Elias, Nobert. 1996. The Germans. Pow er Struggle and the Development of Habitus in the Nineteenth and Tw entieth Centuries.New York: Columbia Uni-versity Press. 494 pp.
As ca te g oria s e xp lica tiva s d e in sp ira çã o lib e ra l ou m a rxista , ta l com o e ra m form u la d a s n os p rim e iros d e cê n ios d e ste sé cu lo, fora m in su ficie n te s p a ra d a r con ta d a s g ra n d e s te m p e sta d e s sociop olítica s d e n ossa é p oca , d e n tre a s q u a is se d e sta ca m — e m p osiçã o re le va n te — o fa scism o e o n a zism o. H á vá ria s ra zõe s p a ra a p e rp le xid a d e . Em p rim e iro lu g a r, e sse s d ois re g im e s su b ve rte ra m a sig n ifica çã o tra d icion a l d a d ir e ita n o e sp e ctro p olítico. Ta n to u m q u a n to o ou tro in corp ora ra m sim b olica m e n te o fa scí-n io d a s re volu çõe s, rom p e scí-n d o com o q u a d ro id e ológ ico d a d ire ita clá ssi-ca , vin cu la d a , com fre q ü ê n cia , à Ig re ja e a o p e n sa m e n to ssi-ca tólico (Fu re t 1995). N ã o é p ossíve l, p ois, in te rp re ta r o fe n ôm e n o n a zista se m le va r e m con ta a irru p çã o d a s m a ssa s n a a re n a p olítica , e m b a la d a s p e lo son h o d o “ socia lism o n a cion a l” , d a u n id a d e d a p á tria e , n o ca so e sp e cífico d o n a -zism o, d a su p re m a cia d a ra ça a ria n a .
Afora isso, o n a zism o re p re se n tou u m a m u d a n ça d e q u a lid a d e — se é q u e se p od e b rin ca r n e sse te rre n o com a s p a la vra s — n o toca n te à u tilza çã o d a te oria d a su p e riorid a d e ra cia l e d o a n tse m itism o. O a n tse m itism o q u e p e rcorre u a h istória d o m u n d o ocid e n ta l n ã o foi o n ú cle o fu n -d a m e n ta l a rticu la -d or -d a s -d ife re n te s form a çõe s socia is, o q u e n ã o sig n ifi-ca n e g a r su a im p ortâ n cia com o in stru m e n to p olítico. M a s n e m a d iscri-m in a çã o g e n é rica , n e iscri-m os p og roiscri-m s, n e iscri-m iscri-m e siscri-m o a e xp u lsã o d os ju d e u s d a Pe n ín su la Ib é rica , p a ra fica r e m u m e xe m p lo h istórico a n ce stra l, e q u i-va le m a os ob je tivos d e u m re g im e q u e , d e sd e o in ício d a Se g u n d a G u e r-ra M u n d ia l, d e cid iu e rr-ra d ica r d a fa ce d a te rr-ra o “ b a cilo ju d a ico” , e m b or-ra le va sse a lg u m te m p o p a ra e n con tra r a fórm u la m a is e fica z d e e xte rm ín io. Do p on to d e vista d a p rá tica p olítica , a s in te rp re ta çõe s d a III In te r-n a cior-n a l, q u e r-n ã o corre sp or-n d e m r-n e ce ssa ria m e r-n te à s d o m a rxism o
oci-EN SAIO BIBLIO G RÁFIC O
A IN TERPRETAÇÃO DO N AZISMO,
N A VISÃO DE N ORBERT ELIAS
d e n ta l, d e riva ra m d a a n á lise in icia l d o fa scism o, e m m e a d os d a d é ca d a d e 20, ch e g a n d o com a lg u m a s va ria n te s a os ú ltim os te m p os d a ch a m a d a Re p ú b lica De m ocrá tica Ale m ã . A te oria e xp lica tiva d a III In te rn a cion a l, e m te rm os sim p lifica d os, con ce n tra va -se n a a n á lise e con ôm ica e n a lu ta d e cla sse s. A p a rtir d a con ce p çã o le n in ista d o im p e ria lism o, a firm a va q u e , e m fa ce d o cola p so im in e n te e in e lu tá ve l d o ca p ita lism o, os e le m e n tos m a is re a cion á rios e m a is p od e rosos d o ca p ita l fin a n ce iro tin h a m d e svia d o os m ovim e n tos d e m a ssa n a scid os n o a p ósg u e rra , a fim d e m a n ip u lá -los a se rviço d e se u s in te re sse s. Em ú ltim a a n á lise , os d irig e n te s fa scista s e n a zista s n ã o p a ssa ria m d e la ca ios d o g ra n d e ca p ita l fin a n ce iro, u m in s-tru m e n to e fica z d a re p re ssã o à cla sse op e rá ria org a n iza d a e d a g a ra n tia d a m a n u te n çã o d e se u s lu cros.
H á u m a p a rce la d e ve rd a d e n e ssa in te rp re ta çã o, m a s a p e n a s u m a p a rce la . É u m d a d o irre cu sá ve l q u e , se os re p re se n ta n te s d o g ra n d e ca p i-ta l cola b ora ra m com a a sce n sã o d os n a zisi-ta s, e m fa ce d o e sp e ctro re a l ou im a g in á rio d o com u n ism o, se m p re p re te n d e ra m d e le s se rvir-se , n a q u a li-d a li-d e sob ra n ce ira li-d e a ristocra ta s li-d ia n te li-d e a tivista s p e q u e n o-b u rg u e se s se m ie d u ca d os. En tre ta n to, d e fin ir a re la çã o e n tre os g ra n d e s p e rson a -g e n s d o se tor fin a n ce ir o e d a in d ú stria a le m ã , d e u m la d o, e o Pa r tid o N a zista e m q u e a vu lta a fig u ra d e H itle r, d e ou tro, com o corre sp on d e n te à d e se n h or e la ca io, é ce rta m e n te e q u ivoca d o. Em b ora n ã o te n h a ocorrid o u m a ocorrid om in a çã o ocorrid o tip o su g e riocorrid o p or e ssa im a g e m , a in ve rsã o ocorrid o re la -cion a m e n to tor n a -se m a is ca b íve l. O u se ja , o Pa r tid o-Esta d o n a zista d e te rm in ou os ru m os fu n d a m e n ta is d a p olítica , e n ca ra n d o com d e sp re zo u m a g ra n d e b u rg u e sia p ra g m á tica cu ja cola b ora çã o lh e e ra , e n tre ta n to, in d isp e n sá ve l.
Th e G e rm an s, livro d e e n sa ios d e N orb e r t Elia s p u b lica d o p ou co
a n te s d e su a m orte , te m com o u m d e se u s e ixos a in te rp re ta çã o d o n a zism o, se ja n o q u e d iz re sp e ito à s su a s ra íze s h istórica s, se ja n o q u e se re fe -re à s p ossib ilid a d e s d e su a tra n sfig u ra d a -re ssu r-re içã o. Isto m e p a -re ce ju s-tifica r a se le çã o d e sse te m a ce n tra l n a a n á lise d o livr o, e m b ora ou tra s q u e stõe s d e u m tra b a lh o tã o d e n so fiq u e m a q u i in toca d a s.
n e g a r a u tilid a d e se cu n d á ria d e ce rtos a sp e ctos d a d e cisã o, e la con sti-tu iu , e m e ssê n cia , a re a liza çã o d e u m a cre n ça ce n tra l e p rofu n d a m e n te e n ra iza d a n o m ovim e n to n a cion a l-socia lista d e sd e o se u in ício. A cr e n ça d e q u e a g ra n d e za p re se n te e fu tu ra d a Ale m a n h a e d e tod a a “ ra ça a ria -n a ” d e p e -n d ia d a lu ta p e la “ p u re za ra cia l” ; e ssa “ p u re za ” , co-n ce b id a e m te rm os b iológ icos, im p u n h a o a fa sta m e n to e , n o lim ite , a d e stru içã o d os g ru p os h u m a n os “ in fe riore s” , cu jo e p ítom e e ra re p re se n ta d o p e la “ ra ça ” ju d a ica .
Um p re ssu p osto d a visã o d a h istória , a ssu m id a p or Elia s, é le m b ra d o n o p re fá cio, e scrito p or Eric Du n n in g e Ste p h e n M e n n e ll. O p roce sso civi-liza d or — con ce ito e te m a con stitu tivo d e su a ob ra m a is con h e cid a (Elia s 1993) — n ã o é sin ôn im o d e h istória -p rog re sso, p ois e stá su je ito a re g re sõe s; o n a zism o re p re se n ta u m a d e m on stra çã o trá g ica d e sse fa to, corre s-p on d e n d o, n o d ize r d o a u tor, a o cola s-p so d a civiliza çã o.
Elia s con sid e ra q u e a im p la n ta çã o d o m ovim e n to n a zista e d e se u siste m a d e cre n ça s é in com p re e n síve l, se n os d e tive rm os a p e n a s n a con -ju n tu ra h istórica . Se m d ú vid a , a p rofu n d a crise e con ôm ica a b e rta e m 1929 e a in te n sifica çã o d o con flito d e cla sse s d a í re su lta n te con corre ra m p a ra o triu n fo d o n a cion a l-socia lism o. M a s, p a ra se e n te n d e r o fe n ôm e n o e m tod a a su a e xte n sã o torn a se n e ce ssá rio, acim a d e tu d o, con sid e ra r a s ca -ra cte rística s d o d e se n volvim e n to d a Ale m a n h a , a t-ra vé s d e u m lon g o p ro-ce sso h istórico (:316).
Re ssa lve -se q u e , p or m a ior q u e se ja o p e so d a d o à h istória d e lon g a d u ra çã o, n a p e rsp e ctiva d o a u tor, o n a cion a l-socia lism o n ã o con stitu iu u m a n e ce ssid a d e h istórica . A tra d içã o n a cion a l a le m ã a b riu a p ossib ili-d a ili-d e ili-d a e m e rg ê n cia ili-d e sse re g im e q u e con té m e p ote n cia a s ca ra cte rísti-ca s d om in a n te s d a a lu d id a tra d içã o.
Atu a lm e n te , h á p ou ca d iscord â n cia d e q u e o re cu rso à lon g a d u ra -çã o se ja in d isp e n sá ve l p a ra o e n te n d im e n to d o n a zism o. In te rp re ta çõe s e strita m e n te p e rson a lista s, ce n tra d a s n a fig u ra d e H itle r, ou m icrocon -ju n tu ra is, p e rd e ra m força1. Poré m , u m a ve z a ce ita a n e ce ssid a d e d e b u
s-ca r-se u m q u a d ro m a is a m p lo, a s q u e stõe s p r olife ra m . A p a r tir d e q u e m om e n to o p a ssa d o h istórico a le m ã o d e ve se r le va d o e m con ta n a te n ta -tiva d e se e n te n d e r a e m e rg ê n cia e o triu n fo d o n a zism o? Q u e e le m e n tos d e ve m se r p rivile g ia d os n e ssa b u sca d e n e xos d e se n tid o?
Em con flito com u m a e con om ia m od e r n a e d in â m ica , a s força s socia is “ p ré -ca p ita lista s” se ria m re sp on sá ve is p e la e n tre g a d o p od e r a os n a zis-ta s, d ia n te d a crise e con ôm ica e d a e m e r g ê n cia d e u m m ovim e n to d e m a ssa s.
De ou tro la d o, e n fa tiza -se o ca rá te r b u rg u ê s d a socie d a d e , tra ta n d o-se d e e xp lica r o n a cion a l-socia lism o n ã o p rop ria m e n te p e la s “ sin g u la ri-d a ri-d e s a le m ã s” vin cu la ri-d a s à iri-d é ia ri-d e u m a re volu çã o b u rg u e sa se m i-a b or-ta d a , m a s p e la s ca ra cte rística s e sp e cífica s d o Esor-ta d o ca p ior-ta lisor-ta a le m ã o, ta l com o se forjou a p a rtir d e fin s d o sé cu lo XIX.
Em Th e G e rm an s, Elia s a p a rta -se d e ssa s d u a s lin h a s in te rp re ta tiva s, se ja d o p on to d e vista cron ológ ico, se ja n o toca n te a os e le m e n tos e xp li-ca tivos q u e se le cion a e re a lça , n a a n á lise d o p roce sso h istórico. Se g u n d o e le , p a ra se e n te n d e r o cola p so d a civiliza çã o a le m ã , é n e ce ssá rio a m p lia r o foco cron ológ ico d a lon g a d u ra çã o, re cu a n d o-se con sid e ra ve lm e n te n o te m p o. Ap ós re fe rirse à situ a çã o in stá ve l d a s trib os d e fa la a le m ã , a sse n -ta d a s n a s te rra s b a ixa s d a Eu rop a a oe ste d o rio Elb a , rod e a d a s d e trib os in im ig a s, Elia s a n a lisa a s ca ra cte rística s d o Sa cro Im p é rio Rom a n o-G e r-m â n ico, forr-m a d o n o sé cu lo X q u e , e r-m se u s p rir-m e iros te r-m p os, g oza va d e u m a p osiçã o d e p re e m in ê n cia n o con te xto d os Esta d os e u rop e u s.
En tre ta n to, a o lon g o d o te m p o, e n q u a n to m u itos Esta d os vizin h os e sta va m se tra n sform a n d o e m m on a rq u ia s ce n tra liza d a s e in te rn a m e n te p a cifica d a s, o Sa cr o Im p é rio m a n te ve u m a frá g il in te g ra çã o, d ia n te d o re forço d o p od e r d os p rín cip e s; e ste fa to d e u orig e m a in te rm in á ve is con -flitos in te rn os e foi u m con vite à s in va sõe s.
A p a rtir d e ssa p rim e ira ca ra cte riza çã o, Elia s tra ça u m q u a d ro d e fra -q u e za d a n a çã o g e rm â n ica , se le cion a n d o p a ra ta n to a lg u n s e xe m p los h istóricos: a g u e rra d os Trin ta An os (16181648), q u e re su ltou n o e m p ob re -cim e n to d e g ra n d e p a rte d a p op u la çã o a le m ã e n a p e rd a d e u m te rço d e s-sa p op u la çã o; a in va sã o d o solo a le m ã o p e la s trop a s d e Lu is XIV, n o fim d o sé cu lo XVII; a irru p çã o d e N a p ole ã o à fre n te d e u m Esta d o ce n tra liza -d o, ob rig a n -d o a ra in h a -d a Prú ssia a e m p re e n -d e r u m a fu g a h u m ilh a n te .
O s a con te cim e n tos d a s ú ltim a s d é ca d a s d o sé cu lo XIX p od e ria m te r re ve rtid o e sse q u a d r o d e fra q u e za e str u tu ra l d o Esta d o g e r m â n ico. A d in â m ica d a e lim in a çã o in te rn a d e e sta d os riva is torn ou a ca sa d e Bra n -d e m b u rg o-Prú ssia -d om in a n te n o con te xto a le m ã o, e m con -d içõe s -d e lu ta r p e la su p re m a cia n a Eu rop a . De fa to, e la e n g a jou -se e m u m a g u e rra com a Fra n ça — a g u e rra fra n co-p ru ssia n a d e 1870-71 —, d a q u a l sa iu vito-riosa , o q u e lh e p e rm itiu p rom ove r d e fin itiva m e n te a u n ifica çã o a le m ã .
d in á stica s con tin u a va m a se r d e cisiva s n a s re la çõe s com a s ou tra s g ra n -d e s p otê n cia s. De sse m o-d o, os -d irig e n te s p olíticos e scolh i-d os p e lo Ka ise r op ta ra m in e sp e ra d a m e n te p or u m a n ova g u e rra , se m se p e rg u n ta r se a Ale m a n h a tin h a a lg u m a p ossib ilid a d e d e vitória , ca so os Esta d os Un id os e n tra sse m n o con flito a o la d o d e se u s a lia d os ocid e n ta is. O re su lta d o foi a d e rrota n a Prim e ira G u e rra M u n d ia l e a h u m ilh a çã o im p osta p e lo Tra -ta d o d e Ve rsa lh e s.
O re la to su m á rio d a h istória a le m ã , e fe tu a d o p or Elia s, n ã o in trod u z n ovid a d e s e m si m e sm o. A n ovid a d e d iz re sp e ito à n a tu re za d a s con se q ü ê n cia s d e riva d a s d e sse p roce sso h istórico p a ra a com p re e n sã o d a Ale m a n h a com o u m tod o e d a ca tá strofe n a zista , e m p a rticu la r. Ta is con se -q ü ê n cia s n ã o se situ a m n a e sfe ra d a s g ra n d e s e stru tu ra s socioe con ôm i-ca s e sim n a form a çã o d e u m h ab itu s. A q u e stã o ce n tra l d e Elia s con siste e m e n te n d e r com o a h istória d e u m a n a çã o, a o lon g o d os sé cu los, se d i-m e n tou -se n o h ab itu s d e se u s i-m e i-m b ros con sid e ra d os in d ivid u a li-m e n te (:19).
Essa re fe rê n cia a os “ m e m b ros con sid e ra d os in d ivid u a lm e n te ” m e p a re ce a m b íg u a , p r e sta n d o-se a e q u ívocos. Tod o o con te xto d o livr o e ou tra s a firm a çõe s d o a u tor d e m on stra m q u e e le d ive rg e d e u m a e xp lica -çã o ce n tra d a n a for m a -çã o d a p e rson a lid a d e in d ivid u a l. Ele su g e r e , m od e sta m e n te , e sta r form u la n d o a lg u m a s con sid e ra çõe s q u e p e rm itiria m e scre ve r a “ b iog ra fia ” d e u m Esta d osocie d a d e , p ois, ta l com o n o d e se n -volvim e n to d e u m a p e ssoa a s e xp e riê n cia s d e u m te m p o p a ssa d o con ti-n u a m a te r e fe itos ti-n o p re se ti-n te , o m e sm o ocorre ti-n o d e se ti-n volvim e ti-n to d e u m a n a çã o. N e sse ca so, tra ta se d e u m se r cole tivo, forja d o e m u m con -te xto m a is a m p lo, com o Elia s a ssin a la e m su a crítica d a -te oria d a p e rso-n a lid a d e a u toritá ria , cita rso-n d o e xp r e ssa m e rso-n te Ad or rso-n o (1950). Em su a s p a la vra s, o p re ssu p osto fu n d a m e n ta l im p lícito n e ssa te oria é o d e q u e a p e ssoa , com o re su lta d o d e u m a e stru tu ra fa m ilia r e sp e cífica q u a n d o d e se u cre scim e n to, d e se n volve a sín d rom e d a e stru tu ra d e ca rá te r corre s-p on d e n te à fa m ilia r.
En tre ta n to, d iz Elia s, a e xp lica çã o, se m se r fa lsa é in su ficie n te , p or-q u e a e stru tu ra fa m ilia r a u toritá ria e stá in tim a m e n te lig a d a à e stru tu ra a u toritá ria d o Esta d o; e , p a ra se e n te n d e r m e lh or a n a tu re za d e ssa con e -xã o, é n e ce ssá rio olh a r p a ra a org a n iza çã o d o Esta d o, forja d a a tra vé s d e u m p roce sso d e lon g a d u ra çã o.
d e “ ca rá te r n a cion a l” , e xp re ssã o q u e o a u tor e m p re g a n o te xto, m a s se m -p re e n tre a s-p a s. Um a cla ra d istin çã o con siste n o fa to d e q u e o con ce ito d e ca rá te r n a cion a l te n d e a corre sp on d e r a u m d a d o e stru tu ra l a b ra n g e n -te e p ou co p e rm e á ve l a m u ta çõe s d e u m a form a çã o socia l, q u a isq u e r q u e se ja m os e le m e n tos p rivile g ia d os n a con stitu içã o d o “ ca rá te r n a cion a l” , ta n to e m u m a visã o ra cia l q u a n to e m u m a visã o h istoricista .
O con ce ito d e h ab itu s im p lica m a ior fle xib ilid a d e , o q u e se com p a ti-b iliza com os corte s e a s d e scon tin u id a d e s d a h istória a le m ã . Assim , Elia s re fe re -se a o d ile m a d a cla sse m é d ia a le m ã , n o sé cu lo XIX e n o in ício d o sé cu lo XX, oscila n d o e n tre u m a te n d ê n cia id e a lista lib e ra l e ou tra con -se rva d ora -n a cion a lista q u e te rm in a com a vitória d a ú ltim a , a o in flu xo d a form a com o se d e u a u n ifica çã o a le m ã . Ace n tu a q u e e sse fa to con stitu i u m te ste m u n h o e loq ü e n te d a n a tu re za d e scon tín u a d o d e se n volvim e n to a le m ã o, u m a a lte ra çã o d e h ab itu s q u e p od e se r a ssocia d a com cla re za a u m a fa se e sp e cífica d o d e se n volvim e n to d o Esta d o.
A rig or, o con ce ito d e h ab itu s a p roxim a se d o d e m e n ta lid a d e , a ssu -m id o e -m tod a a su a e xte n sã o, co-m o se sa b e , p e la h istoriog ra fia fra n ce sa , a p on to d e Elia s re fe rise a h ab itu s n a cion a l ou m e n ta lid a d e com o te r-m os p e lo r-m e n os a sse r-m e lh a d os. En tr e ta n to, a o con trá rio d o q u e ocor re com os h istoria d ore s fra n ce se s d a s m e n ta lid a d e s, a p sicolog ia e , sob re tu -d o, a p sica n á lise p a re ce m in te rvir m a is -d o q u e a a n trop olog ia n a con sti-tu içã o d o con ce ito d e h ab isti-tu s. A e sse re sp e ito, o a u tor la n ça m ã o, e xp re s-sa m e n te , d e u m a a n a log ia com o m é tod o fre u d ia n o, e m u m a p a ss-sa g e m e m q u e , a liá s, a s fron te ira s e n tre a p sicolog ia in d ivid u a l e a p sicolog ia cole tiva n ã o sã o cla ra s. Fre u d , d iz Elia s, tra tou d e m ostra r a con e xã o e n tre o d e sfe ch o d e u m a con flitu osa ca n a liza çã o d os im p u lsos n o d e se n volvi-m e n to d a p e rson a lid a d e e se u h ab itu s d a í re su lta n te . M a s h á ta volvi-m b é volvi-m con e xõe s a n á log a s e n tre o d e stin o e a s e xp e riê n cia s d e u m p ovo, a lon g o p ra zo, e se u h ab itu s socia l a ssim a sse n ta d o. N e sse p la n o, ocorre m m u ita s ve ze s sin tom a s com p le xos d e d istú rb io q u e tê m p ra tica m e n te a força d a s n e u rose s in d ivid u a is.
Ta n to n a situ a çã o in d ivid u a l q u a n to n a cole tiva , se g u n d o Elia s, é n e ce ssá rio e m p r e e n d e r a m e sm a ta r e fa : tra ze r d e volta à con sciê n cia , q u a se se m p re e m fa ce d e u m a forte re sistê n cia , coisa s q u e tin h a m sid o e sq u e cid a s. Ta l e sforço, e m a m b os os ca sos, r e q u e r u m a u tod ista n cia -m e n to e , se tive r ê xito, p od e con trib u ir p a ra a fle xib iliza çã o d e ríg id os m od e los d e com p orta m e n to.
Su é cia e a té a Rú ssia , tom ou o ru m o d a fra g m e n ta çã o; d isso re su ltou q u e o h ab itu s d os m e m b ros d a socie d a d e ve io a re ve la r sin a is d e d e p re ssã o e d e p e rd a d e id e n tid a d e . Ao lon g o d os sé cu los XVII e XVIII, a p osiçã o se cu n d á ria d os e sta d os a le m ã e s, n o con ce rto d a Eu rop a , trou xe com o con -se q ü ê n cia a b a ixa d e a u to-e stim a d o p ovo g e rm â n ico, a com p a n h a d a d e u m se n tim e n to d e h u m ilh a çã o.
C om ta is ca ra cte rística s, o h ab itu s, tra n sm itid o d e g e ra çã o e m g e ra -çã o, p rod u ziu n o p ovo a le m ã o u m d e se jo a r d e n te d e u n id a d e , q u e e m e r-g iu re corre n te m e n te n a Ale m a n h a e m situ a çõe s d e crise . A a u to-im a r-g e m d e q u e os a le m ã e s n ã o e ra m ca p a ze s d e con vive r se m d iscórd ia s e d isp u -ta s e n con trou e xp re ssã o n o son h o d e e n con tra r u m sob e ra n o ou u m líd e r p od e roso, ca p a z d e p rod u zir a u n id a d e e o con se n so. Da a lta se n sib ilid a-d e a-d os a le m ã e s p e la s a-d isp u ta s in te rn a s, con sia-d e ra a-d a s e n fra q u e ce a-d ora s d o id e a l d e u n id a d e , re su ltou , p or su a ve z, n o p a ssa d o re ce n te , u m a a ve r-sã o p e la d e m ocra cia p a rla m e n ta r, com su a s te n sõe s in ce ssa n te s e con fli-tos e n tre os d ife re n te s p a rtid os.
A form a p e la q u a l se d e u a u n ifica çã o a le m ã e a vitória n a g u e r ra fra n co-p ru ssia n a p rovoca ra m u m a a lte ra çã o n e sse q u a d r o, a p ós 1871. M a s, o re sse n tim e n to, o se n tim e n to d e in fe riorid a d e n a h ie ra r q u ia d os Esta d os e u rop e u s tive ra m su a con tra p a rtid a n a ê n fa se e xa g e ra d a p osta n a in te rioriza çã o d o se n tim e n to d e g ra n d e za e d o p od e r d a n a çã o a le m ã . A va loriza çã o d a força b ru ta , re ve rso d e u m a situ a çã o h istórica p a ssa d a vivid a com o h u m ilh a n te , foi p ote n cia d a p e lo ê xito d e u m a u n ifica çã o re a -liza d a sob a h e g e m on ia d os ju n k e rs p ru ssia n os.
A p a rtir d e sse q u a d ro, p od e m os p e rce b e r e m q u e ca ra cte rística s d e lon g a d u ra çã o se a sse n ta o n a zism o, d e p ois d a d e rrota d a Ale m a n h a n a Prim e ira G u e rra M u n d ia l, d e p ois d e Ve rsa lh e s e d a im p la n ta çã o d e u m re g im e d e m ocrá tico p a rla m e n ta rista , q u e r e p u se ra m os tra ços d e u m
h ab itu s a d orm e cid o a p ós 1871. Se o n a cion a l-socia lism o trou xe con sig o
con fig u ra çõe s te rrive lm e n te orig in a is, se n d o a n ova m od a lid a d e d e a n ti-se m itism o ta lve z a m a ior d e la s, ti-se a sti-se n tou ta m b é m e m ou tra s d e q u e a h istória a le m ã e ra p orta d ora : o d e se jo d e u n id a d e , a va loriza çã o d a vio-lê n cia , a cre n ça n o “ h om e m for te ” , o d e sp r e zo p e la d e m ocra cia . Este s fa tore s fa cilita ra m , e m g ra n d e m e d id a , o a sce n so a o p od e r d e u m m ovi-m e n to n a cion a lista e xtre ovi-m ista , a n tid e ovi-m ocrá tico e a n ti-se ovi-m ita , q u e con sti-tu iu u m a re lig iã o socia l forte m e n te d om in a d a p e la fa n ta sia .
d e se n te n d im e n tos e n tr e u m se tor lib e ra l d a cla sse m é d ia e os e stra tos a ristocrá ticos d a corte , e xp re ssa n d o u m ve rd a d e iro con flito d e cla sse s, d o q u a l a cla sse m é d ia lib e ra l sa iu d e rrota d a . En tre ta n to, n a a n á lise d o con -flito, é b e m m a is re le va n te d e sve n d a r su a s con se q ü ê n cia s n o p la n o d a con stitu içã o d o h ab itu s d o q u e n o d a s tra n sform a çõe s socioe con ôm ica s.
Id e n tifica d a s a s ca ra cte rística s p rin cip a is d o h ab itu s, Elia s re fe re -se à con ju n tu ra d os a n os 20 com o u m e le m e n to d e riva d o, n a e xp lica çã o d o a sce n so a o p od e r d o n a zism o. Se g u n d o e le , a cr e sce n te in flu ê n cia d a d ire ita a n tid e m ocrá tica e d o n a cion a l-socia lism o n o cu rso d a q u e le s a n os, a p ós os p rim e ir os in su ce ssos, só p od e se r e n te n d id a in te ira m e n te e m con e xã o com a Re volu çã o Ru ssa . O ê xito d os b olch e viq u e s, p rod u zin d o u m a a ve rsã o g e n e ra liza d a e m a m p los se tore s d a cla sse m é d ia a le m ã e m e sm o e m p a rce la sig n ifica tiva d a cla sse op e rá ria , fa cilitou o triu n fo d e H itle r e u m a p olítica con d e sce n d e n te d os a lia d os re la tiva m e n te a o re a r-m a r-m e n to a le r-m ã o.
M a s, se H itle r triu n fou a o d e stru ir a Re p ú b lica d e We im a r, fa ça n h a q u e ou tros g ru p os p a ra m ilita re s — os Fre ik orp s — n ã o log ra ra m a lca n -ça r, foi p orq u e e le foi ca p a z d e a p e la r à s m a ssa s e m ob ilizá -la s, e m u m a situ a çã o d e crise e con ôm ica e socia l, e n q u a n to os Fre ik orp s p e rm a n e ce -ra m vin cu la d os à t-ra d içã o d a e lite d e oficia is, p or m a is q u e ta l e lite te n h a sofrid o u m p r oce sso d e “ b a rb a riza çã o” . Ap r e se n ta n d o-se com o u m h om e m d o p ovo e u m sim p le s ca b o d o Exé rcito, H itle r con stru iu e ficie n te m e n te su a im a g e m sim b ólica d e re p re se n ta n te d a “ ra ça a le m ã ” , ofe re ce n d o u m m u n d o d e g lória e d om in a çã o p a ra tod os os se tore s d a socie -d a -d e -d isp ostos a se g u i-lo.
A ê n fa se coloca d a p or Elia s n a lon g a d u ra çã o e n a con stitu içã o d o
h ab itu s, a fim d e in t e r p re t a r o n a z ism o, é b a sta n te ju stific á ve l e a b re
Du a s in d a g a çõe s m e p a re ce m , a in d a , d ig n a s d e d e sta q u e . Em q u e m e d id a o re g im e n a zista con tou com a a p rova çã o d o p ovo a le m ã o? Em q u e m e d id a con stitu iu u m fe n ôm e n o sin g u la r, p rod u to d e u m a h istória e d e u m a con ju n tu ra e sp e cífica s? Se le cion o e sta s d u a s q u e stõe s p or q u e e la s se p r e sta ra m e a in d a se p r e sta m a u m a lon g a con tr ové rsia , com re p e rcu ssõe s n o te rre n o p olítico.
N o q u e d iz re sp e ito à p rim e ira , Elia s n ã o fica e n ce rra d o n o d ile m a re sp on sa b ilid a d e cole tiva ou a b solviçã o d o p ovo a le m ã o, op ta n d o p or u m a a n á lise m a is a m p la . N ã o n e g a q u e m u itos a le m ã e s r e cu sa ra m o n a zism o e , e sq u e ce n d o os m ilita n te s d e e sq u e rd a liq ü id a d os e m g ra n d e n ú m e ro n os ca m p os d e con ce n tra çã o, le m b ra o fra ca ssa d o a te n ta d o con -tra a vid a d e H itle r, p ra tica d o p or oficia is d e a lta p a te n te , n os ú ltim os a n os d a g u e rra .
Poré m , a ê n fa se n ã o é coloca d a n a re sistê n cia e sim n a a ce ita çã o ou n o e n tu sia sm o p e lo n a cion a l-socia lism o, p on to d e vista coe re n te com tod a a su a a n á lise . N o fu n d o, d iz Elia s, n e n h u m a op osiçã o ou r e volta e ra p ossíve l, ta n to p e la coa çã o e sta ta l q u a n to p orq u e a con sciê n cia , o a u tocon -trole d a g ra n d e m a ssa p e rm a n e ce u , e m g ra n d e m e d id a , d e p e n d e n te d o Esta d o, q u a isq u e r q u e fosse m se u s re p re se n ta n te s. As té cn ica s in te n si-va s d e e d u ca çã o e d e p rop a g a n d a , p osta s e m p rá tica p e los n a zista s n o se n tid o d e g a ra n tir a le a ld a d e a b solu ta d a p op u la çã o, se rvira m a p e n a s p a ra re força r a s ca ra cte rística s d e u m a e stru tu ra d e p e rson a lid a d e q u e criou n os in d ivíd u os u m a d isp osiçã o a se su b m e te r le a lm e n te à s e xig ê n -cia s d o ch e fe d o Esta d o, cu ja im a g e m foi in te rn a liza d a p e lo p ovo com o p a rte d e su a con sciê n cia .
A a n á lise , con ce n tra d a n a p sicolog ia cole tiva , é oscila n te . O te xto a cim a re fe rid o icim p lica u cim a id e n tifica çã o n ã o con flitu osa e n tre o p ovo a le m ã o e H itle r, con sid e ra n d ose o h ab itu s forja d o a o lon g o d a h istória a le m ã e a p e rson a lid a d e d e ste , cu ja s n e ce ssid a d e s e m ocion a is cor re sp on d ia m à s d e se u s se g u id ore s. En tre ta n to, a o m e sm o te m p o, Elia s fa z re fe -rê n cia à id e n tifica çã o com o op re ssor, a d e sp e ito d e tod o o ód io e d ú vid a s q u e m u itos a le m ã e s p od e m te r se n tid o n o fu n d o d e se u s cora çõe s.
Em a lg u m a s p a ssa g e n s, Elia s a p roxim a se d a ú ltim a lin h a in te rp re -ta tiva , a in d a q u e n ã o se id e n tifiq u e com e la . Ao se r e fe rir à s e xp lica çõe s q u e con sid e ra m o n a zism o u m câ n ce r e xtirp á ve l n o corp o d a s socie d a d e s civiliza d a s, d iz q u e e la s tra ze m con forto m a s n ã o e xp lica m g ra n d e coisa . M u itos e ve n tos re ce n te s su g e re m q u e o n a cion a l-socia lism o re ve lou , d e u m a form a p a rticu la rm e n te e xe crá ve l, con d içõe s com u n s à s socie d a d e s con te m p orâ n e a s.
Poré m , a d iscu ssã o m e p a re ce d e sloca d a . Se os e xe m p los d a a tu a li-d a li-d e li-d e m on stra m a e xte n sã o li-d o g e n ocíli-d io, e m u m a e sca la in im a g in á ve l n os p rim e iros a n os p oste riore s à Se g u n d a G u e rra M u n d ia l, a q u e stã o d a e sp e cificid a d e d o n a zism o n ã o se re d u z a e ssa con sta ta çã o, m a s à s su a s ca ra cte rística s p e cu lia re s q u e n ã o se lim ita m a o H oloca u sto, p or m a is d ra -m á tico q u e e ste te n h a sid o.
Por ú ltim o, ca b e ria p e n sa r sob re a s p ossib ilid a d e s d e re e m e rg ê n cia d o n a zism o n a Ale m a n h a , n ã o a p e n a s com o u m fe n ôm e n o m a rg in a l. Elia s n ã o lid a d ire ta m e n te com a q u e stã o, m a s a firm a q u e , n o p la n o p olítico, a in te rioriza çã o d e u m r e g im e p a rla m e n ta r m u ltip a r tid á rio, p or p a rte d o p ovo a le m ã o, é ta re fa p a ra a lg u n s sé cu los, p ois u m re g im e d e ssa n a tu re -za , b a se a d o n a m e d ia çã o e n o com p r om isso, ch oca -se com os va lor e s a u toritá rios e g u e rre iros, crista liza d os a o lon g o d a h istória d a Ale m a n h a . Em u m re g istro otim ista , p od e ría m os n os p e r g u n ta r se a Se g u n d a G u e rra M u n d ia l e os a con te cim e n tos p oste riore s n ã o a b rira m ca m in h o p a ra u m a in fle xã o d e h ab itu s d a p op u la çã o a le m ã . Du a s g u e rra s com d e s-fe ch os ca ta stróficos p a ra a Ale m a n h a e a s liçõe s a p re n d id a s p e los p a íse s d e m ocrá ticos e m su a a titu d e p a ra com os ve n cid os, tã o d ive rsa s e m 1918 e e m 1945, n ã o te ria m , a o m e n os, con trib u íd o sig n ifica tiva m e n te p a ra livra r os a le m ã e s d e u m a sín d rom e h istórica ?
Re ce b id o e m 11 d e se te m b ro d e 1997
Re a p re se n ta d o e m 4 d e ja n e iro d e 1998
Ap rova d o e m 29 d e ja n e iro d e 1998
Not as
1 Isto n ã o q u e r d ize r q u e a s e xp lica çõe s m icrocon ju n tu ra is te n h a m d e sa p a
-re cid o d e ce n a . Pa ra u m e xe m p lo -re ce n te , ve r Tu rn e r J r. (1997).
2 Este ú ltim o a rg u m e n to é ce n tra l p a ra os h istoria d ore s q u e te n ta ra m re la
ti-viza r o g e n ocíd io n a zista , g e ra n d o a “ q u e re la d os h istoria d ore s” , a b e rta p or H a b e rm a s, e m 1986, com su a crítica a o “ r e vision ism o con se rva d or” . De n tre os a u tore s critica d os, d e sta ca -se , p or se u p r e stíg io, Ern st N olte . N olte a rg u m e n ta q u e , e m b ora o g e n ocíd io te n h a sid o in con te stá ve l e d e p lorá ve l, e sta ria in scrito e m u m a sé rie d e e ve n tos com p a rá ve is, ca ra cte rísticos d o sé cu lo XX. M a is a in d a , e le n ã o te ria ocorrid o, se n ã o fosse o g e n ocíd io com e tid o p e los b olch e viq u e s ru s-sos, p or ra zõe s d e cla sse (ve r N olte 1988).
Ref erências bibliográf icas
ADO RN O,T. W. e t alii. 1950. Th e A u th or-itarian Pe rson ality . N e w York : H a rp e r & Row.
ELIAS, N orb e rt. 1993. O Proce sso Civ ili-z ad or. Rio d e J a n e iro: J org e Za h a r Ed .
FURET, Fra n çois. 1995. O Passad o d e u m a Ilu são. En saios sob re a Id é ia Com u n ista n o S é cu lo X X . Sã o Pa u lo: Ed . Sicilia n o.
N O LTE, Ern st. 1988. “ Un Pa ssé q u i n e Ve u t p a s Pa sse r” . In : B. Ve rg n e -C a in (org .), De v an t l’H istoire . Docu m e n ts d e la Con trov e rse su r la S in g u larité d e l’Ex te rm in ation d e s Ju ifs. Pa ris: C e rf.
Resumo
Este tra b a lh o a n a lisa u m d os te m a s ce n tra is d o ú ltim o livro d e N orb e rt Elia s: a sig n ifica çã o d o n a zism o. Re fe -re -se à s ra zõe s d a p e rp le xid a d e d a s corre n te s lib e ra l e m a rxista p a ra d a r con ta d o fe n ôm e n o, p e lo m e n os e m u m p rim e iro m om e n to. A p a rtir d e ssa con s-ta s-ta çã o, e xp õe o p on to d e viss-ta d e Elia s, q u e se a p a rta d e u m a h istória -p rog re s-so, n o ru m o d e u m p roce sso civiliza tório ca d a ve z m a is a p e rfe içoa d o. Procu ra -se d e m on stra r com o a in te rp re ta çã o d e Elia s e stá fu n d a d a n a a n á lise d e lon g a d u ra çã o d a h istória a le m ã , d a n d o re le -vâ n cia à con stitu içã o d o h ab itu s com o u m con ce ito e xp lica tivo orig in a l q u e n ã o se con fu n d e com o d e ca rá te r n a -cion a l. O e n sa io d iscu te ta m b é m o p e so se cu n d á rio, e m b ora n ã o irre le va n te , q u e Elia s a trib u i à con ju n tu ra d os a n os 20 e p rin cíp ios d os a n os 30 n a im p la n -ta çã o d o n a zism o. In d a g a -se , p or ú lti-m o, se , n a op in iã o d e Elia s, o n a zislti-m o foi u m fe n ôm e n o d a ta d o e e sp e cífico e , e m fu n çã o d a re sp osta , q u a is a s p ossib ilid a d e s d e su a re e m e rg ê n cia n o q u a -d ro a tu a l.
Abst ract