ruben darriba lorenzo dissertacao

RUBÉN

DARRIBA

LORENZO

Septembro

2013

Vilanova de Cerveira

Dissertação

Ͳ

Tema

sobre

Urbanismo

A

MORFOLOXíA

DOS

BARRIOS

DA

RIBEIRA

Orientador: Prof. Doutor Arquitecto David Leite Viana

Rubén Darriba Lorenzo

Dissertação

Ͳ

Tema

sobre

Urbanismo

A

MORFOLOXíA

DOS

BARRIOS

DA

RIBEIRA

Prefacio

EstetraballofoielaboradonoámbitodaDisertacióndeMestradoIntegrado enArquitecturaeUrbanismodaEscolaSuperiorGallaeciaentreAbrildoano2012e Setembrode2013.SendorealizadapoloalumnoRubénDarribaLorenzoeorientado poloProfesorDoutorArquitectoDavidLeiteViana.

Estadisertación,mostrándosebaixootítulo“Amorfoloxíadosbarriosda ribeiradaGuarda”,nacecoobxectivodedarrespostadendeopuntodevista urbanísticoáproblemáticapresentadanuncasodeestudo.

Agradecementos

ADisertaciónqueacontinuaciónsedesenvolveráfoirealizadagraciasa colaboracióneoanimodunhaseriedeprofesionais,familiareseamigossenoscales nonpoderíarematarseunperíododeestudios,culminadocarealizacióndeste traballo.Gostaríamerecordarunhaseriedepersoasascalesagradecerasúalabor:

AAntonioMartínezpolasúadisposiciónnoprimeiromomentodebuscar informacióneporprestarmematerialnecesarioeimportantesobreAGuarda.Así comoatódalaspersoasrelacionadascoconcellodaGuardapolasúaincondicional axudaaunestudante.

AoProfesorͲOrientadorArq.DrDavidVianapolatarefadeguiartodoo traballodendeocomezoataoúltimomomentoesobretodopoloánimonecesario enmomentoscríticos.AsícomoaBastospolosconsellosocomezarotraballo.

DunhaformaespecialaosmestresJuanRey,NunoPereira,PedroAbreue LeonelValbomsenoscalesamiñaformaciónnonseríadamesmacalidade.

Nonmepoderíaesquecerdededicaresteapartadoaspersoasmáis achegadasquemeapoiaronnotrascurrirdetodooperíododeestudosesenoscales nonestaríanestepuntocomosonamiñanai,omeupai,amiñatía,aAndreaeen especialamiñaavoa.Senesquecermedetódalasamizades.

RESUMO

(GALEGO)

OcasodeestudodestadisertacióneaviladeAGuarda,unconcelloósurde PontevedraefronteirizoconPortugalocalnoúltimoséculosufriunumerosos cambios.Nasépocasquecomprendenosanosentreoano1899eo2013(a actualidade),produciuseunhaevoluciónurbananacentedunhavilaamurallada dependentedaagriculturaesobretododapesca,oquederivoununcrecementoen tornooportopesqueiroelimitadoporcondicionantesnaturaiscomoomontede SantaTegra.

Existeuntipodeinformaciónsenexplorarnoarquivomunicipalenoutras fontesquedebenserestudadasparaformarunhabasesólidasobreaevolución morfolóxicadavila.Comoestudoprevioprecisasedunhaprocuradeinformaciónque seatopaenprecariascondiciónsededifícilacceso,poloqueestetraballotamén supónofeitodeagruparosdatosexistentessobreosperíodosdeevolución.Este documentotennonsounhafunciónacadémicasenónquesolucionaoproblemade inexistenciadunreferenteinformativoparapodertomardecisiónsurbanísticasna zonadeestudo.

OobxectivodaDisertaciónéelaborarunhaanálisesobreamorfoloxíados barriosdaribeiradaGuardaedeseñarcomoseproduciuocrecementourbano segundoaépocaeascondiciónsdomomento.Seidentificancalessonosbarriosda ribeiradaGuardaconmaiorinterés,unhavezidentificadosrecadartodaa informaciónposibleedeterminarcalesforonosprocesoseosmotivosqueofixeron posible.Comoúltimopuntosedefiniranunsindicadores,oscalesserviranparadirixir unhasfuturasposiblesrehabilitacións.

AmetodoloxíaautilizarnaDisertaciónébaseadanométododoestudode casodeAGuarda,unhapequenavilamariñeiradedicadaaexplotacióndosrecursos. Anivelderecolladeinformaciónóptaseportrestiposdeinstrumentosdeprocura comosonaanálisedocumental,asentrevistasexploratoriaseaobservacióndirecta sobreocasodeestudo.ADisertaciónpódesedividirencatropartes,aprimeirana queserescatainformaciónsobreasteoríaseosfundamentossobreourbanismoeo casodeestudio,asegundacomounhaanáliseamacroescaladoterritorio,aterceira ainterpretacióndaanálisedocasodeestudioeporúltimoacuartafasenaque conflúenosanteriores,poñéndoseencomúnaanáliserealizadacasteoríassobreo

urbanismoexistenteataomomento,deesemodoseexpoñentódalasconclusións extraídasequepretendendarrespostaósdistintosobxectivos.

Comoresultadodetodaestaanáliseobtemosunhasconclusión,porunha bandaosistemaradialdecrecementoqueseconfigurouaprincipiosdoséculo pasadonoúltimoperíododesapareceosucederseunprocesodeedificartodoo territoriodespoboado.Taménconcluímosaimportanciadunsistemadeprazassobre aformaeousodoespazocomodomesmomodoobservamosaimportanciadeun sistemadeequipamentosapropiadoparaodesenrolodavila.

RESUMO(PORTUGUÉS)

OcasodeestudodestadisertacióneaviladaGuarda,umconsello aosulde Pontevedra e fronteiriço com Portugal o qual noúltimo século sofreu numerosasmudanças.Nasépocasquecompreendemosanosentreoano1899eo 2013(aactualidade),produziuͲseumaevoluçãourbananacentedeumavila amuralladadependentedaagriculturaesobretudodapesca,oquederivounum crescimentoemtornooportopesqueiroelimitadoporcondicionantesnaturaiscomo o montedeSantaTegra.

Existeumtipodeinformaçãosemexplorarnoarquivoautárquicoenoutras fontesquedevemserestudadasparaformarumabasesólidasobreaevolução morfológicadavila.Comoestudoprévioprecisassedeumaprocuradeinformação queseencontraemprecáriascondiçõesededifícilacesso,peloqueestetrabalho tambémsupõeofactodeagruparosdadosexistentessobreosperíodosdeevolução. Estedocumentotemnãosobumafunçãoacadémicasenãoquesolucionao problemadeinexistênciadeumreferenteinformativoparapodertomardecisões urbanísticasnazonadeestudo.

OobjectivodaDisertaciónéelaborarumaanálisesobreamorfologiados bairrosdaribeiradaGuardaedesenharcomoseproduziuocrescimentourbano segundoaépocaeascondiçõesdomomento.Seidentificamquaissãoosbairrosda ribeiradaGuardacommaiorinterés,umavezidentificadosarrecadartodaa informaçãopossíveledeterminar quaisforamosprocessoseosmotivosqueo fizerampossível.Comoúltimopontosedefiniramunsindicadores,osquaisserviram paradirigirumasfuturaspossíveisreabilitações.

AmetodoloxíaautilizarnaDisertaciónébaseadanométododoestudode casodaGuarda,umapequenavilamarinheiradedicadaaexploraçãodosrecursos.A nívelderecolhadeinformaçãooptaͲseportrêstiposdeinstrumentosdeprocura comosãoaanálisedocumentário,asentrevistasexploratoriaseaobservaçãodirecta sobreocasodeestudo.ADisertaciónpodeͲsedividiremquatropartes,aprimeirana queseresgatainformaçãosobreasteoriaseosfundamentossobreourbanismoeo casodeestudio,asegundacomoumaanáliseamacroescaladoterritório,aterceiraa interpretaçãodaanálisedocasodeestudioeporúltimoaquartafasenaque conflúenosanteriores,poñéndoseencomúnaanáliserealizadacasteoríassobreo

urbanismoexistente no momento, desse modo se apresentam todas as conclusões extraídas e que pretendem dar resposta aos diferentes objetivos

Como resultado de toda esta análise obter umas conclusões,porumabandao sistema radial de crescimento que se configurou a princípios do século passadonoúltimoperíododesapareceosucederͲseumprocessodeedificartodoo territóriodespovoado.Tambémconcluímosaimportânciadeumsistemadevagas sobreaformaeousodoespaçocomodomesmomodoobservamosaimportância deumsistemadeequipamentosapropriadoparaodesenvolvimentodavila.

RESUMEN(CASTELLANO)

ElcasodeestudiodeestadisertacióneslavilladeAGuarda,un ayuntamientoalsurdePontevedrayfronterizoconPortugalelcualenelúltimosiglo sufriónumerososcambios.Enlasépocasquecomprendenlosañosentreelaño1899 yel2013(laactualidad),seprodujounaevoluciónurbananacientedeunavilla amuralladadependientedelaagriculturaysobretododelapesca,loquederivóen uncrecimientoentornoalpuertopesqueroylimitadoporcondicionantesnaturales comoelmontedeSantaTegra.

Existeuntipodeinformaciónsinexplorarenelarchivomunicipalyenotras fuentesquedebenserestudiadasparaformarunabasesólidasobrelaevolución morfológicadelavilla.Comoestudiopreviosenecesitadeunabúsquedade informaciónqueseencuentraenprecariascondicionesydedifícilacceso,porlaque estetrabajotambiénsuponeelhechodeagruparlosdatosexistentessobrelos períodosdeevolución.Estedocumentotienenosolounafunciónacadémicasinoque solucionaelproblemadeinexistenciadeunreferenteinformativoparapodertomar decisionesurbanísticasenlazonadeestudio.

ElobjetivodelaDisertacióneselaborarunanálisissobrelamorfologíadelos barriosdelariberadeAGuardaydiseñarcomoseprodujoelcrecimientourbano segúnlaépocaylascondicionesdelmomento.Seidentificancualessonlosbarrios delariberadeAGuardaconmayorinterés,unavezidentificadosrecaudartodala informaciónposibleydeterminarcuálesfueronlosprocesosylosmotivosquelo hicieronposible.Comoúltimopuntosedefiniránunosindicadores,loscualesservirán paradirigirunasfuturasposiblesrehabilitaciones.

LametodologíaautilizarenlaDisertaciónesbasadaenelmétododelestudio decasodeAGuarda,unapequeñavillamarineradedicadaaexplotacióndelos recursos.Anivelderecogidadeinformaciónseoptaportrestiposdeinstrumentos debúsquedacomosonelanálisisdocumental,lasentrevistasexploratoriasyla observacióndirectasobreelcasodeestudio.LaDisertaciónpuededividirseencuatro partes,laprimeraenlaqueserescatainformaciónsobrelasteoríasylos fundamentossobreelurbanismoyelcasodeestudio,lasegundacomounanálisisa macroescaladelterritorio,eltercerolainterpretacióndelanálisisdelcasodeestudio yporúltimolacuartafaseenlaqueconfluyenlosanteriores,poniéndoseencomún

elanálisisrealizadodelasteoríassobreelurbanismoexistentehastaelmomento,de esemodoseexponentodaslasconclusionesextraídasyquepretendendarrespuesta alosdistintosobjetivos.

Comoresultadodetodoesteanálisisobtenemosunasconclusiones,poruna bandaelsistemaradialdecrecimientoqueseconfiguróaprincipiosdelsiglopasado, enelúltimoperíododesapareceelsucederseunprocesodeedificartodoelterritorio despoblado.Tambiénconcluimoslaimportanciadeunsistemadeplazassobrela formayelusodelespaciocomodelmismomodoobservamoslaimportanciadeun sistemadeequipamientosapropiadoparaeldesarrollodelavilla.

ABSTRACT(ENGLISH)

ThecaseofstudyofthisdissertationisthetownofAGuarda,asouthern borderlinemunicipalityofPontevedrawhichinthelastCenturywentthroughseveral changes.Timecomprissingbetween1899and2013anascentevolutionurban evolutiontookplaceinawalledtowndependentonagriculturenandfishing especiallywhichresultedingrowtharoundthefishingportandlimitedbynatural conditionssuchasMountSantaTegra.

Thereissomekindofunexploredinformationplacedinthecouncilarchives andmanyothersourcesthatshouldbestudiedinordertoformasolidfoundationon themorphologicalevolutionofthetown.Aspreviousstudyisneededtosearchfor informationwhichisinpoorconditionandhardaccessandbecauseofthatthiswork involvesthegroupingofexistingdataabouttheperiodsofevolution.Thisfilehasnot onlyanacademicrole,italsosolvestheproblemofanabsenceofareference informationinordertomakeplanningdecisionsinthestudyarea.

Theaimofthisdeissertationistodevelopamorphologicalanalysisofthe neighboshoodsinthebankofAGuardaanddesignasurbangrowthoccurredbytime andcurrentconditions.IdentifiedneighborhoodsoftheshoreofAGuardawith greaterinterest,onceidentifiedwecollectalltheinformationanddeterminethat wheretheprocessandreasonsthatmadeitpossible.Asalatpoint,indicatorswillbe definedwichwillservetoaddressasomepossiblefuturerenovations.

Themethodologyusedinthedissertationisbassedonthecasestudymethod ofAGuarda,asmallfishingvillagededicatedtoresourceexploitation.Collecting informationisdecidedbythreetypesofsearchingtoolssuchasdocumentanalysis ,exploratoryinterviewsanddirectobservationinthecasestudy.Wecanalsodivide thedissertationintofourparts,firstpartinwhichitrecoversinformationaboutthe theoriesandbasicprinciplesoftownplanningandcasestudy,secondpartisa microscaleanalysisoftheterritory,thethirdistheinterpretationofthecasestudy andfinallythefourthstagebringsthepreviousonestogether,puttingtogetherthe analysisoftheexistingtownplanningtheoriessofar,andtherebyexposingall conclusions,learnedthatseektorespondthedifferentsaims.

Asaresultofthisanalysiswegotsomeconclusions,ononehandradial growthsystemwassetinthebeginningoflastcentury,inthelastperioddisappears

buildingprocesssuccededthroughoutdepopulatedterritory.Wealsoconcludethe importanceofssystemofsquaresontheformanduseofspaceasthesamewaywe lookattheimportanceofanappropriateequipmentforthedevelopmentofthe town.

ÍNDICE

Prefacio

Agradecementos Resumo(Galego) Resumo(Portugués) Resumen(Castellano) Abstract(English) Índice

1._{Introdución...1}

1.1.Obxectivosdainvestigación ϯ

1.2.Brevecontextualizacióndainvestigación ϱ

1.3.Estruturadoscontidos ϱ

1.4.Metodoloxía ϳ

2._{Fundamentosemétodos.....ϵ}

3.Ocasodeestudo...1ϳ

3.1.Caracterizacióndoterritorio 1ϵ

Descriciónxeral ϮϬ

Aspectosfísicos 2ϰ

AspectossociaisͲeconomicos ϯϭ

3.2.Descricióndocasodeestudo...3ϰ Delimitación

3ϰ RelevoeRios

3ϱ Climaevexetación

3ϳ Demografía 3ϴ Actividadeseconómicas ϰϬ Historia 4ϳ 4.Criteriosedescricióndasfasesdeestudo...5ϳ

4.1.Criteriosdeescolla 5ϵ

4.2.Descricióndasfases ϲϭ

AGuardaata1899 ϲϮ

AGuardaata1956 ϲϰ

AGuardaata1978 ϲϲ

AGuardaata2013 ϲϴ

5.Principaisaspectosdatransformaciónmorfolóxica...ϳϬ

5.1.Crecementocuantitativo ϳϮ

5.2.Evolucióndamanchaedificada ϳϵ

5.3.Equipamentos ϵϯ

Equipamentosata1899 ϵϯ

Equipamentosata1956 ϵϲ

Equipamentosata1978 ϵϴ

Equipamentosata2013 ϭϬϬ

5.6. Prazas,espazosverdespúblicosedelecer ϭϬϰ

5.7.Redes,sistemaseinfraestruturas ϭϭϬ

6._{Correlaciónsetriangulaciónssistemáticas...1}ϭϱ

7_{. Síntesecorrelativaentreosobxectivoseasrespectivasrespostas...1}Ϯϱ

8._{Conclusións....1}ϯϭ

9._{Bibliografía...1}ϯϱ

9.1.Bibliografíaxeral ϭϯϳ

9.2.Bibliografíaespecífica ϭϯϴ

9.3.Outrasfontes ϭϰϭ

9.5.Índicedeimaxes ϭϰϮ

1. Introdución

1.1.Obxectivosdainvestigación

Oobxectocentraldeestudodestadisertaciónéoestudodamorfoloxíados barriosdaribeiradaGuarda,unpobomariñeirosituadonoextremosuroesteda provinciadePontevedraefacendofronteiraconPortugal,oconcellodeAGuarda.

Osobxectivosprincipaisdainvestigaciónsonosseguintes:

•Determinarasprincipaisfasesdatransformacióndaformaciónurbanade AGuarda,identificandoosrespectivosresultadosnasúamorfoloxía.

ComenzandonosprincipiosdoséculoXXeanalizandoaevolución encadrandoavilanoterritoriodoBaixoMiñoenazonamaispróximadolocalde estudioidentificandoosfactoresqueinfluíronnoseudesenvolvemento.

•DefiniropapeldosbarriosdaribeiradaGuardaparaasdinámicasactuais naformaurbanadavila.

Analizarnaactualidadeosefectosqueproducironoscambiosdurantetodoo séculonolugardeinterese.Partindodoscondicionantesactuaishaberáquesituar calessonoselementosprincipiasqueactuarondetalformaaconfiguraroelemento urbanoexistente.

• Configurarindicadoresquecontribúanparaoencadramentodas estratexiasparaaproblemáticadarehabilitaciónurbanadosbarriosdaribeirada Guarda.

Unhavezrealizadaainvestigaciónnosdistintosperíodosdetempo proporemosunhaseriedecondicionantesqueseríannecesariosterencontapara procurarfacerunhaintervenciónapropiadaquenondestrúaaidentidadedolocale asíaxudaraposiblesfuturasintervencións.

1.2.Brevecontextualizacióndainvestigación

Estadisertacióndecorredofeitodepoderconstituírunhacontribución arquitectónicaquesebasearáenprocuraridentificarosperíodosdetransformación doentramadourbanodazonahistóricadeondenaceuaviladaGuarda,dotada dunhamemoriahistóricaenperigodepérdidadebidooseuabandonoesuxerirunha seriedepautasaseguirparanondestruírasúaidentidade.Ointeresepersoalestá motivadopolagrandecuriosidadequedespertaoestudiodaevoluciónquesufríuo entramadourbano,eanecesidadedeserrevitalizado.

Opropósitodainvestigaciónconsisteenformarunhabaseteóricaurbana sobreaevolucióndaformaeestruturaurbanadavilaparaasícomprenderas patoloxíasepotencialidadesdosbarriosdaribeiradaGuardaepropoñerunhaserie deindicadoresqueservirándebaseteóricaparafuturasrehabilitacións.Paraobter esteresultadoseanalizaránasetapasmáisimportantesdopasadoséculoasícomoa partequecorrespondeoactualcontrastandoinformaciónatachegaroestadoactual daviladunhaformaateresclarecidocomofoioproceso.

Oestadoactualdeabandonodazonamaisantigaedemaiorimportancia históricadeAGuardaéunsíntomadequenonexisteunhapreocupaciónpolazona antigadavila,istocontrastadocoainformacióndasinstituciónscorrespondentes indicaquenonhaiintenciónderehabilitacióndestazona,sucesoqueaconteceen numerosasvilasgalegas.Poroutroladononexisteunharecopilacióndedatosda evoluciónhistóricaeurbanadaGuarda,lugarondeseatopanrestoshistóricosda antigamurallaoualgunhasdasrúasmaisantigasactualmenteendeterioro.Ademais estaanáliseevolutivopermiteidentificarosindicadoresquedeterminaránaszonas clavesdaGuardaeenconsecuenciazonasconpotencialperoqueactualmenteo descoñecelasnoámbitodamorfoloxíasonignoradasepolotantodictaminadasaun deteriorocontinuo.

Actualmenteestaaseraprobadounavancedeplaneamentonoconcelloda Guarda,peronomomentodecomezarestetraballononexistíaunestudoquefose maisaladoPlanXeral.ComoindicaVictorOliveira(2011,p.93)“Arelaçaoentreo pensamentomorfológicoeapráticadeplanemanetourbanotenvindoa desempenhar,nosúltimosanos,umpapelcentralnainvestigaçaosobreforma urbana.”Deahíaimportanciadeconstruirunestudodecasoexahustivoqueanalice

o últimoséculopormenorizadamentecentradonaformadecrecementoeque analiceosbarriosdaribeiradaGuardaqueundíaforonodesencadeanteda evoluciónurbanadazona.

Poroutrabandaexisteuntipodeinformaciónaquenonseexplotou,trátasetantode librossenaparenteintereseurbanísticoperoqueescondeinformaciónimportante, asícomoentrevistasapersoasquecoñecenahistorianonescritaequedebeser plasmadaenpapel.

Enconclusión,preténdeseobtertodaainformaciónnecesariaexistentedos últimos100anosaproximadamenteesacarunhasconclusiónquepermitanterunhas basesfirmessobreaevoluciónurbanaeoestadoactualdavila,edesemodoser posiblepropoñerunsindicadoresque,nocasodeproducirseunhaintervenciónde restauroourevitalización,serviríancomoinformaciónsustentadanainvestigación localdocasodeestudo.

1.3.Estruturadecontidos

Apresentedisertaciónestrutúrasedunhaformacontinuaendistintasfases. Comenzandoconunhainterpretacióndoxeralpasandopolamesoescalae acercándonosaunhasescalamicro.Esteprocesoseobservatantonoprocesode estruturacióndotraballocomonoscontidosdotraballoqueseguenamesmapauta. Poroutrabandaseestruturannunhaprimeiraparteaanálisedoproblemadendeun puntodevistamáisxeralabarcandounterritoriomaisamplopasandoporunha escalamediadeinterpretaciónatachegaroparticularcasodeAGuarda.Tendocomo baseosobxectivoeametodoloxíaadisertaciónestruturasedaseguintemaneira:

x Introdución

Nestecapitulonoscentraremosenidentificarcalessonosmotivosdeescolla dotraballoasícomoaproblemáticaexistenteeacontinuaciónsedarárespostaa medianteunsobxectivosquedebensercumpridosparaacorrectainterpretacióndo casodeestudo.

x Fundamentosemétodos

Estecapítuloserárealizadoapartirdunestudopreviodoestadodaartepara identificarcalespodenserosprocesosmáisutilizadosparaunhacorrectaanálise comotaméninvestigarosautoresmaisrepresentativosconrespectoaestetemaque

podenaxudarcastarefasdeanáliseeasípoderbasearasconclusiónsenmétodos estudados

x Ocasodeestudio

Estecapítuloseráoresultadodaanálisededatosaunhamacroescalanaque seintroducecomofoiodesenvolvementodoterritorioquerodeaeoquepertencea viladaGuarda.Asífaransedúasescalasdeinterpretación,unhamacroescalaanivel detodooBaixoMiñoeoutraamesoescalanaqueseanalizaráoestadofísico, económicoeterritorialquetenAGuardaconrespectoasparroquiaseconcellos veciños.

x Criterioedescricióndasfasesdeestudio

Nestecapítulosecomezarácunhapequenaanálisedasdistintasfasesde evoluciónnocrecementourbano,unhapequenaintroduciónparairentrandonoque seríaabasedotraballo.

x Principaisaspectosdatransformaciónmorfolóxica

Estecapítuloconstitúeocorpodotraballo.Medianteunhaseriedeplanose esquemasinterpretativosproduciraseainformaciónresultantedoanáliseprevioede todaainformaciónobtida,explicandodunhaformaconcisaosmotivosdo crecementodavilaeasdireccióndosfuturoscrecementos.

x Correlaciónsetriangulaciónssistemáticas

Nestecapitulosecruzaranosdatosdaprimeirapartedotraballo correspondenteafundamentaciónteóricacaanálisedasegundaparte.

x Conclusións

Nesteapartadoseverificaráqueotraballocumplíuosobxectivosmarcadose seestableceranunsindicadoresparafuturasintervencións.

x Bibliografía

Nesteúltimocapítulosedetallarantodosostítulosdabibliografíaconsultada, tantoxeralcomoespecifica.Taménsedetallaranasreferenciasbibliográficasdas fotografías.

1.4.Metodoloxía

SegundoaRAG(RealAcademiaGalega)ametodoloxíaéapartedalóxicaquese ocupadoestudodosmétodosdeinvestigaciónedaprácticadasciencias,asícomo dosprincipiosenqueestassefundamentan.

Ametodoloxíaautilizartrátasedométododeestudodecaso,trátasedun estudioenprofundidadedocasoparticularnoquesereúnenosdatosomáis detalladosposiblecofindecaptaratotalidadedasituacióndeanálise.Noque respectaarecollidadeinformaciónoptaraseportrestiposdeinstrumentosde pesquiza:

1ͲAnálisedocumental:

Comoprimeiropuntoseinvestigaronosdistintoslugaresnosque podíaexistiralgúntipodeinformaciónqueinteresaraparaocasoequeestivesen baseadosnocasoreal,locaisdaadministraciónpúblicacomooconcelloouoarquivo municipal,administraciónprovincialouautonómicaouinclusohabitantesdopobo coninformaciónútil.Inclúensenestepuntotantoescritoscomocartografíaou mesmofotografías.

2ͲEntrevistas:

Ensegundolugarseforonfacendoentrevistasamedidaquese precisabadeinformaciónquenonexistíaendocumentosoufotografías.Enprimeiro lugarentrevistáronseostécnicosdotemacomoarquitectosouhistoriadoresoscales contabanconinformaciónquenonerapúblicaperoquegardaunespecialinterés urbanísticoehistórico.Ensegundolugarosentrevistadosforonpersonaxesnon pertencentesaadministraciónperoquetiveroncuriosidadenostemasreferidos.En últimolugarduranteotraballodecamponositio,producíronseentrevistas espontáneasdehabitantesdaGuardaquequeríancompartirinformación.

3ͲObservación:

Porúltimoutilizouseaobservacióndirectasobreolugardeestudio porserescasaainformaciónexistentesobrecasodeestudio,estaconverteusenunha ferramentanecesariaparaidentificaraposiciónexactadediferenteselementoscomo porexemploasprazas,osequipamentosemesmoasrúas,domesmomodoquefoi necesarioaverificacióndealturas.Taménaobservacióndirectaserveparaveros

indiciosdeépocaspasadasqueesclarecencomofoiaevoluciónurbana.

Acontinuaciónedunhaformasintetizadamostraranseasdistintasopcións utilizadasnospuntosanterioresequefacilitaronaobtencióndeinformaciónsobreo casodeestudio.

Análisedocumental:

ͲPlanosobtidosnoconcellodaGuarda,planosdocatastromunicipal, normassubsidiarias,informaciónfacilitadapoloconcellodaGuarda,información obtidadaXuntadeGaliciaenparticulardoPOL(PlandeOrdenacióndoLitoral).Datos extraídosdoIGE(InstitutoGalegodeEstatística).

Fotografías(Complementandoaanálisedocumental) ͲFotografíasaéreas(VooAmericano,actuais...)

ͲFotografíasantigas(Pertencentesdepropietariosprivados) ͲFotografíasdocatastro

ͲOrtofotos

ͲFotografíaspropias Entrevistasexploratorias

ͲHabitantesdaviladoscalesseobtivograndeinformacióncomo AntonioMartínez,J.AUriseoutrosdoscalesnonseobtivoonomeportratarsede conversasespontáneas.

ͲExpertosnamateriacomooAlcaldeJoséManuelDominguezFreitas responsabledeurbanismo,ManuelJavierCrespoGonzálezresponsablede patrimonioeoArquitectotécnicoMunicipalHermelindoMartínezGonzález.

Observacióndirecta:

ͲPropiamentenolocaleapoiadodasnotasdecampo.

Todaestafasederecollidadedatoseinformaciónsobreaevoluciónhistórica daGuardaéfundamentalparaqueunhavezrematadasedispoñadedatos suficientesparaquesetratedetalformaaconformareunificarunhabasecientífica, realizadamedianteunhametodoloxíarigorosaecomaiorgraodeobxectividade.

Estametodoloxíaaxudaráacontestarmedianteasconclusiónsaos obxectivosformuladosparaaproblemáticadoestudodecaso.

1. Fundamentosemétodos

Paraentender unterritoriodébeseanalizarasúaorganizaciónbuscandoo desenvolvementosocioeconómicodasrexiónsqueoconforman.Deaíqueseformaraunha disciplinaquesedediqueaordenacióndoterritorioparabuscaraxestiónresponsabledos recursosnaturaiseaproteccióndomedioambiente,comoomesmotemposeasegurede controlarautilizaciónracionaldoespazo.Esteprocesotenquelograrseatravésde actuaciónsfísicasexurídicaspropondoomodelodesexadoecaldebedeseroseudesenrolo futuro.

BernardoSecchidicíaque:“Debemosentenderpor“políticasterritoriales”el conjuntodenormaseintervenciones,dictadasoemprendidasporlainiciativapública alavistadedeterminadosobjetivos,queafectanaladistribuciónespacialdelos asentamientosysuutilización”(SECCHI,Bernardo.2006,p.72.).

Comoprimeiropuntofaisenecesariodelimitarocampodeanálisedemodoa tratardunhaformaeficazeconcisasobretódolosaspectosqueintervironno desenvolvementodoterritorioeenconsecuencianasociedadeeasúaeconomía comoclaramentepropoñíaSecchicomométododeanálise“elprimerproblemaque debemosafrontaresladelimitacióndelámbitodeestudioquepretendemos examinar”.(SECCHI,Bernardo.2006,p.95.).

Osistemadeanáliseutilizadoparaestadisertaciónestarácondicionadopolo niveldeescalasindodoxeralparaoparticular,atamañodemacroescalaGalicia, nunhamesoescalaazonadoBaixoMiñoeamicroescalaAGuardacomoobxecto centraldeestudio.

Émesterterunhaconcepciónsobreascausassocioeconómicasque motivaronodesenvolvementoeaconcentracióndosespazosurbanostendoen consideraciónataquepuntotantoosrecursosdispoñiblese ossucesoshistóricos foronunhacausadeterminanteomesmotempoqueseincidirásobrepuntosconun caráctermaisteórico.Conestaanáliseaproximaraseacoñecerosprocesosde instauracióncrecementoedesenvolvementodoterritoriointentandoatoparosinal deidentidadequecaracterizaositio.Paneraiconsiderabaque“Alproponermedios paraelanálisisdelasciudadesensusdimensionesfísicas,setratadedevolverala formaurbanasuautonomia.Enotraspalabras,setrataderomperconlas explicacionesmecanicistas,seanéstasfuncionalesoeconómicas,conelfinde restituirlaarquitectura,ylacrisisporlaqueéstaatraviesa,enelmarcodeuna

problemáticamásglobal:ladelasciudades,ladelasprácticasqueéstassoportan, lasdelaspotencialidadesquelasmismasposeen.”(PANERAI,Philippe.1983,p.21.).

Asociedadegalegaeenparticularaarquitecturaacadounaactualidadeun interesepolaszonascunhaarquitecturavernácula,istoénotabledebidoporunlado asituacióndagrandepartedospobosdeGaliciaxaquesonvilasconmemoria históricaeunhaimaxequeasfaiparticulareseporoutraparteentendidascomo unhagranatracciónturísticamotivospoloquedebendesertratadasconespecial atencióneasíconservarundostesourosculturaisquefandestarexiónunterritorio particularedignodeestudio.

Ennumerososmunicipiosoestadoactualdosdatosurbanísticosatópase nunhasituaciónprecariadebidooabandonodosarquivosoupoloalmacenamento dosdocumentosenlugaresinapropiadosedesperdigados,TaniaGalaninformaque “ocoñecementododesenvolvementourbanogalegotansóéfactibledunxeito secundario,atravésdefontesdocumentaisdoscentroseclesiásticos.”.(GALAN,Tania. 2007,p.5.).Estessonmotivospoloscaleséimportanterecopilar,organizaretratar estesdatosparaasicomprenderascircunstanciasqueprobocaronaevolución morfolóxicaeterunhabaseurbanísticaclaraepolotantoestesesitúacomoopunto centraldeesteestudio.

A documentación anteriormente referida proporciona unha base fundamentaldosfeitosecircunstanciasquecondicionaronaformacióndunha estruturaurbanaconsolidadaquecontinuaenconstanteevolución.Apartedestes datos,uninstrumentoesencialparaobteroutrotipodeinformaciónqueseatopa inscritanunlugaréaobservación,nosoutorgaunhaanálisevivadestesespazos. GordonCullenespecificabaqueoselementosconcorrentessereuníanparaa creacióndeundeterminadoambienteurbano,estesnosinxectanunaspectoda cidadequepodemosindentificarequesecomportancomopuntoscaracterísticosou comoKevinLynchosdefinia“nodos”, funcionandocomonúcleosquese interconectanentresidandocomoresultadounhatramaoumallaurbanaquese definiríacomoestruturaurbana.

Conscienteeinconscientementeobservaseeinteractuasenomedioobtendo unhaimaxenecesariaparainterpretareentendernamedidadoposibleopapelde cadaelementonopaisaxeurbano.Poloque ͲcomoentendeKevinLynchͲ “los elementosmóvilesdeunaciudad,yenespeciallaspersonasysusactividades,son

tanimportantescomolaspartesfijas.Nosomosobservadoresdeesteespectaculo, sinoquetambiensomospartedeel,ycompartimoselescenarioconlosdemas participantes”(LYNCH,Kevin.2009,p.10.)porestemotivoexisteunhanecesidadede pensaraarquitecturaeourbanismodemodoaterencontadiferentesconnotacións quepropoñanfunciónsdoespazoqueatendanasnecesidadesdequenosutiliza postoqueͲcomoindicaPhilippePaneraiͲ“trazadosyparcelasnodebensolamente serobservados,comprendidos,analizadosensuúnicadimensiónmorfologica,estes formanconquienlosutilizaunatramaviva”.(PHILIPPE,Panerai.1983,p.77). Debemosconsiderarnumerososaspectosquesecitannesteestudodaanálise morfolóxicadunhaformaainterpretaravidaqueasociedadesupúsolleolongodo tempooentornodazonatratadaparaasíobterunresultadoóptimodaevoluciónda formaurbanística.

Oterritoriosometeseaunasentamento,ordenadopolasnecesidadesde benestar,concentrándoseaszonasurbanasnosespazosconmaiorriquezade recursosedeaíonacementodoscentrosurbanosconpoboaciónagrupadaenzonas especificasperodispersosnunespazoterritorialqueͲcomoindicaBernardoSecchiͲ “Sobreunterritoriosuficientementeampliolosasentamientosresidencialesy productivosnosedistribuyenuniformemente,sinoque,porelcontrario,seagrupan encentrosdedistintasdimensiones,acadaunodeloscualescorrespondeun desarrollotemporaldiferente”,(SECCHI,Bernardo.2006)oestudiourbanisticodeste ordenterritorialnosproporcionaunhasdirectricesdeevoluciónpoboacionalpodendo asícomprenderaformacióndasaglomeraciónsurbanas.

Nunaspectoxeral,ourbanismoédefinidocomoo“estudoqueseocupado deseñoedisposicióndeedificios,víasdecomunicaciónetc.,dunhaaglomeración urbana,tendoencontaasnecesidadesdestaeaténdoseaunhaseriedenormas estéticas,científicas,administrativasetc,chamadasNormasdeurbanismo.”Este termofoievolucionandoetratadonunaspectomáispróximoapersoautilizadorapor formadeconcretarasnecesidadesqueociudadanoprecisanomomentode interrelacionarsecomedioqueorodea,destemodo ͲsegundoJordiBorjaͲ “el urbanismosedefineantetodoporsuvoluntaddeorientarlaacciónsobrelaciudad, hacerciudad,mejoraroreformarlaciudadexistente,ordenarsudesarrollo,proponer diseños,inventarformas,establecerdialecticaspositivasentreespaciosconstruidosy vacios,yentreestosyloscomportamientosylasaspiracionessociales.”(BORJA,Jordi.

2004,p.4.) Segundoaépocaoconceptodeurbanismomutoudesignificado basándoseestescambiosnaformadepensaraestruturadoespazoistonospermite analizarunterritoriomediantedistintascorrentesouteorías comprendendoas dinámicasurbanasquemoveronunterritorioataaactualidade.Xaaprincipiosdo séculoXXourbanistaLouisWirthusouoconcepto“urbanismo”comounhaformade vidaasociadaaunhavivendanunhaáreaurbana.Nosanos70naceuunhanova formadeentenderesteconceptodemodoaintroducirapolíticanasespecifidades espaciais.

Ourbanismotenconnotaciónsdiversasqueexplicancomointeractuano utilizadoreoespazo,esteéunespazoenconstantecambioredefiníndosepara adaptarseaépocaeasnecesidadesͲcomoindicaNikossalingradosͲ“elobjetivodel urbanismoesayudarquelaciudadevolucioneyredefinasusmodulos,yasíestos puedanmodificarsufuncionalidad”.(SALINGRADOS,Nikos.2005,p.64.)

Ofactordatemporalidademarcadopolosacontecementoshistóricossonun elementoimportantísimoquedefinenclarosmomentosdecambiourbanístico,ͲAldo RossimencionaqueͲ “heintentadodetenermeparticularmenteenlosproblemas históricosyenlosmétodosdedescripcióndeloshechosurbanos,enlasrelaciones entrelosfactoreslocalesylaconstruccióndeloshechosurbanos,enlaidentificación delasfuerzasprincipalesqueactúanenlaciudadentendidascomofuerzasqueestán enjuegodemanerapermanenteyuniversal.”.(ROSSI,Aldo.2001,p.4.)destemodoé necesariounmétododeanálisepolocalsepodechegaraentenderosmotivosda formacióndunhaestruturaurbana,asúaevolución,oscambiosquederivadosde factorestantosociaisoueconómicosinflúennaformaenodesenvolvementourbano. Estemétodonosproporcionacoñecementosdesucesosquecondicionana estruturacióndunsitio,asactividadesquefandunlugarcaracterísticoqueactúannel indefinidamente.SaverioMuratoriprocurouͲsegundoVictorOliveiraͲconstruirunha estruturateóricacríticadeexplicacióndacreaciónetransformacióndaformaurbana aolongodosséculosepropoñíaqueestadependedaevoluciónhistóricaque se formabaapartirdossucesosquecondicionabanopasado.Poloqueomesmotempo quesefaiunhalecturadaformaurbanaénecesariorelacionalacosfeitoshistóricose urbanosquemarcaroncambiosnunhaépoca

Estescambiossoncontinuadosnunhasociedadeenprogresivodesenrolo, nunpuntonoquecomoespecificaͲConstantinosDoxiadisͲ “aarquitecturaesta

agoraenplenaevoluçao,umaevoluçaointensaemaisrápidaquenunca”. (DIOXIADIS,Constantinos.2000,p.4.).Poloqueétotalmentenecesarioquequede plasmadocadacambioparaasípoderdalgunhaformateruncertoordeneenteder dendeaformaciónateatransformacióndecadaespazotantourbanocomo arquitectónico.

Unasentamentopodeseranalizadomedianteamemoriahistóricaacal permitesabercomoevolucionou,proporcionainformaciónparainterpretarqueéun elementomutablequedependedasociedade,dasmodaseosgustosqueen determinadosperíodosinflúennaformadefacerarquitecturaepolotantonaceunha necesidadedeterqueadaptaraformaeoslugaresdevivirasinquietudestantodo momentocomodoutilizador,polotantoénecesarioanalizaroestadoactualdocaso deestudoparaentenderousoanterioreactualquesedaosespazosedeaíque Ascherrefiraque:“(...)Elneourbanismo,porelcontrario,admitelacomplejidady debeproponerunaseriedeformasyambientesarquitectónicosyurbanosauna sociedadmuydiferenciadaensucomposición,suscostumbresygustos.Enfrentando aunaciudadcadadíamásmóvilenlaquelosactorespuedenelegirsulugaren mayormedida,elneourbanismodebeseducirproponiendountipodeciudadala cartaqueofrezcadistintascombinacionesdecaracterísticasurbanas.”.(ASCHER, François.2004,p.82.)

Acidadecomponsedenumerososelementosqueforonmutandoequea caracterizan,osedificios,asrúas,espazosabertosepechados,zonasverdes,zonas comerciasetc.Producennolugarunhasfunciónsparticularesqueseránadaptadas segundoascondiciónsclimáticas,topográficasculturaisesocioeconómicasͲcomo indicaRemKoolhaasͲ“Laciudadesuncampodefuerzasenmovimientoquese reorganizaconstantemente,todaciudadesunacombinaciónunicayespecificade circunstanciasencomposicióndinámica.”(KOOLHAAS,Rem.2001,p.37.)

Asíundoselementosfundamentaisnestaanáliseurbanaéocentrohistórico apartirdocalnaceunhavila,paraidentificalonecesitamosdeterminarcalesforonos elementosconstruídosposteriormenteeeliminalosparaexplicaraorixeduncerto crecementoentornoacalseformaunhaestruturaurbanacontódolos equipamentoseinfraestruturasqueafanfuncionaldeahíqueMariaJoséTarduchi mencioneque“Empecemosporelanálisisdelaestructuraurbana:desvelarla requiereexaminarelplano,comprenderlasfuncionesylosusosqueenélse

representanydescubrirelmenornúmerodeelementosquelaexplican.Esuna reducciónsintéticay,portanto,unprocesodesimplificaciónparafacilitarel conocimientodeunarealidadcompleja.Esadepuraciónempiezaporhacer abstraccióndelostejidosyreconocerelesqueletoqueconformanlavialidad,los espacioscívicosylosgrandesequipamientos.Perotodaesquematizaciónexigeuna comprensiónpreviayunalecluracorrectadelplano.”(RODRÍGUEZTARDUCHY,Maria José.2011,p.48.)

Poroutrabandapódeseespecificarquerealmenteoquesemodificasonos elementosqueconformanacidadeenonoseuplano,asbasessobreasquese asentaaorganizacióneplantexadacomoconstantenachamadaleidapermanencia doplano–asisuxireFernadoChuecaͲ“Aanálisedaevoluçaodascidadesatravésdo tempolevouaconstatacióndeque,emboraaedificaçaosetransformaesexa sustituidanodecorrerdosanos,geralmenteoplanopermaneceousofremoipoucas rectificaçoes.”

Todasestascircunstanciasdanidentidadeaunlugarproporcionandodistintostipos deespazosquedespertansensaciónsequeosconverteenpuntosdereferencia.Outilizador sérvesedestespuntosparaorientarseeparafacernoseuinteriorunhaimaxedacidade comoelaentende,cadauntenasúaimaxedacidadeeédistintaadecalqueraoutro,por esemotivodebeexistirunhapreocupaciónnomomentodefacercidadexaqueserá interpretadaeutilizadapordistintostiposdeindividuos,aimaxeactualexistentedaGuardaé creadacomoindicaͲKevinLynchͲ“Osbarriossonáreascitadinasrelativamentegrandes,en queoobservadorpodepenetrarmentalmente,equetenalgunhaaspectoscomúns.Poden servirdepontodereferenciaexterno,candoalguénporelespasaouosatravesa.(...)”. (LYNCH,Kevin.2009,p.78.) podesercontrastadacamemoriahistóricaparaproducir indicadoresquerespectenunhascondiciónseasíasegurarsemedianteunhabasecientífica quenonsedestrúeaidentidadedavila,sendoesteoultimopuntonoqueseconcluiráo períododestainvestigación.

3. Ocasodeestudo:AGuarda

3.1 Caracterizacióndoterritorio

Paraentender unterritoriohaiqueanalizarasúaordebuscandoo desenvolvementosocioeconómicodasrexiónsqueoconforman.Aordenacióndo territoriobuscaaxestiónresponsabledosrecursosnaturais,aproteccióndomedio ambiente,é,aomesmotempo,unhautilizaciónracionaldoespazo.Esteprocesoten quelograrseatravésdeactuaciónsfísicasexurídicas,propondoomodelodesexadoe o seudesenrolofuturo.

BernardoSecchiproporcionaunhaseriedeindicadoresqueaxudaránaentendero propósitodasestruturasterritoriais.Segúnel:

“Debemos entenderpor“políticasterritoriales” elconjuntode normas e

intervenciones,dictadasoemprendidasporlainiciativapúblicaalavistade

determinadosobjetivos,queafectanaladistribuciónespacialdelosasentamientosy

suutilización”

Comoprimeiropuntofaisenecesariodelimitarocampodeanálise,demodo atratardunhaformaeficazeconcisasobretódolosaspectosqueinterviñeronno desenvolvementodoterritorioeenconsecuencianasociedadeeasúaeconomía poloquecomosuxireSecchi“elprimerproblemaquedebemosafrontaresla

delimitacióndelámbitodeestudioquepretendemosexaminar”.

Osistemadeanáliseutilizadoestarácondicionadopoloniveldeescalas,atamañode macroescala,Galicia;nunhamesoescala,azonadoBaixoMiñoeamicroescala,A Guarda,comoobxectocentraldeestudo.

Éprecisoterunhaconcepciónclarasobreascausassocioeconómicasque motivaronodesenvolvementoeaconcentracióndosespazosurbanos,tendoen consideraciónataquepunto,tantoosrecursosdispoñiblescomoossucesos históricos,foronunhacausadeterminante.Conesteanáliseaproximarémonosa coñecerosprocesosdeinstauración,crecementoedesenvolvementodoterritorio, intentandoatoparaseñadeidentidadequecaracterizaositio.Paneraiconsideraba

que“Alproponermediosparaelanálisedelasciudadesensusdimensionesfísicas,

setratadedevolveralaformaurbanasuautonomia.Enotraspalabras,setratade

romperconlasexplicacionesmecanicistas,seanéstasfuncionalesoeconómicas,con

elfinderestituirlaarquitectura,ylacrisisporlaqueéstaatraviesa,enelmarcode

unaproblemáticamásglobal:ladelasciudades,ladelasprácticasqueéstas

soportan,lasdelaspotencialidadesquelasmismasposeen.”.

ͲDescriciónxeral:

EnGaliciaproducíronsecambiosnoterritoriocunhagranderapidezecunha proxeccióndeconsecuenciasquesesobredimensionantantonotempocomono espazo,afectandodirectamenteápoboación.Nestehorizonte,énecesarioun mínimocoñecementodarealidadeterritorialgalegaquepermitironlevaracabo políticasmodernasdedesenvolvementoeplanificaciónondeaparticipaciónsocial cadavezémáisactiva,desdeoiniciodoprocesodexeracióndemedidasconcretas deaplicaciónterritorial.

Comezaremosfacendounhasíntesedosprimeirossignosdearticulacióndo territoriocaraoprocesodexestacióndascidadesgalegas,analizandoosprincipais eixosvertebradoresefactoresdeordepolíticaesocialquecontribuíronóespírito urbano,tratandodedefinirascaracterísticasdaformacióndosnúcleosurbanosen Galicia.

Éprecisotrasladarseáépocamedievalxaquedeaquíseextraenosprimeiros indiciosdeurbanizaciónterritorialqueforoncondicionantesparaaactualordenación doterritorio.

Oselementosqueforonclaveparaesteprocesonocontextogalegoforon: : Aindividualizaciónedelimitacióndoespazogalego,debidooscondicionantes

xeográficosetaménáliñafronteirizaconPortugal.

: Aconcentracióndapropiedadeterritorialnasmansdaigrexacosseus mandadosCisters,explotadoresdasterrasagrícolasgalegas.

: Aintegridadedacidadecomoelementocentraldosistemasocial.

: OCamiñodeSantiagocomoeixovertebradorrelixiosoecomercialanivel internacional.

Galiciacaracterizaseporserunhafontederiquezasnaturaisabundantes sendounsoportefundamentaldasactividadeshumanas,deaíaimportanciade establecerunasentamentodepoboaciónnolugarmáisadecuado.

Imaxe1:RedeviariadeGalicianaIdadeMedia

AgranmaioríadapoboacióndeGaliciacomezarápolasantigasvilasdos romanosparaestablecerosasentamentosacomodandoassúasexplotación.Aquí temosopasodocastroasparroquias.Foiseorganizandoonúcleohabitado anexionaseveciñosdasvilaseassúasterrascunhasdeterminadaspautas, conferíndolleuncorpoaestespoboados.

Unfoconaturaldepoboaciónforondendesempreasconcasdosríos,en especialdoríoMiño.Tenunclimasuaveefavoreceocultivodevideecereais.Estaé unhazonavitalparaGalicianaque,duranteosséculoIX,XeXIseestableceránas sedesdiocesaisdeLugo,OurenseeTuisobreosseusantigosemprazamentos romanos.NoséculoXIIasaglomeraciónsurbanasatopannosesteirosunhafonterica

enrecursos.Todaestazonacosteira,maliaisto,nonatraeunpoboamentomasivo, motivadopolaausenciadecorrentescomerciaisepolapiratería.

OprocesodeurbanizaciónfoiaumentandonasegundamedadedoséculoXI suscitadopoloestablecementodunharedeurbanamáisorganizadanavíaterrestre. Noséculoseguintedesenvolveríaseunharedemarítima,poloqueacostativoun desenvolvementomáislentoqueointerior.Nacennestemomentodoustiposde núcleospropiciadospolasrutascomerciais,porunladoosnúcleosinteriores establecidosnospuntosdeintercambiocomercialquepodíansermosteiros,castelos oucidadesepiscopaiseporoutrolado,osnúcleoscosteirospotenciadospolo xurdimentodunhavíamarítimadecomercioentreEuropaeaPenínsula.

NesteséculoXIIcomezaarelacionarseonacementodourbanocaexpansión agraria,estarelacióneradirixidapolosmosteiroscistercenses,responsablesdos intercambioscomerciasedaspropiedadesagrárias.Ainterconexiónentrerurale urbanofoiunfeitodecisivoparaodesenvolvementoterritorialdosséculosseguintes xaquesemodificaereordenaoterritorioeasociedade.

Arutaxacobeasupónunespazoreveladordonovodinamismodasociedade cristiá,poloquecirculanpersoas,mercadorías,ideasetcequeserviucomoelemento deconexiónentreEuropaeorestodaPenínsula.Estamosasíanteunprocesode eliminacióndoillamento,oquefavoreceuasconexiónsdeGaliciacoexterior.O camiñoaSantiagosupoñíaunhabasesólidaeestructuranteentornoócalseforon establecendonúcleosurbanosdedistintascategorías.

Entornoacostaoprocesoédiferente,estedesenvolvementoera dependentedomaredosseusperigosxaquetodaapoboaciónemesmoocamiño arredordocalsedesenvolveavila,estabanenrelaciónaunporto.Careactivacióndo comercioconEuropapoloAtlántico,unpulopoboadorduranteoséculoXIIIfaique sefundenAGuarda,Baiona,Ferrol,Betanzos,entreoutros.

Perfílaseclaramenteunhaépocanaquedeucomezooprocesoexpansivo queiríaconcalmaconrespectoórestodeEuropa.

AcomezosdoséculoXXProdúceseunimpulsourbanizador,orixinadopolas oleadasmigratoriascampoͲcidade,querequirenaampliacióndoespazourbano, trazandonovasredesdegrandesvíaseunhaestruturamáisampla.Amaiorparteda inmigraciónseinstalanaperiferia.Xanoano1956seestipulaa“LeysobreRégimen delsuleoyOrdenaciónUrbanade1956”.Estamarcaoiniciodaplanificaciónurbana.

Comezousecaregularizacióndoplanoeadotacióndemínimosservizosurbanos. Nosanoscomprendidosentre1960e1990atribúeseunhafasedeaceleracióne concentraciónurbana.Incrementaseanecesidadedeurbanizar,alteraseatipoloxía construtivaeseiniciannaperiferianovasconstruciónsmezcladasconpaisaxes industriais.

Noano1975promúlgase“LareformadelaLeysobreRégimendelSueloy ordenaciónUrbanade1975”naqueseproducirontransformaciónsxurídicasdosolo comoson:Plansterritoriais,plansxeraisePlansderivadosdodesenvolvemento urbano.

Entre1990e1999foiunhafasedetransiciónnaqueseproduceun estancamentodocrecementodascidades,promovendoasúavezunharedistribución do crecementocaraas cidadesmedianas.Pásasedodesenvolvementoá preocupaciónpolahabitabilidadeeomedioambiente.Seaprobaa“Leysobre ReformadelRégimenUrbanísticoyValoracióndelsuelode1990”naquesevai controlaraespeculacióneocrecementodosvaloresdosolo.Conela,osvalores inicialeurbanísticoseestableceránporvalorcatastral.

Naactualidadeestamosnunhaetapadeconfortplantexadanasresidencias fóradacidadeedaredistribucióndeempresasnasperiferiasdonúcleo.Encada municipiosedesenvolveunPlanXeraldeOrdenaciónUrbana(PXOM)noquese plantexaodesenvolvementodacidadedecaraofuturo:usosdosolo,alturas, tipoloxía,redeviaria,equipamentosetc.

Enconclusión,hoxeendíaaestruturaterritorialtradicionaldeGaliciase fundamentanunsistemapolinuclearconstituídoporpequenascélulasdepoboación asociadasaámbitosprodutivosagrícolaͲgandeirostaménpequenos,conformandoas parroquias,quesecomplementacundébilsistemadecidadesevilaspechadospolas deficienciasnacomunicacióninternaeasúadesconexióncosprincipaismercados terrestresecentrosestataisdepoder.Nestecontexto,afrontelitoralfoi historicamenteoterritoriodaactividadeeconómica,domaiordinamismode poboaciónedodesenvolvementourbano.Ocambiodemodelodosistemaagrario quecondicionaaactualestruturasocialdeGalicianonfixomáisqueacentuareste fenómeno,potenciandoosprocesosdemigracióndesdeasterrasinterioresászonas costeiras,especialmentecaraaoscentrosurbanos.Osprocesosdesuburbanización oudifusiónperiférica,quecaracterizanosistemaurbanogalego,sonespecialmente

intensosnasrexiónsurbanasdaCoruñaͲFerroleassúasrías,PontevedraͲVigoeas súasríaseSantiagodeCompostela,ademaisdaimportanciadodesenvolvementode formasdeurbanizacióndifusaenambasasdúasvertentesdaríadeArousa.

Aordenacióndosistemacosteirorevélase,polotanto,unhacuestión fundamentaláhoradedefinirunmodeloterritorialparaGaliciaquecontribúaa garantirosequilibriosterritoriaisentreointerior,especialmenteafectadopolo cambiodomodeloprodutivoesocial,easrexiónsatlánticas,demaiordinamismo económicoedemográfico.Serátaménimportanteatopar,desdeaópticaterritorial,o mecanismoparaestablecerdirectricesecriteriosconrelaciónósfenómenosurbanos emetropolitanos,concentradosmaioritariamentenesteámbito,dentrodaestrutura territorialrexional.

Aspectosfísicos

Condicionantespaisaxísticos.

OBaixoMiñoconformousecomounespaciodesingularvalorpaisaxísticoou ecolóxicoqueresultaimprescindibleparamanteroequilibriodacostaedébense preservaresteselementosmoivaliososquecontribúendecisivamenteparao atractivodeGalicia.

NestetramodoMiño,oúnicoespazoincluídonaRedeNatura2000(recolle osprincipaisecosistemas,paisaxesouhábitatsgalegosqueconteñenaqueleslugares necesariosparaasegurarasúaconservación)éadesembocaduradorio,clasificado comoLIC(LugardeImportanciaComunitaria)BaixoMiñoeEsteirodoMiñoparaa protecciónZEPA(ZonadeEspecialprotecciónparaasAves).Formaríapartedeste tramouns76kmdelonxitude,quediscorrenaolongodabeirameridionaldas comarcasdoBaixoMiño,OCondadoeAParadantaconfluíndocoAtlánticonasúa desembocaduraenCamposancos(AGuarda).

Centraremosoestudonosúltimos33kmclasificadoscomoZEPAdoesteiro doMiñoquetenunhasuperficietotalde1688ha.Comprendenasúatotalidadea áreabaixoinfluenciadosmares,aolongodosúltimos33kmdacanlefluvial.De altimetríamoilimitada,amáximaprofundidadeéduns4m.Apenetracióndeaugas salgadaéespecialmentelimitada,edurantea baixamarasaugasdoesteiroson basicamentedoces.

Dentrodasunidadesderelevosepodendistinguirunhaseriedeunidades

morfolóxicasqueodefineneoestruturan.Entreelas,épropiodestacarovaldo Miño,columnavertebraldoterritorio,quesecorrespondecoúltimotramodesterío. Existentaménunconxuntodevalesperpendicularesaorío.Podemosindicarquese tratadeunrelevomovidopormontañas,conformassuaveseredondeadas, característicasrelacionadas,encertamedida,cagrandensidadeeincidenciadarede fluvial,asícomocoatectónicadefractura.

OlitoraldacomarcaesténdesedendeapuntadesantaTegra,na desembocaduradorioMiñonoAtlántico,ataomunicipiodeOia.Estazonamáis próximaómaréunhaestreitafranxaquecarecedesaíntes,entreosquedestacanos municipiosdeAGuarda,SantaMaríadeOiaeMougás.Trátasedunhacostaorientada caraoocéanoondeomarbatecontraosistemarochosoondeapenasexiste sedimentaciónpoloquenonaparececaseningunhapraia.Unicamentecabería destacarcomopraiasareosasasdeAreaGrandeenAGuardaconungranatractivoe aspraiasdoMuiñoeALamiñaenCamposancos,conunpotencialinteresedebidoo seusistemadunar,incluídasnoLICdoBaixoMiño.

Imaxe2:MapafísicodoBaixoMiño.Pódeseobservarosistemamontañosoeos interfluviosqueseparaoval.

Paraabordarunestudoexhaustivodolocaldeintereseeasdinámicas existentesnoterritoriodébeseagorafacerunhaanáliseamesoescala,azonado

BaixoMiño,estaformadapolosmunicipiosdeAGuarda,Oia,ORosal,TomiñoeTui. Estaacadoucodevirdosanosunhaorganizaciónespacialrelacionadacosfactores socioeconómicosdaáreafuncionaldeVigo.

AposicióndoBaixoMiñodotouaesteterritoriodunhascaracterísticas particulares.Dendeaconstitucióndafronteiracondicionouoterritorionasrelacións entreGaliciaePortugal.Estacomarcaestádotadadunhalocalizaciónestratéxica dendeomomentoquePortugalprecisadopasoparaocontactoconEuropa. Ademaisdébeseterespecialatenciónnoadecuadoaproveitamentodosrecursosdo ríoounocomerciointernacional,motivopoloquesedotaazonadeinfraestruturas apropiadasparatalesactividades.

Imaxe3:PontedeTui.EstaservedeuniónentreaslocalidadesdeTuieValença.

Aliñadefronteiraqueseparaapropiedadedecadapaissetrazapolomedio doríopodendoseresteexplotadoporambospaísessegúnasdirectricespactadas.

Imaxe4:PontedeGoian.ConectaaslocalidadesdeGoianeVilanovadeCerveira.

ParacomprenderarealidadedoBaixoMiñodébeseterencontaás parroquiascomocélulasbásicasdaorganizacióndoterritorioenGalicia.As parroquiassoninstituciónseclesiásticasconstituídasporunhaagrupaciónsocial característica,sendoademaisunhadivisiónterritorialtradicionaldentrodacalse integranosdistintosgruposurbanosdepoboación.Estáformadapololímitequese forma apartirdaevolucióndasantigasvilas,ecompórtasecunharelación socioeconómicasdeautosuficiencia.

EstasparroquiasseagruparíannacomarcadoBaixoMiño,nunharealidade humanaresultadodasrelaciónsfuncionalesentreasentamentosveciños,aíndaque sobreestasrelaciónspodentercabidacaracterísticasfísicasouhistóricasquelle outorganmaiorunidadeetradición.Estemarcodecomarcacarecedeentidade xurídicapoloquesetrataunicamentedunfeitotradicional.Aíndaqueseescoitefalar deBaixoMiño,carecedemarcasquedelimitenazonaperodauncarácterpsicolóxico enraizanteoshabitantesdunhazonacunhatradiciónhistóricaforte.

Nestacomarcafronteirizaopapelimportanteédesempeñadopolomodelo deasentamentorurale,enmenormedida,dosnúcleosurbanossurxidosapartirda necesidadedeadaptaciónaunmedioricoenrecursosvariados.A GuardaeTui concentranagranmaioríadapoboaciónurbananunhasuperficiemínima,en comparacióncoarural.NosmunicipioscomoTomiño,OiaouORosalpredominaunha poboaciónruralmarcadapolagrandispersióndosasentamentosnunterritorio amplo.ApesardistoestaseproducindounhaconexiónentreruralͲurbano ocasionandodestaformacambiosnasnovasformasdeasentamentos.

Secchisuxireque“consideremosqueentrelosfenómenosdecarácterterritorialunos

delosmasimportanteses:losfenómenosdecarácter“acumulativo”quellevanala

formacióndecentrosurbanosdedistintasdimensiones,desdeunaaldeahastauna

áreametropolitana;losquedanlugaraundesarrollodistintodelosdiversoscentros

y,portanto,adiferenciasentrelasgrandesáreasoregiones;ylosquellevan,

finalmente,alestablecimientodedeterminadosistemaderelacionesespacialesentre

losdiversoscentros.”

Imaxe5:Mapadepoboación.Planosíntesedasaglomeraciónsdosasentamentos destacandoosnúcleosurbanosdeAGuardaaosureTuiónorte.Claramente predominaunpoboamentopróximoorío,conevidentesbaleirosquecoincidenco sistemamontañoso.

Asituaciónactualdestazonacaracterízaseporunhaforteexpansiónda urbanizacióndoterritorio,cunhaintensidademoidistintaentreasdiferentesáreas nasquesedivide,perocunhaclaratendenciaáocupacióndosolomediante asentamentosdebaixadensidade.Estasdinámicassometenosoloagrandes presiónsapartadasdalóxicademográfica,oquefaiaíndamaisdifícilarticulardun modocoherenteosprocesosactuaisdedesenvolvementourbano.Faisepatentea diferenzaestruturalentreafonteatlánticaeasterrasbañadaspoloúltimotramodo ríoMiño,cunhaestruturadepoboacióndifusamáispróximaóqueaconteceno entornodasRiasBaixas.Mentresqueasuperficieclasificadacomosolourbano representao4,05%dototaldeámbito,destacaque1.015hasedelimitancomosolo denúcleorural,oquesupóno16,27%dasuperficietotal.Osolorústicorecibe practicamentenasúatotalidadealgúntipodeprotección,seben,porcontra,

clasifícansecomocomúnpartedaprimeirafaixade500metrosdesdeacostana frontelitoralatlántica.

Ospuntosdeasentamentosobservadosna imaxe5sonasentamentos tradicionaiscuxalocalizaciónestratéxicanabeiracosteirallesconfireunha singularidade.Ofactordefinitoriodetodoseleséodedispoñerdetrazosdeinterese eatractivoqueosdotandepotencialparaxogarenunpapelespecificonomodelo territorialdesteámbito.Oconceptoderedeéfundamentalnestaformulación,xaque sóapartirdunhaestruturacoherenteintegradadoconxuntodeNodosdeidentidade etomaimportanciaadiversidadeesingularidadedecadaundeles.

Asdirectricesdeordenacióndoterritorio,destinadasaesbozarostrazosdo queseráoModeloTerritorialdeGaliciacunlongopercorridotemporal,recoñecena importanciaextratéxicadolitoral.OPOLarticulaasmedidasnecesariasparaqueo seudesenvolvementogarantaoequilibrioterritorialrespectodasáreasinteriorese sirvaparaimpulsaraconsolidacióndosistemaurbanoatlántico.

D Aredeviaria

ArededecomunicaciónsdoBaixoMiñoestácondicionadaporfactores xeomorfolóxicoslimitadospolaríadeBaionaeoesteirodoMiñooquetenunefecto característiconaestruturaviaria.

OtráficocirculacruzandoobaixoMiñopolaestradaPOͲ552endirecciónTuiͲ BaionacruzandoaGuardapolocentrodavila,oquesupónunmovementodetrafico enorme.Naactualidadeestaseconstruíndounhavíarápidaqueselocalizanazona maisaltadoval.Estetencomoobxectivoliberarotráficodazonadesviandosobre todoosvehículospesadoseenconsecuenciavolvendotantoovialcomoaestrada POͲ552máisconfortablesemáisfluídas.

MorfoloxíaurbanadasparroquiaspertencentesómunicipiodaGuarda

D

Estetrátasedunterritorioaltamenteconstruído,noqueasdiferentes construciónsqueconformanaparroquiadeCamposancosocupanafranxa intermediadaunidade,entrealadeiradoMonteTegraeazonachairalitoralcuberta demasasderepoboación.Trátasedunasentamentodeorixetradicional,cunha estruturadevarioscentrosqueconcentraocasaríoaolongodatupidaredeviaria,

conamplosespazosbaleiros(enocasiónsdedicadosaocultivo)entreeles.A construcióndaPO.355,posterioráfundacióndestenúcleo,introduciucertas modificaciónsnoseucrecemento,xaquepropiciouaaparicióndevivendasaolongo destavíaeinterrompeualgúnsdoscamiñosquetradicionalmenteuníanoscasaríos orixinais.Outrotipodeasentamento,vinculadoaovalorengadidoquesignificao litoral,prodúceseendeterminadospuntosdacosta,senpresentaracontinuidadenin estruturadoanterioreacollendofundamentalmenteequipamentosdecertotamaño ouindustrias.

NoladodomontequecomunicaCamposancoseAGuardapolazonaoeste daladeiradomonte,oTerritoriopoucopoboado,apesardasúaproximidadeao núcleodaGuarda.NaáreadefinidaentreaestradaPOͲ355ealiñadelitoral,azona demenorpendente,sitúanseasedificaciónsquedanlugaraoasentamentode Bouzás,caracterizadopolasúadispersióneadébilestruturadoseutecido.Aparecen ademaisalgunhaconstruciónresidencialouindustrialillada,senchegaraconformar unhaentidadedepoboaciónrecoñecible.

D

DebidoáinfluenciadonúcleoveciñodaGuarda,caraaooesteatopamos unhaimportanteconcentracióndeasentamentosdeorixetradicionalqueforman parroquiadeSanLourenzodeSalcidos.Estácompostaporunhaagrupacióndecasas moicompactasqueseapoiannunhadensarededecamiñostradicionais,mantendo zonasdecultivoentreeles,equeexperimentaronmoipoucoscrecementosaolongo dotempo.NolímiteoesteatópaseAPasaxe,consideradonúcleodeidentidadedo litoral.Noextremooriental,próximoádesembocaduradoRíoTamuxe,oscasaríosde OCalvario(consideradonúcleodeidentidadedolitoral),SanGregorio,AVeiga,As Pías,OCarrascaleADevesaconformanunaglomeradodeorixetradicionaldas mesmascaracterísticas:altaconcentracióndevivendasaosladosdasvíascon grandesespazosbaleirosentreestasquesededicanaocultivo.Oscrecementosmáis recentesorganizáronseaoredordaPOͲ552,aestradaprincipalqueuneosdous núcleostradicionaismencionados,easvíasqueunenesteámbitocoasterrasde interior.

Aspectossocioeconómico

As características sociodemográficas dun territorio nos outorgo coñecementosdosfactoresqueincidennodesenvolvementodunterritorio.A comarcadoBaixoMiñopolasúalocalizacióncosteiratensimilitudescorestante territoriocosteirogalego.Apoboaciónestádispersadanunterritorioentornoa315 km2_{noqueselocalizancentrosdemográficosdosqueosmunicipiosconmaior}

concentracióndepoboaciónson TuieAGuarda.Narestanteáreaserepartede formadesigualaproximándosehaciaazonadolitoralouáribeiradoMiño.Afírmase queacomarcapresentadensidadesdepoboaciónsuperioresasmediasgalegase españolas,aíndaquepordebaixodadensidadeprovincial.ApoboacióndeAGuarda mostrauncrecementolentoperopositivodespoisdunhainestabilidadedealtibaixos pasados,asprevisiónsfuturassonoptimistaseseesperaunaumentoprogresivo.As parroquiascunhaconcentraciónurbanadestacablepresentandensidadesde poboacióncontendenciaaalza.

SUPERFICIEKM2 _{POBOACIÓN DENSIDADE km2}

AGuarda 20,5 10081 491,2

Oia 83,6 3158 37,8

ORosal 41,2 5753 139,7

Tomiño 103,4 10216 98,8

Tui 66,5 14973 225,2

Comarca 315,2 44181 140,2

Provincia 4482,6 888892 198,3

Galicia 29574 2709743 91,6

España 505954 38425679 76

Imaxe6:Gráficodadensidadedepoboación

ConsiderasequeacomarcasufriuduranteoséculoXXaltibaixospoboacionais debidosaunhaforteemigraciónaAméricasobretodoaBrasil,México,Arxentinae Venezuela.“SegúnunestudiodeGonzálezRothvoss,en1924osemigrantes

residentesenAméricaxiraronaEspaña572millónsdepesetas,dasdeentonces.So

entre1940Ͳ50caseametadedetodososemigranteserangalegos.”

Osmotivosdeproducirseunhaemigraciónmasivacaraasamericasfoi motivadaporvariosfactores.AresistenciaafaceroservizomilitarfixoqueAmérica seposicionarácomounhaopcióndeescapeparaevitarterquedirixirseaconflitos

bélicos.Esteservizomilitarpodíaseresquivadopolasfamiliasmáisadiñeiradase, polacontra,osquenontiñanditosrecursoseranobrigadosaalistarse.

Senembargoacausamáisimportante,enespecialdasfamiliasGuardesas, nonfoioutraqueunhacausaxeneralizadaentodaGalicia:adeterioradasituación económica.XoséRamónBarreiroFernández,analizaperfectamenteestefenómeno quederivadaeconomíaagrariagalegaquenoséculoXIXeXXfoiendeterioro debido,porunlado,axeomorfoloxíagalegaconescasasterrascultivablese,por outrolado,aopesodemográficoquenocasodeAGuardaoscilabaentreos6000e 6400habitantesnoséculoXIXeós7000deprincipiosdoséculoXX.

“PuertoRicoeraeldestinodoradodetodoslosguardesesquequerían

emigrar,dadoqueeraunlugarenelquelosguardesessehabíanasentadoconéxito

enelnegociodelcomercio.Peronotodospodíanirseallí,yaqueelcomercio

borinquenorequeriamanodeobracualificada.Porello,muchasfamiliasdeAGuarda

solíanprepararlomejorposible,almenosaunodesushijos.”

Polotantoe,peseaestefactoremigratorio,AGuardapresentaunha evoluciónpositiva,dende1900ataoano2004apoboaciónincrementouseen3935 persoas,unincrementoquesuperaconcrecesocomarcalaíndaqueoaumentona provinciasexasuperior.

Poboación 1900 Poboación 2004 Incremento Incremento Porcentual

AGuarda 6001 10161 3935 65,57%

Comarca 35101 47152 10848 30,90%

Provincia 457262 930931 458913 100,36%

Imaxe7:Gráficodeincrementodepoboación

DuranteoséculoXXocrecementopobacionalnonsefixodemaneira uniformeesostida,senónque,aetapasdesensiblesincrementosdemográficos, sucedíanoutrasdeestancamentoeinclusoretroceso.

Imaxe8:Evolucióndapoboacióndende1900ata2004AGuarda

1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2004 0

Noseguintecadroespecificasecomoseproduciuaevolucióndapoboación nosrestantesmunicipiosdacomarca. Interprétansedatáboa catroetapasde desenvolvementodemográfico:

Imaxe9:Gráficodocrecementosegundooconcello

A1ªetapade1900ata1940noqueAGuardatenunhaevoluciónpositiva conunpiconosanos40,peseaosmovementosmigratoriosásaméricasapoboación tivouncrecementoconstante.

A2ªetapade1940ata1960naqueapoboacióndescendeenormementeata atinxircifrassimilaresásde20anosantes.IstoéprovocadopolaresacadaGuerra CivilquecausamigraciónsmasivascaraAmérica,Europaeoutraszonasdoestado español.

A3ºetapade1960ata1981noquedisminúeneseestancanasmigraciónsá América,apoiadoporunaumentodastaxasdecrecementonatural.Ademais,neste período,asmigraciónssondirixidascaraasvilasecidades,oquesignificaqueas principaisvilasoucentrosurbanosdacomarcacomosonAGuardaeTui experimentenunaumentoexponencialdocenso comezandoasíunperíodode abandonodorural.

A4ªetapade1991ata2004reflexaocomportamentoevolutivodas poboaciónsmunicipais.NoscasosdeTomiñoouOia,AGuardaeTuiseguenatraendo persoasdoruralemantendoataxadenatalidadeedemortalidade.

1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2004 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000

3.2Descricióndocasodeestudo

D Delimitación

SituadonoextremosudoestedaprovinciadePontevedraefacendofronteira conPortugal,oConcellodeAGuarda,integrasenoespazocomarcaldoBaixoMiño, xuntoaosconcellosdeORosal,Oia,TomiñoeTui.Cunhasuperficiede20,5km2, estendidaasómentetresparroquias(AGuarda,SalcidoseCamposancosascales desenvolveremosnoseguintecapitulo),otermomunicipaldeaGuardarepresentao 6,3%dototalcomarcal,acadandonesteconxuntoomínimodeextensióneo máximodedensidadepoboacional(459,7hab/km²).

OnúcleoactualdaGuarda(consideradonúcleodeidentidadedolitoral) orixinousenapartemáisprotexidadaenseadaqueseformaaospésdoMonteTegra. OscondicionantestopográficoseapresenzadoCastelodeSantaCruz(construído comopartedabateríadedefensaanteosportuguesesnoBaixoMiño)supeditarono crecementodestavila.Ofortedesenvolvementomedieval,épocanaquecontabacun recintoamurallado,reflíctesehoxenosobrecargadotecidodocentrohistóricoeas

Imaxe10:NúcleodeAGuarda

trazasdemurosquecondicionanaredeviaria.Oscrecementosdecimonónicos realizáronsecunhafortecompoñentelinealcaraaosureoleste,aolongodasvíasde saídadacidadeemoiinfluenciadospolaconstrucióndoportopesqueiro.Os desenvolvementosposteriores,naépocacontemporánea,caracterízanseporunha colonizacióndispersadasantigaszonasdecultivoquerodeabanonúcleopolonorte, xerandountecidopoucodensoquesecontrapónácompacidadetradicionaldavila.

D

A sobresaínte singularidade xeomorfolóxica do territorio guardés, magnificadapoloacontecementodoesteirodoríoMiñonoseucursobaixoéquen dedeterminarnotablementeascaracterísticasclimáticas,hidrolóxicas,produtivas, ecolóxicasepaisaxísticasdunhadasáreasxeográficassenlleirasnomarcorexional.

Imaxe11:PlanosíntesisdadesembocaduradorioMiño.Veseclaramenteocruceque seproduceentreorioeooceanoAtlántico.

NadesembocaduradorioMiñocomezaafronteiranaturalqueformaorio MiñoconPortugal,éaconexiónentreorioeooceanoAtlánticonaquesepoden encontrarvariaspraiasentreasquedestacanadoMuiñoeALamiñaquesondeauga

dulceconmareabaixaedeaugasalgadaconmareaaltaelocalízansepróximasao montedeSantaTegracoseucastroceltaemagnificasvistassobreoestuario.O estuariodoMiñoéunhaextensazonahúmidadegranvalorecolóxicoque correspondecosmunicipiosdeAGuardaeORosal,Cunhalonxitudede8kmeunha amplitude0,5a1,8km,oesteirooMiñopresentaunperfiltransversalenbandexa, noqueseproduceacombinacióndeaugadoceesalgadadebidoaescasa profundidadeependentedoleito.Osbancosdeareaaflorannasmareasbaixaseos materiaisarrastradospolorío(aluvións)sedimentanparaserposteriormente colonizadospolavexetaciónmesmochegandoaformarillascomoACanosaeoutras. Amultiplicidadedevaliososecosistemas(marismaͲxunqueira,pradería húmidaebosquehúmido)convertenaoesteironunlugardecondiciónsexcepcionais paraabiodiversidade.OesteiropertencenteaRedeNatura2000eestáincluidana listadezoashúmidasdeEuropadeimportanciainternacionalezoadeespecial protecciónparaasaves(ZEPA)ezoadeespecialproteccióndosvaloresnaturais(que sedesenvolveráconmáisprofundidadenopróximocapitulo).Asaugasdoestuario doMiñopermitenaconvivenciadeespeciesmariñasefluviaisdandounha diversidadefloralefaunísticaexcepcional,garzas,parrulos,mazaricosentreoutros.A ComisiónEuropeadistinguiuadesembocaduradoríoMiño,nalocalidade pontevedresadeAGuarda,limítrofeconPortugal,polassúasprácticasdeturismo sostible.Aproposta"AGuardahorizontenatural"gañóuoconcursodeDestino

EuropeodeExcelencia(Eden)unpremioquefomentamodelosdedesarrolode

turismosostibleerespectuososcosrecursosnaturais.

NorelativoazonasmontañosasAGuardalocalizasenunvalconunhazonade pendentesmoimoderadasondeseatopanosprincipaisemelloressolosagrícola conformandounmosaicodeemparrados,cultivoseprados,rodaisdearborados, núcleosdepoboación,vivendasilladas,construcciónsdiversas,navesindustriaisede servizos,eosviaisdecomunicación.Estalocalizaciónéresultadodeunhadepresión entredúasvertentescomosonoMontedeSantaTegraeoMonteterrosodoque discorrenasaugashaciaomar.

“Majestuosoydeinconfundiblesilueta,juntoalfronterizoMiñoqueaquíse

abrazaalprocelosoocéanoálzaselaprivilegiadapuntadeSta.tecla,laproyección

turísticamásnotabledeGalicia.Deunabellezaindiscutible,susentrañashan

atesoradouncúmulodelegadosprehistóricosquecausanlaadmiraciónunánime,

tantoporsucantidadcomoporsucalidad,estandosicitaniadeclaradaMonumento

deInterésNacional...”;dZKEK^K͕͘>͘͘ϭϵϳϵ͕Ɖ͘Ϯϯ͘Ϳ͘

D Climaevexetación

EstapartedoBaixoMiñodoMiñoeunhaextensazonahúmidalocalizadana desembocaduradorioMiñoedehaíaassuastemperaturasxaquepertencearexión Eurosiberiana, provincia AtlánticaͲEuropeae subprovincia CántabroͲAtlántica, adscribiéndoseosectorGalaicoͲPortugués.DominioclimáticoOceánicohúmidocon tendenciaaaridezestival,cunhaprecipitaciónmediaanualdeentre1.315mm,unha temperaturamediade14,3ºCeausenciadexeadas.

Áreareconocidaporbiólogoseexpertosornitólogosdebidoagrande variedadedeavesqueescollenoEstuarioparainvernar.ReconocidacomoZona EspecialdeProtecciónparaasAves(ZEPA)eZonadeEspecialProteccióndosValores Naturais(ZEPVN),dentrodarededeespaciosnaturaisprotexidosdaUniónEuropea, RedeNatura2000.

Aquíatópansemanchasdiscontinuasdebosquesderibeiraquexoganun importantepapelecolóxico.Pertodadesembocadura,enCamposancos,situaseun sistemadunarquemereceserdestacadopolointerésecolóxicoeasuaenorme fraxilidade.Orestodoterreoatopaseactualmentebastantetransformadodebido principalmentearepoboaciónsecultivosagrícolas,queforonsustituindoa vexetaciónpropiadolugar,asícomoporedificaciónsquenalgúnscasoscheganhasta aribeiradorio.

Imaxe12:Vistaaéreadaspraiaseoestuario.SituasenadesembocaduradorioMiño.

Determinouseunhazonacaracterizadapolasúaaltaprodutividadeagrícolae gandeirapostademanifestopolaexistenciadeexplotaciónsqueoavalanoupolas propiascaracterísticasepotencialidadedosterreosouzonasnasqueseenclavan. Así,declárasedeespecialintereseagrarioosolorústicodeprotecciónagropecuaria situadodentrodoámbitoterritorialdoBaixoMiño(AGuarda,Oia,ORosal,Tomiñoe Tui).

D

ApoboacióndeAGuardapresentauncrecementonos últimosanos sustancialdesenlazándoseunpoucodadinámicaxeraldasdiferentesvilasgalegas. Pódesedeterminarunhatendeciaaaumentaradensidadedepoboacióntrasuns períodosdeinestabilidadenoseucrecemento,oconxuntomunicipalpresentapautas decrecementotímidasperodesignopositivo,prevíndosenofuturopróximoun aumentonomesmosentidosegundosedesprendedasproxecciónsdepoboación. EstableceseunhatendenciaoaumentonasparroquiastantodeSalcidoscomode Camposancos.

Apreciaseunhatendenzaáalzanasdensidadesdepoboaciónnoconxunto municipaleenespecialnasparroquiasurbanasesignificativamentenasseccións censaiscuntramadourbanomoiconsolidadoeen expansióncomoseaprecianas secciónsdeAGuardaeSalcidos.Aidademediadapoboaciónroldaos39anoseo 44%dapoboaciónagrupaseentreos15a29anoseo14%dosguardesesnonpasan dos15anos.Poloqueatinxeáestruturadasúapoboacióncompredicirquesedebe considerarcomounhapoboaciónevolucionada,cunhasbaixastaxasdeos30eos64 anos,o24%damesmaestaacoutadanostramosdeidadequevandesdenatalidade ecunhaaltaporcentaxedepoboacióndemaioresquemanteñenunhaelevada esperanzadevida.

AGuardatenuníndicededependenzamediodo46,1%quegarante,aínda quedexeitoaxustado,oreemplazodapoboación,oíndicededependenzada infanciaéde20,5%(nenosataos14anossobreototaldapoboaciónenidadede traballar)sendosuperioraoíndicedeinfanciaqueédo14%(nenosataos14anos sobreototaldapoboación)poloquesegarantennovasxeraciónsdeguardesesno concello.Aíndaemaioroíndicedexuventude(xovesde15a29anossobrea poboacióntotal)postoqueeseíndicesitúaseno24%que,deconseguiroconcello mantelosouretelosnoterritorio,serianogarantedaproxeccióndavilacaraaliderar