοιχα τις λεγό-μενες «Χρυσές Εποχές» και τους «Μεσαίωνές» τους, είναι ένα εξαιρετικό θέμα έρευνας. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους; Ποιοι μηχανισμοί τους προκαλούν; Γιατί πεθαίνουν οι πολιτισμοί αλλά και γιατί καταφέρνουν να επικρατήσουν γιαπολλούς αιώνες; Τι τους ενέπνευσε, τι τους σφυρηλάτησε και τι τους έκανε να παρακμάσουν; Ποιοι είναι οι «Γιοι του Ουρανού» για τους οποίους οι αρχαίες παραδόσεις μας λένε ότι ήταν Κτίστες Πολιτισμών; Υπάρχουν «φωτισμένοι Ηγεμόνες», Μύστες και μεγάλοι Δά-σκαλοι που έδρασαν με τρόπο καθοριστικό στην εξέλιξη των πολιτισμών; Όλα αυτά και πολλά άλλα είναι φιλοσοφικά ερωτήματα που προσπαθούν οι συγγραφείς να ερευνήσουν και να απα-ντήσουν με βάση τις μελέτες που έκαναν πάνω στην ιστορία για πολλά χρόνια. Σίγουρα έχουν ειπωθεί πολλά για όλα αυτά, αλλά σε αυτά τα βιβλία αντιμετωπίζονται από μια εντελώς δι-αφορετική οπτική γωνία: αυτήν της εσωτερικής φιλοσοφίας. Υπάρχουν όμως και άλλα πολύ σημαντικά θέματα που αναλύουν αυτά τα έξι βιβλία. Οι μεγαλύτεροι πολιτισμοί της ανθρωπότητας έχτισαν πυραμίδες, ειδικά στις «Χρυσές Επο-χές» τους. Γιατί η πυραμιδική κατασκευή είναι ένας σημαντι-κός κοινός παρονομαστής στους ανθρώπινους πολιτισμούς; Και δεν είναι ο μόνος κοινός παρονομαστής, αφού ο Θεσμός των Μυστηρίων και των Μυητικών Κέντρων ήταν και αυτός κοινός σε όλους τους μεγάλους πολιτισμούς. Όπως επίσης και οι αντιλήψεις τους για την Ψυχή, τη μεταθανάτια ζωή και το «Υπερπέραν», αξεχώριστα συνυφασμένες με την ανθρώπινη υπόσταση όλων των λαών. Πέρα και πάνω από τις φαινομενικές διαφορές που ενυ-πάρχουν σε κάθε πολιτισμό σχετικά με τον τρόπο αντιμετώ-πισης όλων αυτών των θεμάτων και ερωτημάτων, η έρευνα αποκαλύπτει εκπληκτικές ομοιότητες και κοινά στοιχεία, που προσφέρουν εύλογα και λογικά συμπεράσματα στους σημε-ρινούς ερευνητές και ανοίγουν ανυποψίαστους ορίζοντες στις μελλοντικές γενιές. Όμως η αξία τους δεν βρίσκεται μόνο στις ομοιότητες αλλά και στο νόημα των διαφορών τους. Γεώργιος Α. Πλάνας Εκδότης και συγγραφέας
Εισαγωγή
«Η ιστορία του κόσμου είναι η ιστορία λίγων ανθρώπων που είχαν πίστη στον εαυτό τους. Όσο πιο σύντομα ένα έθνος ή ένας άνθρωπος χάνει την πίστη του, τόσο σύντομα έρχεται και η παρακμή.» Σουάμι Βιβεκανάντα - Complete Works. Volume 8. Notes of Class Talks and Lectures«Εδώ και αρκετό καιρό, η γενική αντίληψη που έχουμε για τον κόσμο, η οποία βασίζεται στην ιδέα της εξέλιξης και της διηνεκούς προόδου της επιστήμης, έχει εξαντληθεί. Ζούμε στην κατάρρευ-ση των πολιτικών σχημάτων που αποτελούν απόρ-ροια της αισιόδοξης αυτής φιλοσοφίας».
Edgan Morin «Terre-Patrie»
Τις τελευταίες δεκαετίες, όλο και πληθαίνουν οι φωνές που λένε ότι ο δυτικός μας πολιτισμός εισέρχεται σε μία με-γάλη κρίση. Είτε δίνουν σε αυτή την κρίση την ονομασία «σκοτεινή εποχή» είτε «εποχή παρακμής» είτε «νέο μεσαί-ωνα», το γεγονός είναι ότι οι φωνές αυτές έχουν ξεφύγει από τα πλαίσια του περιθωρίου και έχουν μπει στο προσκήνιο της συγγραφικής και ερευνητικής πρωτοπορίας. Όταν πριν από 20 χρόνια κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Νέα Ακρόπολη» το βιβλίο μας «Προς ένα Νέο Μεσαίω-να» του συγγραφέα Javier Alvarado Planas (βασισμένο στην ιστορική μελέτη του Jorge Angel Livraga, ιδρυτή της «Νέας Ακρόπολης»), ελάχιστα βιβλία πραγματεύονταν ένα τέτοιο θέμα με τόση ευρύτητα και υπευθυνότητα. Σήμερα διαβά-ζοντας ξανά αυτό το βιβλίο, επιβεβαιώνουμε τον προφητικό του χαρακτήρα, που βασίζεται στη μελέτη των νόμων της ιστορίας και που αντλεί έμπνευση από την αρχαία και παρα-δοσιακή θεώρηση του κόσμου και των κοινωνιών. Η λατρεία του θετικισμού και η αλαζονεία του νεο-ορθο-λογισμού έφραξαν τα σύνορα μεταξύ του νέου μας πολιτι-σμού και της κληρονομιάς που μας άφησε η συλλογική μας μνήμη. Δοκιμασμένες ιδέες, ηθικά φιλοσοφικά πρότυπα, εμπνευσμένη μυθολογία πετάχτηκαν στη «χωματερή της ιστορίας» και νέοι «μύθοι» ανέλαβαν τη δράση να χτίσουν το νέο μας πολιτισμό. Μαζί με αυτά που παραμερίστηκαν είναι δυστυχώς και αυτή η αρχαία θεώρηση της κοινωνίας και του πολιτισμού ως ζωντανές εξελισσόμενες οντότητες. Αυτή η κοσμο-θεώρηση μας βοηθά να υπερβούμε το στά-διο του παρατηρητή της ιστορίας, για να μυηθούμε στη φι-λοσοφία της. Μας επιτρέπει να εντάξουμε τους παγκόσμιους νόμους της φύσης μέσα στις κοινωνικές μας σχέσεις. Κι ένας από τους σημαντικότερους αυτούς νόμους είναι ο νόμος του ρυθμού. Όλο το σύμπαν είναι γεμάτο ρυθμό. Είναι ένα δια-τεταγμένο σύμπαν και ο ρυθμός του είναι η ενσάρκωση της τάξης μέσα στο χρόνο. Αν και ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται
μια πολλαπλότητα ρυθμών, στην πραγματικότητα υπάρχουν λίγες δομές-πρότυπα που επαναλαμβάνονται κυκλικά. Κά-ποιες από αυτές τις διαδικασίες επηρεάζουν όλη τη βιόσφαι-ρα, άλλες ρυθμίζουν την ανάπτυξη και την εξαφάνιση των ανθρώπινων κοινωνιών και πολιτισμών και άλλες αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία εκτυλίσσονται οι ατομικές ζωές. Μελετώντας αυτές τις επαναλαμβανόμενες δομές μπο-ρούμε να διευρύνουμε την οπτική μας επάνω στις σύγχρονες τάσεις της κοινωνίας μας και να ανακαλύψουμε τις πιθανές κρίσεις και τα σταυροδρόμια που θα συναντήσει ο πολιτι-σμός μας. Η μελέτη αυτή μας ανοίγει τα μάτια μπροστά στο γεγονός ότι ο πολιτισμός δεν είναι μια μηχανή αλλά ένα ζω-ντανό ον, το οποίο υπερβαίνει τα μέρη που το αποτελούν. Κι όπως σε κάθε ζωντανό ον αυτού του πλανήτη, έτσι και σε κάθε πολιτισμό υπάρχει ο αέναος νόμος των ρυθμών, των κύκλων της ακμής και της παρακμής. Κι όπως συμβαίνει σε κάθε άλλο ζωντανό ον αυτού του πλανήτη, έτσι ο κάθε πολιτισμός -και επομένως και ο δικός μας- έχει μία γέννηση, μία ακμή και ένα θάνατο. Τι είναι όμως ένας πολιτισμός; Δύσκολα μπορούμε να βρούμε έναν κοινό ορισμό του τι είναι ένας πολιτισμός. Οι σύγχρονοι επιστήμονες τείνουν να συμφωνήσουν σε κάποια χαρακτηριστικά, τα οποία προ-βιβάζουν μία κοινωνία σε πολιτισμό. Ας δούμε κάποια από αυτά: • Η εντατική γεωργική παραγωγή με τη χρήση εξελιγ-μένων τεχνικών μέσων. • Ένα σημαντικό ποσοστό ανθρώπων να μην αφιερώ-νει το χρόνο του στην παραγωγή τροφής και να αφοσιώνεται σε άλλες υπηρεσίες, όπως η βιομηχανία, ο πόλεμος, η επι-στήμη, η θρησκεία. • Η αστικοποίηση. • Μορφές κοινωνικής οργάνωσης και δημιουργία
γρα-φειοκρατικών δομών για την εξυπηρέτηση αναγκών, όπως η εκπαίδευση, η διακυβέρνηση, η απονομή δικαιοσύνης. • Πολύπλοκες μορφές εμπορίου και οικονομικών συ-ναλλαγών. • Ανάπτυξη εξελιγμένων μορφών γραμμάτων και τε-χνών. Όλοι οι πολιτισμοί ξεκινούν από μικρές πόλεις, οι οποίες οργανώνονται πολιτειακά με επιτυχία. Αυτή η επιτυχία των πόλεων ενός πολιτισμού ελκύει όλο και μεγαλύτερες ομά-δες ανθρώπων. Η αύξηση του πληθυσμού και της έκτασης των πόλεων συντελείται σε εκθετικό βαθμό. Ο πολιτισμός τότε φτάνει σε ένα όριο και παραμένει στάσιμος για μεγά-λο διάστημα. Συνήθως, κάποιοι τέτοιοι πολιτισμοί ξεκινούν να ανταγωνίζονται άλλους. Αυτό οδηγεί σε κάποια μορφή πλήρους κυριαρχίας απέναντι στους ανταγωνιστές ή σε ένα είδος πιο χαλαρής επικυριαρχίας. Τέλος, με το πέρασμα του χρόνου όλοι οι πολιτισμοί καταρρέουν ή αντικαθίστανται από άλλους δυναμικότερους και πιο ανταγωνιστικούς. Η γέννηση, η ακμή ή η παρακμή κάθε πολιτισμού δια-φαίνονται πιο χαρακτηριστικά πάντα μέσα από τις διάφορες όψεις-πλευρές από τις οποίες δομείται εσωτερικά ένας πο-λιτισμός. Ποια είναι όμως η εσωτερική δομή ενός πολιτισμού; Μελετώντας τους αρχαίους και σύγχρονους πολιτισμούς με τη βοήθεια της εσωτερικής φιλοσοφίας, η οποία αναζητά τις αρχικές αιτίες κυρίως πάνω στο πνευματικό επίπεδο και όχι μόνο στο ψυχολογικό, κοινωνιολογικό ή υλιστικό, μπο-ρούμε να πούμε ότι το κλασικό μοντέλο ενός πολιτισμού είναι κατά κάποιο τρόπο πυραμιδικό. Η Φύση βασίζεται στο Πυραμιδικό Σύστημα, το οποίο είναι το βασικό σύστημα λειτουργίας της. Η τροφική
αλυσί-δα, η εξέλιξη των ειδών, οι αναλογίες μεταξύ των τεσσάρων βασιλείων της Φύσης (ορυκτά, φυτά, ζώα, άνθρωποι) είναι μερικές από τις εφαρμογές του Νόμου αυτού. Κάθε Πυραμιδικό Σύστημα περικλείει τον αριθμό επτά, ο οποίος είναι ένας αριθμός με μεγάλη εσωτερική σημασία. Κάθε Πυραμίδα αντανακλά τα επτά βασικά στοιχεία: -Τις τέσσερις πλευρές της, οι οποίες σχετίζονται με τους τέσσερις βασικούς δρόμους πραγμάτωσης ενός πολιτισμού. Αυτοί είναι: Α) Επιστήμη Β) Θρησκεία Γ) Τέχνη Δ) Πολιτική -Τα τρία θεμελιώδη στοιχεία, που το καθένα τους έχει διαφορετική λειτουργία, αλλά και τα τρία κάνουν τους δια-φορετικούς δρόμους να συγκλίνουν. Αυτά είναι:
Α) Ο Άξονας της Πυραμίδας, ο οποίος φτάνοντας μέχρι την Κορυφή αντιστοιχεί στο θεσμό των Μυστηρίων, που ήταν στην αρχαιότητα η σπονδυλική στήλη αξιών ενός πο-λιτισμού. Β) Η Βάση της Πυραμίδας, η οποία αντιστοιχεί στην πο-λιτισμική Παράδοση. Γ) Ο Σπειροειδής δρόμος, ο οποίος οδηγεί τους ανθρώ-πους και τις κοινωνίες προς την αυτοπραγμάτωσή τους. Κι εδώ, βρίσκουμε το ρόλο της Φιλοσοφίας. Για να δημιουργηθεί ένας πολιτισμός, χρειάζεται να υπάρχει ένας συντονισμός και μια ολιστική ανάπτυξη των τεσσάρων εδρών, οι οποίες εκφράζουν τις τέσσερις πολύ βασικές και ουσιαστικές ανθρώπινες δραστηριότητες: την Τέχνη, τη Θρησκεία, την Επιστήμη και την Πολιτική. Υπάρχουν πολλές στιγμές στην Ιστορία της Ανθρωπό-τητας, όπου παρατηρούμε την ανάπτυξη μόνο μίας ή δύο πλευρών της Πυραμίδας του Πολιτισμού. Για παράδειγμα, στη σημερινή εποχή είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι είναι υπερ-ανεπτυγμένη μόνο η μία πλευρά -αυτή της επι-στήμης- ενώ όλες οι άλλες πλευρές της Πυραμίδας είναι φθαρμένες και λίγο-πολύ υποταγμένες στην επιστήμη. Είναι φανερό επομένως ότι δεν μιλάμε για έναν παραδοσιακό και σφαιρικό πολιτισμό. Και γιατί ο πολιτισμός είναι αναγκαίος; Ο άνθρωπος ως άτομο, όπως αποδεικνύει η ιστορία του, μπορεί κάλλιστα να λειτουργήσει μέσα σε μικρές ομάδες και κοινωνίες. Εάν τα μόνα ζητούμενα είναι η επιβίωση και η ησυχία, τότε μπορούμε να πούμε ότι αντίθετα ο πολιτισμός φέρνει ανεπιθύμητες πολυπλοκότητες σε αυτόν τον άνθρω-πο άνθρω-που θέλει να ζήσει απλά σαν ένα μέρος της φύσης. Ο πολιτισμός και ιδιαίτερα η φάση της γέννησής του καλεί σε υπερβάσεις, αγώνες, διεκδικήσεις, αναθεωρήσεις,
ιδεολογικές συγκρούσεις. Ο πολιτισμός είναι μια κατάκτηση της ανθρωπότητας ως σύνολο και όχι του ανθρώπου ως άτο-μο. Είναι ο μαγνήτης που συναρμόζει όλες τις διαφορετικές πλευρές της ανθρώπινης δημιουργικότητας, για να γεννήσει μια νέα υπερ-ατομική συλλογικότητα, η οποία μπορεί να πραγματώσει οράματα και όνειρα, που μόνος του κάθε άν-θρωπος ως άτομο θα ήταν αδύνατο να πετύχει. Είναι ίσως ο μοναδικός τρόπος που επιτρέπει να συνειδητοποιήσουμε και να πραγματώσουμε τη φύση μας ως ΜΙΑ ανθρωπότητα. Σύμφωνα με την εσωτερική φιλοσοφία, ο πολιτισμός στο βάθος του είναι μια πλανητική διαδικασία, η οποία φέρνει διαφορετικές κουλτούρες σε επαφή μεταξύ τους έτσι, ώστε από αυτήν τη γόνιμη συνεύρεση να μπορέσουν να ενσαρ-κωθούν οι νέες δυνατότητες του παγκόσμιου ΝΟΥ, δυνα-τότητες που μέχρι τότε ήταν σε εμβρυακή κατάσταση. Κι αυτό, επειδή στην εσωτερική φιλοσοφία είναι αποδεκτό ότι, όπως συμβαίνει και στη φύση, η πραγματική εξέλιξη είναι σαν την ανάπτυξη ενός σπόρου σε δένδρο. Η ανθρωπότητα δηλαδή, ως είδος, είναι μια εξελισσόμενη οντότητα, η οποία μέσα από την προσπάθεια δημιουργίας των πολιτισμών φα-νερώνει και υλοποιεί τις δυνατότητες που ήδη περικλείονται πρωταρχικά μέσα στο είδος της. Αυτή η διαδικασία αυτοπραγμάτωσης της ανθρωπότη-τας μέσα από τη δημιουργία πολιτισμού είναι αργή. Υπό-κειται στους παγκόσμιους νόμους και ιδιαίτερα σε αυτό που ο Εμπεδοκλής αποκαλούσε κυκλική και περιοδική επιρροή δύο αντίθετων ροπών: της «Φιλότητας», της δύναμης που ενώνει, και του «Νείκους», της δύναμης που διασπά και χω-ρίζει. Όταν η δόνηση μιας από τις δυναμικές εκφράσεις της αρχέτυπης ανθρωπότητας ηχεί συντονισμένα με τις ανθρώ-πινες δομές της κοινωνίας, ένας πολιτισμός αρχίζει να δη-μιουργείται, για να συμπεριλάβει την ποιότητα αυτής της δόνησης και να την ενσωματώσει μέσα στην ανθρώπινη
ιστορία. Ανάλογα με την ποιότητα αυτής της ανταπόκρισης στη δόνηση και ανάλογα με την ευκολία ή τη δυσκολία προ-σαρμογής των κοινωνικών δομών σε αυτά τα νέα αρχέτυπα, θα έχουμε ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο, ένα μακροβιότερο ή πιο βραχύβιο, ένα σφαιρικότερο ή έναν αποσπασματικό πολιτισμό. Αργά ή γρήγορα όμως, ο πολιτισμός θα δοκιμαστεί και κάποτε θα εξαφανιστεί αφήνοντας τις ανθρώπινες κοινωνίες να διαλυθούν στα συστατικά τους μέρη, όπως αποσυντίθεται ένα σώμα, όταν το αφήνει η ψυχή. Κι αυτό συμβαίνει με φυ-σικό τρόπο. Πρώτα, γιατί η δύναμη των αρχικών ιδεών που οδήγησαν στην πολιτισμική σύνθεση, σταδιακά εξαντλείται μέσα στις πολλαπλές διανοητικές ερμηνείες και σοφιστικές διαμάχες των μεταγενέστερων, οι οποίοι αδυνατούν να κρα-τήσουν μέσα τους την ισχύ της ενότητας των αρχετύπων αυ-τών. Και έπειτα, γιατί οι ανθρώπινες κοινωνικές δομές ως μορφώματα, χάνουν την ικανότητα της προσαρμογής και της ανανέωσης και γερνάνε με αποτέλεσμα η ζωτική δύνα-μη των ιδανικών του πολιτισμού να δύνα-μη βρίσκει πρόσφορο έδαφος, για να θρέψει την κοινωνία. Αυτή η παλίρροια της ιστορίας μας δίνει τη δυνατότη-τα να πλησιάσουμε κάποτε μέσα από τη σπειροειδή εξέλιξη στην εφαρμογή της πρώτης από τις τρεις Αρχές της Νέας Ακρόπολης. Να πλησιάσουμε στη συνειδητοποίηση της μίας ανθρωπότητας πέρα από διαφορές φυλής, φύλου, πίστης και κοινωνικής προέλευσης. Στην αναγνώριση της αδελφότητάς μας. Μέχρι τότε όμως, έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας και πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, για να αναγνωρίσουμε τα σημάδια της ιστορίας και να διαπιστώσουμε σε ποια πολιτι-σμική φάση είμαστε και προς τα πού πάμε. Και τα σημάδια γύρω μας είναι πολλά και εμφανή και μας ψιθυρίζουν ότι είμαστε στις αρχές μιας μεγάλης «μακριάς νύχτας» του πο-λιτισμού, ενός νέου μεσαίωνα.
Τι είναι ένας Μεσαίωνας ή μια Σκοτεινή Εποχή; Σκοτεινή Εποχή είναι μια εποχή, όπου κυριαρχεί η ανα-σφάλεια και το χάος. Μια Σκοτεινή Εποχή μπορεί να περι-γραφεί ως μια εποχή χωρίς πολιτική ενότητα, χωρίς ασφα-λείς, πλούσιες και εκτεταμένες εμπορικές συναλλαγές και χωρίς μια πλατιά συνείδηση της κοινότητας μεταξύ των ανθρώπων. Είναι μια εποχή, όπου κυριαρχεί το ένστικτο της ατομικής επιβίωσης. Ο στοχασμός και η υπηρεσία σε κάποιες ανώτερες αξίες θεωρούνται χάσιμο χρόνου. Αυτός είναι και ο λόγος που σε μια τέτοια εποχή δεν κρατούνται καν γραπτά αρχεία, εφόσον κι αυτό θεωρείται περιττή πο-λυτέλεια. Ο μεσαίωνας είναι σαν ομίχλη, η οποία δυσχεραίνει τη μεταβίβαση των πληροφοριών ανάμεσα στις εποχές πολιτι-σμού. Οι άνθρωποι που ζουν σε μια τέτοια εποχή, μαθαίνουν όλο και λιγότερα για τους προγόνους τους και τον υπόλοιπο κόσμο γύρω τους. Αυτός είναι και ένας άλλος λόγος, που ένα μεσαίωνα τον ονομάζουμε «σκοτεινή» εποχή. Όταν ο κλασικός πολιτισμός στη Δύση κατέρρευσε, πολλές από τις γνώσεις του ξεχάστηκαν. Οι μελετητές και οι ιστορικοί σή-μερα ξέρουν αυτά τα λίγα που υπάρχουν, επειδή τα διέσω-σαν οι Άραβες. Πολλά κλασικά έργα μεταφράστηκαν ξανά από τα αραβικά κατά τη διάρκεια της τελευταίας Ευρωπαϊ-κής Αναγέννησης. Οι μεσαίωνες ως εποχές δημιουργικής καταστροφής Αν και οι αρνητικές λειτουργίες ενός μεσαίωνα είναι εμ-φανείς, δεν πρέπει να παραβλέπουμε και τη θετική του λει-τουργία, η οποία συνίσταται στο ότι βοηθάει την κοινωνία να μετασχηματιστεί. Ένας μεσαίωνας είναι ταυτόχρονα και μια εποχή μεγάλης δημιουργικότητας. Είναι ένα «χυτήριο», όπου μέσα του λιώνουν οι γερασμένες και φθαρμένες πολι-τιστικές δομές Από ’κει θα προέλθει η πρώτη ύλη για την οικοδόμηση του νέου πολιτισμού. Μέσα σε ένα μεσαίωνα
μπορεί να υπάρξουν εκείνες οι συνθήκες, όπου το «νέο» δύναται να επωαστεί. Όπως μας δείχνει το αλχημικό σύμ-βολο του ουροβόρου φιδιού, μέσα σε ένα μεσαίωνα η κα-ταστροφή οδηγεί σε μία νέα δημιουργία. Το μυθικό πτηνό Φοίνικας, το οποίο αναγεννιέται από τις στάχτες του, απο-τελεί πολύ εύστοχα το σύμβολο της κυκλικής εξέλιξης των πολιτισμών. Όπως λοιπόν ο μυθικός Φοίνικας, έτσι και οι κοινωνίες αναγεννιούνται μέσα από τις στάχτες τους. Και όπως το περιοδικό κάψιμο μέρους του δάσους από φωτιές που δημιουργούνται από κεραυνούς, έχει αποδειχτεί ότι ανανεώνει το δάσος, έτσι και ένας μεσαίωνας μπορεί να ανανεώσει την ανθρωπότητα. Όταν η Ιστορία μας φέρνει αντιμέτωπους με νέες προ-κλήσεις και νέα δεδομένα, οφείλουμε να τα μελετήσου-με και να προσαρμοστούμελετήσου-με. Όταν όμως ένας πολιτισμός φτάνει σε ένα σημείο ακμής, αρχίζει να «ιεροποιεί» την «εικόνα του κόσμου» του, δηλαδή το σύνολο των αρχών, πεποιθήσεων και αξιών που γέννησαν αυτόν τον ιδιαίτερο πολιτισμό. Και εθελοτυφλώντας μπροστά στα νέα εμπόδια και στις εξελίξεις, αρτηριοσκληρύνεται, αρχίζει να γερνάει και δεν μπορεί να αγκαλιάσει το νέο. Οι αρνητικές εμπειρί-ες των σκοτεινών εποχών αναγκάζουν τους ανθρώπους να έρθουν αντιμέτωποι με τις ανισότητες και τα προβλήματα των προηγούμενων πεποιθήσεων και αντιλήψεων της πα-λιάς «εικόνας του κόσμου». Ο θάνατος του «παλιού» είναι αναπόφευκτος και αναγκαίος, για να μπορεί το «νέο» να ανατείλει με μια εφηβική δημιουργική ορμή. Μια σκοτεινή εποχή κλείνει μια παλιά και ετοιμάζει τη νέα εποχή, πολλές φορές μέσα από επίπονες και επίμοχθες διαδικασίες. Οι παλιοί θεσμοί καταρρέουν κι αφού, όπως έλεγε ο Δημόκριτος, «η φύση απεχθάνεται το κενό», το γε-γονός αυτό γίνεται η ευκαιρία να αναδυθεί ένα γόνιμο πεδίο, όπου θα ξιφουλκήσουν νέοι και φρέσκοι τρόποι σκέψης και
ιδανικών, για να επικρατήσουν τελικά οι καταλληλότεροι, οι οποίοι θα δημιουργήσουν ένα νέο πολιτισμό. Ας δούμε κάποια παραδείγματα: Κατά τη διάρκεια της σκοτεινής εποχής που ακολούθη-σε την πτώση των Μυκηνών στην Ελλάδα, αναπτύχθηκε η μεταλλουργία, η οποία βοήθησε πολύ στην ανάπτυξη της κλασικής Ελλάδας. Αν και αυτή η περίοδος θεωρείται μια πολιτισμική οπισθοδρόμηση, σε κάποιους τομείς δόθηκε η ευκαιρία να υπάρξουν δημιουργικές συνεισφορές, όπως η γεωμετρική τέχνη στη διακόσμηση των αγγείων ή η συγγρα-φή των ομηρικών επών. Ο 4ος αιώνας π.Χ. ήταν ένας αιώνας παρακμής στην Ιτα-λική χερσόνησο. Όμως αυτό έδωσε την ευκαιρία στη Ρώμη να αναπτύξει τους θεσμούς εκείνους, οι οποίοι θα την έκα-ναν μετέπειτα μια μεγάλη αυτοκρατορία. Στην Κίνα, η σκοτεινή εποχή μεταξύ της πτώσης των δυ-τικών Chou και της επανένωσης κάτω από τους Ch’in, ήταν μια περίοδος αξιόλογης διανοητικής ανάπτυξης. Σε πείσμα της ατελείωτης διαμάχης, αυτή η εποχή παρήγαγε μερικά από τα πιο σπουδαία σχολαστικά έργα και επιστημονικές ανακαλύψεις της. Ο Κομφούκιος έζησε σε αυτήν την εποχή και ίδρυσε ένα σημαντικό ηθικό σύστημα, το οποίο θα γινό-ταν ο άξονας της κινέζικης νοοτροπίας. Αυτή ήγινό-ταν η εποχή, που έζησε και ο Λάο Τσε, του οποίου το έργο εμπνέει ακόμα τους ανθρώπους. Η περίοδος των Αντιμαχομένων Βασιλεί-ων κατά τη διάρκεια της οποίας η Κίνα ήταν διασπασμένη μέσα από εκτεταμένες συγκρούσεις, ήταν ταυτόχρονα και η εποχή, όπου ήταν ενεργές και σε ακμή πολλές φιλοσοφι-κές σχολές τόσο, ώστε αυτή η περίοδος τώρα να αρχίζει να θεωρείται από κάποιους κλασική εποχή για τη χώρα. Αργό-τερα, η εποχή που ονομάστηκε «πρώτη διάσπαση», είδε την ανάπτυξη νέων θεμάτων και τεχνικών στην τέχνη, ενώ και κατά τη διάρκεια της «τρίτης διάσπασης» ανακαλύφθηκε η πυρίτιδα και προωθήθηκε η τυπογραφία.
1
ç
ÅÍÏÔÇÔÁ
Ç ÓêïôåéíÞ ìáò Éóôïñßá
ÓõããñáöéêÞ ïìÜäá
ÁèáíÜóéïò ÊïõêïõâÞò
Ãåþñãéïò ÁíáóôáóéÜäçò
ÐáíôåëÞò ÂåêñÞò
ÁèçíÜ ÑÜóóéïõ
Êïêþíç Áíäñåïðïýëïõ
Κεφάλαιο 1ο
Ποια στοιχεία χαρακτηρίζουν
ένα Μεσαίωνα
Εισαγωγή
Πριν αρχίσουμε να γενικεύουμε, όσον αφορά τη μελέτη των στοιχείων που χαρακτηρίζουν ένα μεσαίωνα, πρέπει να διευκρινίσουμε τρία πράγματα. Το πρώτο που πρέπει να διευκρινίσουμε είναι η διαφο-ρά ενός μεσαίωνα από τις συχνές μικρές ή μεγάλες κρίσεις, τις οποίες περνάει κάθε πολιτισμός και κάποιες φορές είναι απλώς οι προάγγελοι του μεσαίωνα. Η καμπύλη της ακμής και παρακμής των πολιτισμών εί-ναι δεδομένη αλλά όχι ομαλή. Πριν έρθει ο πραγματικός με-σαίωνας σ’ έναν πολιτισμό, συντελούνται πολλές μικρές ή μεγαλύτερες κρίσεις και οι ανάλογες υπερβάσεις τους. Αυτό πρέπει να μας κάνει προσεκτικότερους, όσον αφορά το χα-ρακτηρισμό κάθε κρίσης ως μεσαίωνα. Ας δούμε κάποια παραδείγματα από την ιστορία. Στο Σουμεριακό πολιτισμό, στην τρίτη δυναστεία της Ουρ, βλέπουμε μια σημαντική επανόρθωση του πολιτισμούμετά από μια μεγάλη περίοδο παρακμής. Αυτή όμως η περί-οδος ήταν και η τελευταία από τις παρόμοιες αναζωογονή-σεις που είχε. Αργότερα, ο Βαβυλωνιακός πολιτισμός μετά την αρχική του κρίση στάθηκε ξανά στα πόδια του με το Ναβουχοδονόσωρα. Και πιο μετά, αφού κατακτήθηκε από τους Ασσυρίους, ορθώθηκε ακόμη μια φορά. Παρόμοιους κύκλους εξασθένισης και αναζωογόνησης μπορούμε να βρούμε και σε άλλους πολιτισμούς, όπως της αρχαίας Αθήνας ή των Ετρούσκων. Η κινέζικη ιστορία είναι κι αυτή γεμάτη από τέτοιους κύ-κλους, με την περίοδο των αντιμαχομένων βασιλείων στην αρχή και τη δημιουργία ενώσεων μετά, τα οποία τρεις φορές διαλύθηκαν και ξαναδημιουργήθηκαν από την αρχή. Τέτοιες περιόδους συναντάμε στην Κεντρική Αμερική με τους πολιτισμούς των Μιξτέκων, των Ολμέκων, των Τολτέ-κων, των Αζτέκων και των Μάγιας και στη Βόρεια Αμερική με τον πολιτισμό των Ανασάζι. Το δεύτερο που πρέπει να διευκρινίσουμε είναι ότι κάθε μεσαίωνας δεν αποτελεί μία βίαιη, ολική καταστροφή και εξαφάνιση ενός πολιτισμού. Αρκετές φορές, ο πολιτισμός που εισέρχεται στο δικό του μεσαίωνα, κληροδοτεί τα πο-λιτισμικά του «γονίδια» σε έναν άλλο διάδοχο πολιτισμό, ο οποίος επωφελείται από αυτά και τα ενσωματώνει στα δικά του χαρακτηριστικά. Κι αυτό γίνεται συνήθως με αργό και ομαλό τρόπο. Όχι βίαια. Συναντάμε τέτοια φαινόμενα σε όλη την ιστορία, όπως στην ιστορία της αρχαίας Κεντρικής Ευρώπης, της προϊστορικής Κίνας κ.α. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα από το οποίο έχουν διασωθεί αρκετά ιστορικά στοιχεία ήταν αυτό των Ετρούσκων. Η λατινική γλώσσα εμπνεύστηκε από την ετρούσκικη. Ακόμα και η ίδια η λέξη «Ρώμη» έχει μάλλον ετρούσκικη ρίζα. Οι πρώτοι Ρωμαίοι έμαθαν τη γραφή και την κουλτούρα από τους γείτονές τους, Ετρούσκους. Όταν η Ρώμη μέσα στους επόμενους αιώνες είχε πλέον υποσκελίσει
και αφομοιώσει τους Ετρούσκους, ο πολιτισμός τους ζούσε ακόμη μέσα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Έτσι, από τη μία η κοινωνία και οι εξωτερικές μορφές και δομές του ετρούσκι-κου πολιτισμού εξαφανίστηκαν, αλλά από την άλλη το εσω-τερικό πνεύμα και η κουλτούρα του μέσα από την εξάπλωση των Ρωμαίων έγιναν δυνατότερα από ποτέ. Ένα τρίτο στοιχείο που πρέπει να διευκρινίσουμε είναι το κατά πόσο οι πολιτισμοί είναι ίδιοι, ώστε να εφαρμόζουμε γενικούς κανόνες στη μελέτη των μεσαιώνων τους. Αν και οι πολιτισμοί διαφέρουν σε πολλά χαρακτηριστικά τους, έχουν εν τούτοις και αρκετές ομοιότητες, οι οποίες φαίνονται μόνο με πολύ προσεκτική μελέτη. Ο Καναδός ανθρωπολόγος Bruce Trigger στο βιβλίο του «Understanding Early Civilizations: A Comparative Study», που έγραψε το 2003, μελέτησε επτά διαφορετικούς πολιτι-σμούς: την Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, την Κίνα των Shang, τους Αζτέκους και τους γείτονές τους, τους κλασικούς Μά-γιας, τους Ίνκας και τους Γιουρούμπα. Πολλά από τα ευ-ρήματα του Trigger είναι αναπάντεχα και προκλητικά. Μας προκαλούν να αναθεωρήσουμε ό,τι πιστεύαμε ως τώρα γι’ αυτούς τους πολιτισμούς και επιπλέον κλονίζουν τα θεωρη-τικά θεμέλια της σύγχρονης αρχαιολογίας και ανθρωπολο-γίας. Ο Trigger έφτασε στο συμπέρασμα ότι πίσω από τις πολλές λογικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ πολύ δια-φορετικών πολιτισμών, κρύβονται σημαντικές ομοιότητες. Και αυτές οι ομοιότητες επεκτείνονται μέχρι και το δικό μας πολιτισμό. Ο Trigger πιστεύει ότι η οικολογική προσαρμογή και οι κοινωνικοί θεσμοί κάθε πολιτισμού δεσμεύουν τη συ-μπεριφορά του ανθρώπου. Όμως πιστεύει ότι υπάρχει κάτι που είναι κοινό, που είναι ο τρόπος που το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί και αναλύει τα προβλήματα έτσι, ώστε να τείνει να φτάσει σε παρόμοιες λύσεις πέρα από το χρόνο και το χώρο.
Εντυπωσιάστηκε βλέποντας το κοινό πρότυπο που υπάρ-χει πίσω από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των επτά κυριό-τερων και αρχαιόκυριό-τερων πολιτισμών που συνέκρινε. Αυτό το κοινό θρησκευτικό πρότυπο είναι η αιτία για την παρόμοια κοινή δομή που είχαν αυτές οι διαφορετικές κοινωνίες. Αλλά ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το συμπέρασμα στο οποίο κα-τέληξε, ότι δηλαδή ακόμα και ο σημερινός πολιτισμός μας έχει μια κοινή δομή μ’ αυτούς τους πολιτισμούς, η οποία δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά. Αυτό ήταν που τον εντυπωσί-ασε περισσότερο. Αυτή η κοινή δομή είναι η εξής: στη θέση των αρχαίων αντιλήψεων για τις υπερφυσικές δυνάμεις που κυβερνούν το σύμπαν, εμείς σήμερα έχουμε πολιτικές, οικο-νομικές και φιλοσοφικές έννοιες.
Άλλοι ερευνητές όπως ο Colin Renfrew, o Geoffrey Barraclough και ο Humphry Knipe μελετώντας τις πολιτικές δομές των διαφορετικών πολιτισμών έφτασαν σε παρόμοια συμπεράσματα. Για παράδειγμα, η βασιλεία των Αγγλοσα-ξόνων μοιάζει με τη βασιλεία των Σουδανέζων και άλλων Αφρικανικών λαών και ακόμα με τη δομή εξουσίας των Αμερικανικών συμμοριών των νέων. Ο Edward Tylor, ένας Βικτωριανός καθηγητής ανθρω-πολογίας, παρατήρησε ότι οι πολιτισμικές πρακτικές ενός λαού έχουν πάντοτε παραλληλίες και ομοιότητες με αυτές άλλων λαών, οι οποίοι είναι χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Για παράδειγμα, η αφαίρεση του δέρματος του κρανίου ήταν πρακτική των Ινδιάνων της Αμερικής, αλλά αναφέρεται και από τον Ηρόδοτο ως πρακτική των Σκύθων. Κάποιοι Ινδιά-νοι της Αμερικής έκαναν μαντική ζεσταίνοντας κόκαλα και παρατηρώντας τις ρωγμές τους, μια πρακτική που γινόταν στην Αλβανία μέχρι και πριν κάποιες δεκαετίες και στην αρ-χαία Κίνα με παραπλήσιο τρόπο. Το σύστημα των Ίνκας για τη διατήρηση της ειρήνης και της συλλογής των φόρων ήταν να θέτουν ένα άτομο επικε-φαλής κάθε δέκα οικογενειών. Αυτό ήταν ταυτόσημο με το
φορολογικό σύστημα συλλογής των φόρων στην Ευρώπη του μεσαίωνα, καθώς και παρόμοιο με το σύστημα το οποίο εφαρμοζόταν στην προ-επαναστατική Κίνα. Έτσι, αφού διευκρινίσαμε αυτά τα τρία θέματα, μπορού-με να προχωρήσουμπορού-με στη μπορού-μελέτη των στοιχείων που χαρα-κτηρίζουν ένα μεσαίωνα. Και ας δούμε πώς εκφράζεται το μεσαιωνικό πνεύμα μέσα από τις τέσσερις έδρες ενός πολι-τισμού.
1. Ο Μεσαίωνας στην Πολιτική
Αδυναμία κεντρικής εξουσίας και ενδυνάμωση αρκετών παραπλεύρων κέντρων εξουσίας (τύπου φεουδαρχιών) Σε μια προηγμένη κοινωνία υπάρχουν πολλοί και ισχυ-ροί θεσμοί. Όταν η κοινωνία εξαντλήσει τη ζωτική της δύ-ναμη, αυτοί οι θεσμοί τείνουν να αυτο-προστατεύονται και να αυτο-διαιωνίζονται. Το κύριο χαρακτηριστικό τους στη φάση αυτή είναι η αντίσταση στην αλλαγή. Οι γραφειοκρα-τίες που κινούν τα νήματα αυτών των θεσμών, παγιώνονται και έχουν μόνο την αντίληψη του δικού τους συμφέροντος αρνούμενες να δουν το συμφέρον του συνόλου. Το παράδοξο είναι ότι αυτό που φέρνει την έλλειψη προ-σαρμοστικότητας στους θεσμούς, είναι το ίδιο ακριβώς μ’ αυτό που οδήγησε τον πολιτισμό στην ακμή του. Κι αυτό είναι η πολιτική ισχύς. Πώς; Ας το δούμε. Σε μία οργανωμένη κοινωνία, αυτά που εγγυώνται την ασφάλεια και τη δικαιοσύνη είναι ο νόμος και η τάξη. Όσο πιο πολύπλοκη γίνεται μία κοινωνία, τόσο περισσότερο αναγκαία είναι η πολιτική ισχύς. Αυτή κάνει τις κυβερνή-σεις να μπορούν να διοικούν γρήγορα και αποτελεσματικά, να θέτουν κανονισμούς στο εμπόριο και να στηρίζουν τις επιστήμες, τις θρησκείες και τις τέχνες.Για παράδειγμα, η δυναστεία Ch’in, η οποία πρώτη ενο-ποίησε την Κίνα, ενδιαφερόταν ακόμα και για τις διαστά-σεις των αρμάτων. Μια τέτοια θεσμοθέτηση κανόνων είναι βολική για τους εμπόρους και για την προστασία του κοινού συμφέροντος. Ενθαρρύνει την εμπιστοσύνη και έτσι βοηθά-ει το εμπόριο. Το πρόβλημα είναι όμως ότι αυτοί οι κανόνες μπορεί να γίνουν απλά συνήθειες, οι οποίες εμποδίζουν την αλλαγή και την προσαρμογή σε νέες ανάγκες. Οι εξουσίες γίνονται καταναγκαστικές και κυριαρχικές, η ποικιλία και η διαφοροποίηση αντιμετωπίζονται ως κατάρα, η πρωτότυπη σκέψη καταπιέζεται. Όταν οι εξουσίες γυρνούν την πλάτη τους στους νεωτερι-σμούς, την εφευρετικότητα και την πρωτοπορία, η ανανέωση και η εξέλιξη της κοινωνίας γίνονται δυσκολότερες. Η Κινέ-ζικη δυναστεία Ming που ήρθε στην εξουσία το 14ο αιώνα, ήταν εχθρική σε όλες τις μηχανικές επινοήσεις και αντίθε-τη σαντίθε-τη διάδοσή τους. Ένας αυτοκράτορας κατέστρεψε ένα αστρονομικό ρολόι, το οποίο είχε κατασκευαστεί το 1090 μ.Χ. Η πρώιμη περίοδος της δυναστείας είδε τη φιλόδοξη προσπάθεια των Κινέζων στην εμπορική ναυτιλία. Τα κινέ-ζικα πλοία επισκέφτηκαν τη Μέκκα και έφεραν στην Κίνα καμηλοπαρδάλεις από την ανατολική Αφρική. Υπάρχουν εν-δείξεις ότι ίσως είχαν ανακαλύψει και την Αμερική πριν από τον Κολόμβο. Όμως το 1430, ο αυτοκράτορας απαγόρευσε κάθε περαιτέρω ταξίδι και απέκλεισε το υπερπόντιο εμπό-ριο δηλώνοντας ότι είναι ασήμαντο. Η διαταγή του έκανε τη φιλόδοξη προσπάθεια της Κίνας να εξαφανιστεί. Με αυτόν τον τρόπο, η Κίνα άφησε στους Ευρωπαίους ανοιχτό το πε-δίο για τις μελλοντικές ναυτικές τους επιτυχίες. Παρόμοιες τακτικές πολιτικής αγκύλωσης βλέπουμε σε όλες τις εποχές και σε όλους τους πολιτισμούς. Όπου η πολι-τική εξουσία είναι ισχυρή και καταπιεσπολι-τική, καταστρέφει τις ρίζες, οι οποίες θα ανανέωναν τις κοινωνίες που υποτίθεται ότι υπηρετεί.
Είναι γεγονός ότι οι θεσμικές γραφειοκρατίες φοβούνται τις αλλαγές και δεν τις θέλουν. Το πρόβλημα δεν είναι ότι πρέπει να πειστούν, γιατί αυτό θα ήταν δύσκολο. Το πραγ-ματικό πρόβλημα είναι όταν δεν συναντούν αντιστάσεις, με αποτέλεσμα να μπορούν να επιβάλλουν εύκολα τη θέλησή τους σ’ αυτά τα τμήματα των κοινωνιών τα οποία μπορούν να ανανεώσουν τον πολιτισμό. Και αυτό συμβαίνει δυστυχώς σε κοινωνίες επιτυχημένες και πολιτικά ολοκληρωμένες. Για παράδειγμα, ο Πάπας απαγόρευσε το εμπόριο με τους μουσουλμάνους, όπως έκαναν οι Κινέζοι και οι Γιαπωνέζοι με την απαγόρευση της εμπορικής ναυτιλίας τους. Όμως, ο Πάπας δεν κατάφερε να περάσει τη θέλησή του, γιατί απλά η κοινωνία και οι οικονομικές δυνάμεις τον αγνόησαν αντι-λαμβανόμενοι τον παραλογισμό της απόφασης. Παρόμοιο φαινόμενο είχαμε και με τη διάδοση της τυπογραφίας. Στην Ευρώπη, αν και οι πολιτικές και θρησκευτικές εξουσίες φοβισμένες για το μέλλον τους προσπάθησαν να σταματή-σουν την εκτύπωση βιβλίων με κοσμικό περιεχόμενο, δεν το κατάφεραν, επειδή δεν είχαν την απαραίτητη ισχύ. Έτσι, η καλλιτεχνική, επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος ήταν ραγδαίες, αφού επωφελήθηκαν από αυτήν την εφεύρεση. Αντίθετα, οι Οθωμανοί αυτοκράτορες έχοντας μεγαλύτερη πολιτική ισχύ στο κράτος τους κατάφεραν να απαγορεύσουν την τυπογραφία για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Αυτό που πέτυχαν όμως ήταν να κρατήσουν τις κοινωνίες τους αμόρ-φωτες και οπισθοδρομικές και έτσι σταδιακά να υπονομεύ-σουν την αυτοκρατορία τους από τη γρήγορα αναπτυσσόμε-νη τεχνολογικά και κοινωνικά Ευρώπη. Συχνοί πόλεμοι. Στρατιωτική αδυναμία Κάτι που είναι ελάχιστα γνωστό είναι ότι η Ρώμη, πριν πέσει από τους Γερμανούς, είχε ήδη πολλούς Γερμανούς μέσα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, οι οποίοι εργάζονταν εκεί και χρησιμοποιούνταν και στο στρατό ως μισθοφόροι. Έτσι,
η πτώση της Ρώμης οφείλεται και σε ένα βαθμό από τη σταδιακή και αργή διάβρωσή της από ξένα ως προς αυτήν στοιχεία. Όπως έχει ειπωθεί χαρακτηριστικά, το πραγματι-κό πρόβλημα δεν ήταν οι βάρβαροι προ των πυλών αλλά οι βάρβαροι μέσα στην πόλη. Οι Γερμανοί είχαν στρατολογηθεί σε τέτοιο μεγάλο αριθμό στο ρωμαϊκό στρατό, που πραγματικά τον είχαν κυ-ριαρχήσει. Κατά τη διάρκεια της ύστερης αυτοκρατορίας ακόμα και ο Πραιτωριανός φρουρός, ο εκλεκτός σωματο-φύλακας του αυτοκράτορα, ήταν ελεγχόμενος από τους Γερ-μανούς. Στην ουσία και κάποιοι αυτοκράτορες-μαριονέτες κυβερνούσαν ή αποχωρούσαν κάτω από την επιρροή των Γερμανών. Ακόμα και οι ρωμαϊκοί αυτοκρατορικοί αετοί των λεγεώνων είχαν αντικατασταθεί από εμβλήματα των Βαρβάρων. Δεν αποτελεί τότε έκπληξη ότι η Ρώμη είχε χά-σει τελείως την ικανότητά της να αντισταθεί παραπέρα στις βαρβαρικές επιδρομές. Γενικά, οι πολιτισμοί καταστρέφονται από ξενικές εισβο-λές ή από φυσικές καταστροφές μόνο, όταν και οι ίδιοι είναι ήδη προδιατεθειμένοι να αποτύχουν. Πολλοί ιστορικοί, χω-ρίς να υποτιμούν το εγχείρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, υποστηρίζουν ότι και η ίδια η αυτοκρατορία της Περσίας ήταν ήδη εσωτερικά διαλυμένη και διεφθαρμένη. Εάν τε-λικά αποδειχθεί ότι ο πολιτισμός Χαράππα καταστράφηκε από εισβολέα, θα ήταν αναμενόμενο, επειδή τα ευρήματα μας δείχνουν ότι αυτός ο πολιτισμός ήταν ένα βήμα πριν την κατάρρευση. Οι Αζτέκοι έχασαν από τους Ισπανούς εξαιτίας του ότι η αυτοκρατορία τους είχε υποσκαφθεί από τις εσω-τερικές πολιτικές και θρησκευτικές συγκρούσεις λόγω της αυξανόμενης απληστίας. Η αυτοκρατορία των Ίνκας έχασε από τους Ευρωπαίους και εξαιτίας της δεδομένης κατάπτω-σής της. Ο εμφύλιος πόλεμος που έγινε, για να διατηρηθούν τα προνόμια των ευγενών και προηγήθηκε του ερχομού του Pizarro, απέδειξε τους υπάρχοντες σημαντικούς διχασμούς
της κοινωνίας των Ίνκας. Πέραν όλων αυτών, η αυτοκρατο-ρία των Ίνκας είχε μεγαλώσει πολύ και η επικοινωνία μετα-ξύ των μερών της είχε καταντήσει προβληματική, πράγμα που ενέτεινε τη διάσπαση της κοινωνίας. Αυτήν την άρρω-στη κατάσταση βρήκε ο Pizzaro και γι αυτό μπορούσε να περιφέρεται σε όλη τη χώρα χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα, κάτι που θα ήταν αδύνατο να συμβεί στο παρελθόν, όταν οι Ίνκας ήταν σε ακμή. Μείωση και γήρανση του πληθυσμού, ως στοιχεία του Μεσαίωνα Όταν μια κοινωνία είναι σε ανοδική πορεία ευημερίας και πολιτισμού, δείχνει να αυξάνεται σε πληθυσμό. Αντίθε-τα, μια κοινωνία σε παρακμή γερνάει και μειώνεται. Μετά την εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου, η Ρωμαϊκή αυτο-κρατορία άρχισε να χάνει το δυναμισμό της. Ταυτόχρονα, ο πληθυσμός της Ιταλικής χερσονήσου σταμάτησε να αυξά-νεται και μετά το 200 μ.Χ. άρχισε πραγματικά να μειώνε-ται. Ένα άλλο παράδειγμα βρίσκουμε στην Ιαπωνία μετα-ξύ του 17ου και των μέσων του 19ου αιώνα. Σε αυτήν την περίοδο, η Ιαπωνία ήταν πλήρως απομονωμένη, στάσιμη και λιμνασμένη, τόσο σε ανάπτυξη όσο και σε πληθυσμό. Μετά την αποκατάσταση Meiji όμως, άρχισε να αναπτύσ-σεται ραγδαία. Το ίδιο αυξήθηκε και ο πληθυσμός της. Ο πληθυσμός της Κίνας σταμάτησε να αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων της αυτοκρατορίας Han. Μετά την πτώση της αυτοκρατορίας (221 μ.Χ.), λίμνασε μέχρι την άφιξη της αυτοκρατορίας Sung, γύρω στο 1000 μ.Χ., όπου άρχισε πάλι να αναπτύσσεται μαζί με την ακμή της αυτοκρατορίας. Και ο ίδιος ο αιγυπτιακός πληθυσμός συρρικνώθηκε κατά τη διάρκεια της τελευταίας φαραωνι-κής περιόδου. Η στασιμότητα του πληθυσμού συντελείται πριν από την παρακμή του πολιτισμού. Είναι χαρακτηριστικό των
κοινωνιών που έχουν πραγματώσει το δυναμικό τους. Μπο-ρεί να φαίνονται πλούσιες και αυτάρκεις, αλλά ήδη η πρόο-δός τους έχει ανασταλεί. Ένας λιμνασμένος πληθυσμός εί-ναι συγχρόνως και γερασμένος, αφού οι οικογένειες έχουν λιγότερα παιδιά και υπάρχει μεγάλη αναλογία ηλικιωμένων μέσα σ’ αυτόν. Οι οικονομικοί μετανάστες. Οι λύσεις και τα προβλήματα Αν μια οικονομικά αναπτυγμένη κοινωνία έχει ένα στά-σιμο και γερασμένο πληθυσμό, μπορεί να εκμεταλλευτεί το φαινόμενο της οικονομικής μετανάστευσης κι έτσι να έχει φθηνό εργατικό δυναμικό από άλλες χώρες λιγότερο ανα-πτυσσόμενες. Σ’ ένα αρχαίο αιγυπτιακό κείμενο, που χρονολογείται από την εποχή της κατάρρευσης του Αρχαίου Βασιλείου και ονομάζεται «Admonitions of Ipuwer», διαβάζουμε ότι την εποχή εκείνη είχαν έρθει τόσοι ξένοι εργάτες, που φαίνο-νταν περισσότεροι από τους Αιγυπτίους. Η Ρώμη δέχτηκε ένα μεγάλο αριθμό ξένων εργατών και μισθοφόρων από όλη την αυτοκρατορία και ειδικότερα Γερ-μανούς. Γνωρίζουμε ότι σε τέτοιες περιπτώσεις δύο πράγμα-τα μπορούν να συμβούν. Ή οι μεπράγμα-τανάστες θα ανανεώσουν με τη ζωτικότητά τους τον πληθυσμό, ή θα γεμίσουν το κενό της δύναμης και θα επιβληθούν πάνω στον πολιτισμό που τους υποδέχεται. Αυτό συνέβη, όπως γνωρίζουμε, με τους Γερμανούς στη Ρώμη. Αύξηση της «ψαλίδας» μεταξύ πλουσίων και φτωχών Σε μια μεσαιωνική εποχή αυξάνεται και η «ψαλίδα» με-ταξύ πλουσίων και φτωχών. Στην ύστερη κλασική Ελλάδα, η πλειονότητα των ελεύθερων πολιτών τα έφερνε πολύ δύ-σκολα πέρα, ενώ οι πλούσιοι έχτιζαν όλο και πιο πολυτελείς βίλες. Με παρόμοιο τρόπο, η Αθήνα συνέχιζε να είναι
