TÁC DỤNG VÀ CƠ CHẾ CỦA CHÂM CỨU ĐỐI VỚI HỆ THỐNG NỘI TIẾT Nghiên cứu đã chứng minh, Châm cứu có tác dụng điều tiết khá rộng rãi đối với hệ thống nội tiết, phương thức cơ bản là ảnh hưởng đến tuyến nội tiết và/hoặc tế bào tạo thành tuyến nội tiết và hormone, cho đến khâu điều hòa tác dụng của hormone, từ đó có tác dụng đối với sự điều hòa nhịp nhàng các hormone trong cơ thể. Tính chỉnh thể, tính tồng hợp của hiệu ứng châm cứu thường có sự tương quan với tác dụng điều hòa của hệ thống nội tiết. Vì hệ thống nội tiết và hệ thống thần kinh có mối quan hệ rất mật thiết, cho nên hệ thống thần kinh cũng phát huy được tác dụng quan trọng đối với quá trình châm cứu điều hòa hệ thống nội tiết.
I.
Tác dụng của Châm cứu đối với hệ thống Nội tiết
Nghiên cứu hiện đại làm rõ, tác dụng điều hòa của châm cứu đối với mỗi tuyến nội tiết và tế bào nội tiết của hệ thống nội tiết không giống nhau, các nghiên cứu tập trung nhiều vào tác dụng điều hòa của châm cứu đối với các tuyến dưới đồi, tuyến yên, tuyến tụy, tuyến giáp trạng, tuyến thượng thận cho tới các tuyến sinh dục…, thể hiện cụ thể trên việc phòng và điều trị và nghiên cứu cơ chế của mất điều hòa hoặc gây trở ngại với bệnh tật của hệ thống nội tiết trong các bệnh tiểu đường, chứng béo phì, các bệnh tuyến giáp trạng…
1. Tác dụng của châm cứu đối với tuyến tụy:
Đái tháo đường là bệnh do một nhóm bệnh nguyên không rõ ràng của hệ nội tiết với đặc trưng chủ yếu là đường huyết cao, có đường trong nước tiểu, suy giảm khả năng dung nạp đường glucose và bất thường khi xét nghiệm Insulin. Châm cứu có tác dụng điều tiết đối với tuyến tụy ở bệnh nhân đái tháo đường, thông qua việc cải thiện chức năng nội tiết của tế bào β của đảo tụy, làm tăng hàm lượng Insulin, từ đó cải thiện tình trạng đường huyết cao của bệnh nhân đái tháo đường. Đã có nghiên cứu lâm sàng chứng minh châm cứu có hiệu quả điều trị đối với đái tháo đường không phụ thuộc Insulin loại nhẹ và trung bình, đối với đái tháo đường không phụ thuộc Insulin nặng hiệu quả điều trị kém. Châm cứu trị liệu có tác dụng cải thiện các triệu chứng lâm sàng của đái tháo đường ở mức độ không giống nhau, đường huyết có thể giảm hoặc trở về mức bình thường, bệnh nhân có đường huyết thường xuyên cao có thể giảm xuống quanh mức 5.6mmol/L, đường niệu cùng với sự thay đổi về đường huyết mà dần dần trở thành âm tính, nghiệm pháp dung nạp đường cải thiện rõ ràng, triệu chứng “tam đa” nhẹ đi rõ ràng, thậm chí biến mất.
Tuy nhiên, hiệu quả giảm đường huyết của châm cứu có giới hạn; bệnh nhân đái tháo đường nặng cần có sự phối hợp điều trị nhịp nhàng của thuốc Tây y và Trung y. Châm cứu có tác dụng tốt đối với Đái tháo đường Type 2, có thể làm giảm lượng lớn đường huyết lúc đói, đường huyết sau ăn và đường huyết khi làm nghiệm pháp dung nạp đường, nhưng đối với bệnh nhân Đái tháo đường Type 1 hiệu quả điều trị kém hơn; bệnh nhân có thời gian mắc bệnh ngắn, bệnh tình nhẹ hoặc trung bình châm cứu có hiệu quả điều trị khá tốt, bệnh ở mức độ nặng hiệu quả kém. Bệnh nhân mắc Đái tháo đường Type 2 béo phì và có thể trạng trung bình, về lâu dài, châm cứu có tác dụng giảm béo khá cao, hiệu quả điều trị thấy rõ ở những bệnh nhân có liệu trình điều trị dài. Châm cứu có tác dụng hiệp đồng với thuốc hạ đường huyết, có thể giúp làm giảm liều của thuốc hạ đường huyết, thậm chí có 1 số bệnh nhân có thể dừng thuốc đường uống; khống chế chế độ ăn kết hợp với vận động thích hợp có thể nâng cao hiệu quả điều trị. Trên phương diện các phương pháp điều trị càng đa dạng, có châm thích, cứu ngải, châm gia thêm nhiệt, nhĩ châm, điện châm, châm cứu điện từ, châm laze, tiêm vào huyệt, châm hoa mai…trong đó phương pháp phối hợp điều trị hiệu quả hơn là đơn trị liệu, có người đã chứng thực, trong 3 nhóm châm thích, cứu ngải và châm kết hợp với cứu, châm kết hợp với cứu có hiệu quả điều trị cao hơn hẳn 2 nhóm còn lại.
Tác dụng điều chỉnh của châm cứu đối với chức năng tuyến tụy chủ yếu thể hiện ở hình thái các loại tế bào và điều hòa hormone. Trên bệnh nhân mắc đái tháo đường không phụ thuộc Insulin, châm cứu có tác dụng tích cực đối với cấu trúc và chức năng của tế bào β ở đảo tụy, người mà trước khi châm cứu có nồng độ Insulin trong máu cao sẽ hạ xuống sau khi châm, người có nồng độ Insulin trong máu thấp sẽ tăng thêm sau khi châm. Đối với bệnh nhân thiếu Insulin, sau khi châm cứu khả năng tiết Insulin của tiểu đảo tụy sẽ tăng lên; ở bệnh nhân Insulin quá nhiều, sau khi châm có thể làm giảm lượng Insulin. Châm thích có thể làm giảm lượng đường huyết lúc đói ở chuột mắc Đái tháo đường không phụ thuộc Insulin, lại có thể làm giảm lượng Insulin và C-peptide trong huyết tương lúc đói, còn có thể làm thay đổi ngược lại sự bất thường về hình thái và chức năng của tế bào β của tụy.
Châm cứu có tác dụng điều chỉnh khác nhau đối với các triệu chứng phát sinh của đái tháo đường. Quan sát trên lâm sàng cho thấy rõ, điều trị bằng châm cứu đơn thuần hay kết hợp châm cứu và dùng thuốc đều có thể khiến cho tuần hoàn máu trong lòng mạch (lưu biến học của huyết mạch) ở bệnh đái tháo đường được cải thiện rõ rệt. Châm cứu cũng có tác dụng điều trị hiệu quả đối với biến chứng về
thần kinh kèm theo của bệnh đái tháo đường. Các triệu chứng chủ yếu của bệnh thần kinh ngoại vi do đái tháo đường gồm các chi tê, đau, yếu cơ và teo (teo đét,khô) các cơ là những biến chứng mạn tính thường gặp nhất của bệnh đái tháo đường; sau khi châm thích các huyệt vị quản hạ du, túc tam lý, hoàn khiêu, dương lăng tuyền, các nhà nghiên cứu tiến hành quan sát phân tích một cách tỉ mỉ bệnh lý học thần kinh tọa và điện thế tạo ra trên dây thần kinh ở chuột có bệnh đái tháo đường, kết quả cho thấy rõ châm cứu có tác dụng làm chậm lại hoặc giảm nhẹ tổn thương thần kinh ngoại vi của chuột gây ra bởi bệnh đái tháo đường, chính là châm thích có thể phòng và điều trị biến chứng thần kinh ngoại vi của đái tháo đường trên chuột. Ngoài ra, châm thích hoặc điện châm điều trị các bệnh động mạch ngoại vi do đái tháo đường, biến chứng chứng tim mạch, biến chứng võng mạc, cao huyết áp… trên lâm sàng cũng thu được hiệu quả điều trị khá tốt.
2. Tác dụng của châm cứu đối với tuyến giáp:
Nghiên cứu lâm sàng cho thấy, châm thích đã có thể điều trị ưu năng tuyến giáp (cường giáp), lại có thể điều trị nhược năng tuyến giáp. Châm thích có thể khiến cho tuyến giáp đã bị phì đại nhỏ lại rõ ràng, đồng thời có thể nâng cao hoạt động của đơn vị cấu tạo tuyến giáp hoặc tế bào tuyến, còn có thể sửa chữa các rối loạn chức năng của cơ thể do phì đại tuyến giáp gây ra. Trị liệu bằng châm thích đối với chức năng và hình thái to nhỏ của tuyến giáp đều có ảnh hưởng, nhưng sau khi trị liệu thay đổi về hình thái của tuyến giáp sớm hơn so với thay đổi về của hormone tuyến giáp.
Tác dụng điều tiết của châm cứu đối với chức năng của tuyến giáp được thực hiện qua hai hướng là qua các hormon T3,T4,TSH, độ tập trung Iode phóng xạ và qua cAMP, cGMP. Đối với các bệnh nhân có nồng độ hormon tuyến giáp thiên về cao, sau khi điều trị châm cứu, hàm lượng T3,T4 huyết tương giảm rõ, hàm lượng TSH tăng lên, độ tập trung Iod phóng xạ 131 cũng giảm thấp (3h và 24h), hàm lượng cAMP và tỉ lệ cAMP/cGMP giảm rõ rệt, hàm lượng cGMP cũng giảm xuống rõ ràng. Bệnh nhân có hormone tuyến giáp thiên về thấp, sau khi điều trị bằng cứu ngải, hàm lượng T3,T4 huyết thanh tăng lên, hàm lượng TSH huyết thanh giảm rõ, độ tập trung Iod phóng xạ 131 (3h và 24h) tăng lên, hàm lượng cAMP huyết tương và tỉ lệ cAMP/cGMP tăng lên rõ ràng, hàm lượng cGMP chưa nhận thấy có biến đổi rõ rệt. Đối với những người chức năng tuyến giáp bình thường, trước và sau khi châm cứu trị liệu, hàm lượng các hormone T3,T4 huyết thanh, độ tập trung iod
phóng xạ 131 (3h và 24h) , hàm lượng cAMP huyết tương, tỉ lệ cAMP/cGMP và hàm lượng cGMP không có biến đổi rõ ràng.
Ở bệnh nhân có lượng hormoe tuyến giáp cao (cường giáp) trong huyết thanh còn tồn tại một loại globulin miễn dịch, kết hợp với receptor của TSH trên bề mặt tế bào tuyến giáp, có tác dụng giống như TSH, từ đó làm tăng sinh cấu trúc của tuyến giáp, sản sinh quá mức lượng T3,T4, xuất hiện một loạt các triệu chứng của cường chức năng tuyến giáp. Ở bệnh nhân có lượng hormone tuyến giáp thấp, trong huyết tương có một vài kháng thể kháng tế bào tuyến giáp, dẫn đến khả năng tổng hợp T3,T4 giảm xuống, cơ thể xuất hiện các triệu chứng suy giảm chức năng tuyến giáp. Sự thay đổi hàm lượng T3,T4, TSH huyết tương, đồng thời tác dụng kích thích của khác thể đều có mối quan hệ. Nghiên cứu chứng minh, tác dụng điều tiết của châm cứu đối với tuyến giáp trạng có liên quan với những kháng thể này.
Châm cứu cũng có tác dụng điều tiết đối với tuyến cận giáp theo hai hướng, thực nghiệm châm thích giảm đau trên chuột chứng minh, điện châm huyệt Hoàn khiêu, có thể nhận thấy ngưỡng đau được nâng cao, đồng thời nồng độ Calci trong máu hạ thấp, nồng độ Phospho trong máu tăng cao, điều này chủ yếu do châm thích ức chế chức năng tuyến giáp dẫn đến. Ở những bệnh nhân nồng độ calci trong máu quá thấp dẫn đến co giật (Tetani) , châm cứu trị liệu có thể giúp nồng độ calci trong máu tăng lên, nồng độ phospho giảm thấp, triệu chứng như co giật biến mất. Hiệu quả này có thể thông qua cơ chế tiết đoạn thần kinh hoặc tuần hành của thể dịch để phát huy tác dụng.
3. Tác dụng của châm cứu lên các tuyến sinh dục:
Nghiên cứu cho thấy, châm cứu có thể thông qua hệ thống dưới đồi – tuyến yên, với sự tham gia của một vài chất dẫn truyền thần kinh, thông qua yếu tố kích thích giải phóng các hormone kích thích tuyến sinh dục (GnRH) mà tạo ra tác dụng đối với tuyến sinh dục bằng cách điều tiết các hormone sinh dục.
Châm thích thúc đẩy mạnh các hormone sinh dục trong điều trị bế kinh có hiệu quả rõ ràng. Châm thích điều trị buồng trứng đa nang dẫn đến không có con thu được hiệu quả rất cao. Châm cứu các huyệt Yêu du, Âm lăng tuyền, Tam âm giao, Hạ liêu, Trật biên, Ủy trung có thể điều trị liệt dương.
Châm thích huyệt Bách hội ở phụ nữ trẻ khỏe mạnh đang độ tuổi sinh sản vào giai đoạn nang trứng còn non có thể làm cho lượng Progestin tăng lên, Testosteron cũng có chiều hướng gia tăng, nhưng ảnh hưởng đối với lượng Estrogen không rõ ràng. Châm thích còn có thể khiến cho các hormone kích thích nang trứng FSH, kích thích hoàng thể LH, Progestin, E2 làm thay đổi nhiệt độ bình thường ở phụ nữ
khỏe mạnh vào thời kỳ rụng trứng(2). Ngoài ra, châm thích còn có tác dụng kích
thích nang trứng. Châm thích và cứu ngải huyệt Khí hải của chuột đực, có thể khiến cho trọng lượng của tuyến sinh dục và hàm lượng hormone sinh dục tăng lên rõ rệt, chứng minh châm cứu huyệt Khí hải có tác dụng điều chỉnh và làm tăng cường chức năng của trục Hạ đồi – tuyến yên – sinh dục (HPG). Châm thích huyệt Bách hội, Thận du có hiệu quả khá tốt đối với khống chế sự phóng điện của các nhân trong nhóm nhân cung ở hành não và phóng thích Testosteron cũng như tạo thành tinh trùng ở thỏ đực nhà đã trưởng thành về sinh dục, không ảnh hưởng đến cấu trúc thông thường của các cơ quan khác trong quá trình sinh trưởng phát dục cơ bản của thỏ đực nhà, thấy rõ có hiệu quả rất chậm đối với sự thành thục về sinh dục. (3) Điện châm có thể khiến cho số neuron thần kinh tổng hợp GnRH ở tuyến
dưới đồi tăng lên rõ rệt, tỉ lệ tế bào hình gai tăng lên, mật độ các sợi giãn mạch gia tăng, cấu trúc GnRH - mARN của tuyến dưới đồi gia tăng, receptor mARN của hormone tuyến yên GnRH tăng cao.
Tác dụng điều chỉnh của châm cứu đối với tuyến sinh dục thể hiện ở các mặt là điều chỉnh các hormone sinh dục của cơ thể, thúc đẩy sự hồi phục các biến đổi về cấu trúc bệnh lý của tuyến yên và tuyến sinh dục, có hiệu quả rất tốt trong điều chỉnh các rối loạn chức năng về nội tiết do trục hạ đồi – tuyến yên – sinh dục.
4. Tác dụng của châm cứu đối với tuyến thượng thận:
Châm thích là phương pháp điều trị tạo ra một loại hiệu ứng kích thích rất nổi bật, có quan hệ mật thiết với chức năng tuyến thượng thận. Cơ chế châm cứu điều trị bệnh liên quan nhiều đến việc châm thích điều chỉnh chức năng tuyến thượng thận, điều chỉnh các tuyến nội tiết khác.
(1) Tác dụng của châm thích lên vỏ tuyến thượng thận:
Châm thích huyệt Hợp cốc và Túc tam lý ở người bình thường, có thể khiến cho lượng 17-hydroxy corticosteroids (17-OHCS) và 17-ketosteroid (17-KS) bài xuất trong nước tiểu tăng lên, và có tác dụng kéo dài. Châm thích huyệt Nội quan
ở bệnh nhân viêm van tim do thấp, có thể làm hàm lượng Cortisol huyết tương đang thấp tăng cao, cũng có thể làm hàm lượng Cortisol đang cao giảm thấp, điều này làm rõ châm thích có tác dụng điều chỉnh theo cả hai hướng đối với hàm lượng Cortisol trong huyết tương. Thực hiện châm tê cảm ứng đối với những bệnh nhân bị ung thư khác nhau và các bệnh nhân không có ung thư, tiến hành định lượng Cortisol huyết tương, kết quả cho thấy ở những bệnh nhân ung thư đường ruột đa số thấp hơn so với trước khi châm, bệnh nhân ung thư tuyến vú và các loại ung thư khác đa phần đều tăng cao hơn so với trước khi châm, khắng định châm thích ảnh hưởng đến chức năng của tuyến vỏ thượng thận, không chỉ có tác dụng điều chỉnh theo cả hai hướng, mà còn có liên quan với trạng thái của cơ thể lúc châm thích. Châm thích đối với các trường hợp đái tháo đường có biến chứng thần kinh ngoại vi (DPN) có tác dụng điều tiết nội tiết miễn dịch một cách rõ ràng, không chỉ có thể làm giảm nồng độ hormon tuyến yên – tuyến thượng thận ACTH, CS mà còn có thể làm cho một số hoạt chất hoạt hóa tế bào viêm quan trọng (TNF-α, IL-6) của hệ thống miễn dịch bảo vệ cơ thể quay trở về trạng thái bình thường. Châm thích có thể làm giảm rõ rệt triệu chứng thở dốc của chuột bình thường khi có trở ngại ở đường hô hấp, làm tăng thông khí ở phối, làm giảm số lượng tế bào bạch cầu ưa acid ở máu ngoại vi, làm tăng lượng corticosterone huyết thanh.
Dựa vào lượng 17-OHCS và 17-KS bài tiết qua nước tiểu và số lượng tế bào bạch cầu trung tính ưa acid trong máu làm tiêu chuẩn, châm thích huyệt Túc tam lý, Hợp cốc, Thiếu hải ở những bệnh nhân khác nhau, có thể quan sát thấy chức năng vỏ thượng thận vốn suy giảm sẽ tăng lên sau khi châm thích, chức năng của vỏ thượng thận vốn tăng cao sẽ giảm xuống.
Điện châm huyệt Túc tam lý của thỏ nhà có thể ức chế sự bài tiết quá mức của tuyến thượng thận dưới tác dụng kích thích của các yếu tố stress, quá nóng hoặc quá lạnh. Tuy nhiên, liên tục tiêm rất dễ gây ra suy giảm chức năng tuyến vỏ thượng thận ở chuột, kích thích điện yếu ở 2 bên Thận Du có thể làm tăng cường chức năng tuyến vỏ thượng thận, hàm lượng hormon Cortisol trong huyết tương tăng lên rõ rệt. Cứu huyệt Quan Nguyên, Thận Du... có thể thúc đẩy quá trình hồi phục sự teo nhỏ tuyến thượng thận do các nguyên nhân như giải phóng Hydro cortisol của tuyến thượng thận quá mức làm giảm trọng lượng tuyến, sự giảm thiểu độ dầy vỏ tuyến thượng thận cho đến diện tích tế bào vùng bó của vỏ thượng thận, tăng mật độ các tế bào vùng bó và lưới của vỏ thượng thận.
(2) Tác dụng của châm thích đối với phần tủy tuyến thượng thận
Châm thích huyệt Túc Tam Lý của thỏ nhà không chỉ làm tăng cao hàm lượng hormon tuyến thượng thận trong máu ngoại vi, hơn nữa sau khi liên tục châm nhiều ngày, có thể khiến cho lượng tế bào tiết Adrenalin và Noradrenalin trong tủy thượng thận tăng cao rõ rệt, tế bào to lên, phản ứng ở bào tương cũng tăng lên. Đây có thể chính là biểu hiện cơ bản của tác dụng tăng huyết áp tương đối ổn định và kéo dài của châm cứu. Sau khi châm thích huyệt Thận Du, Địa Cơ trên chuột và thỏ, hợp chất trong các túi chứa catecholamin trong tủy thượng thận đều giảm đi, nói lên rằng quá trình giải phóng các chất này đã được tăng cường, phản ứng sớm nhất là lượng catecholamin được giải phóng tăng lên, khi đạt đến nồng độ nhất định sẽ bắt đầu giảm dần, điều này có thể liên quan đến hàm lượng catecholamin được dự trữ trong các túi. Tuy nhiên, châm thích huyệt Nhân Trung trên mô hình thỏ nhà sốc mất máu có thể nhận thấy huyết áp tăng cao rõ rệt, có thể kéo dài thời gian đến tử vong, khi quan sát kết quả biến đổi hóa học của tổ chức tủy thượng thận dưới kính hiển vi huỳnh quang, nhận thấy ở nhóm không châm thích, catecholamin bắt màu kém, còn nhóm có châm thích catecholamin bắt màu tương đối mạnh, phân tích định lượng cũng chứng minh cường độ huỳnh quang của nhóm châm thích cao hơn nhiều nhóm không châm thích. Điều này chứng minh châm thích huyệt Nhân Trung có thể ngăn chặn sự giảm lượng catecholamin ở tủy thượng thận trên thỏ sốc mất máu, cung cấp bằng chứng về hình thái đối với cơ chế của châm cứu với hệ nội tiết trong việc phòng chống shock.
5. Tác dụng điều tiết của châm cứu với hệ thống Hạ đồi – Tuyến Yên
Những hiệu quả mà châm cứu đạt được không thể tách rời hệ thống Hạ đồi – Tuyến yên – Chức năng, như là tác dụng của châm cứu lên Tuyến Giáp, Tuyến thượng thận, Tuyến sinh dục đều thông qua các con đường khác nhau như trục Hạ đồi – Tuyến Yên – tuyến giáp, trục Hạ đồi – Tuyến Yên – Tuyến Thượng Thận, trục Hạ đồi – Tuyến Yên – Tuyến sinh dục...để hoạt động.
Các nghiên cứu cho thấy, ở phụ nữ sau sinh thiếu sữa, châm cứu có thể làm cho hàm lượng Prolactin của thùy trước tuyến yên trong máu tăng cao. Châm cứu có thể làm cho bài tiết oxytocin của thùy sau tuyến yên thỏ nhà tăng cao; sau khi điện châm huyệt Túc Tam Lý trên thỏ nhà, quan sát phiến cắt của tổ chức não có thể thấy các tế bào thùy sau tuyến yên bắt màu đậm hơn, trong đó các mao mạch
đều giãn ra, sự bài tiết tương đối nhiều, diện tích bề mặt tế bào to hơn nhóm không châm cứu, nhân tế bào của nhóm châm cứu cũng lớn hơn, vị trí cũng xa trung tâm hơn.
Tài liệu gốc:
