Estudo e edición de textos
ata o século XVII
Henrique Monteagudo
GUÍA DOCENTE E MATERIAL DIDÁCTICO
2016/2017
FACULTADE DE FILOLOXÍA
FACULTADE DE FILOLOXÍA. UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA AUTOR/A: Henrique Monteagudo
Edición electrónica. 2016
ADVERTENCIA LEGAL: Reservados todos os dereitos. Queda prohibida a duplicación total ou parcial desta obra, en calquera forma ou por calquera medio (electrónico, mecánico, gravación, fotocopia ou outros) sen consentimento expreso por escrito dos autores/as.
Localización da materia no perfil do máster
Máster Universitario Oficial: Estudos da Literatura e da Cultura
1. Materias obrigatorias comúns (módulo 1; 24 ECTS, primeiro semestre): Métodos de investigación en literatura e cultura (3 ECTS)
Bibliografía material, codicoloxía e historia do libro (3 ECTS)
Bases metodolóxicas da edición e da historia dos textos literarios (6 ECTS) Crítica literaria e análise da cultura (6 ECTS)
Estudos literarios comparados (6 ECTS)
2. Itinerarios
- Materias obrigatorias (6 ECTS, primeiro semestre):
Itinerario A: Estudo e edición de textos desde o século XVIII (3 ECTS)
Edición de textos medievais literarios galegos e galego-portugueses, P51 91 201 (3 ECTS)
Itinerario B: Estudos teóricos e comparados da literatura e da cultura Transferencias literarias e culturais (3ECTS)
Teorías contemporáneas da literatura e da cultura (3ECTS)
- Materias optativas (15 ECTS, segundo semestre; oferta 9 materias 27 ECTS por itinerario).
Obxectivos xerais e específicos
Obxectivos xerais
Proporcionar ao estudante unha formación avanzada no estudo da literatura medieval europea e a teoría filolóxica.
Instruír no coñecemento dos instrumentos teóricos, metodolóxicos e técnicos necesarios para a edición crítica da literatura medieval.
Incentivar a integración e aplicación dos coñecementos á metodoloxía dos estudos literarios e culturais medievais.
Incentivar a integración e aplicación dos coñecementos á metodoloxía da crítica textual.
Obxectivos específicos
Ofrecer unha formación superior teórica e práctica en aspectos concretos do estudo textual da literatura e da cultura medieval:
Capacitar na especialización nun determinado autor. Capacitar na especialización nunha obra determinada.
Capacitar na especialización nunha determinado xénero literario. Capacitar na fixación textual dos textos medievais.
Estimular a interpretación e análise dos textos medievais. Incentivar a innovación con achegas aos estudos precedentes.
Fomentar a recuperación e revalorización de textos e autores medievais.
Favorecer e crear unha rede de coñecemento, de investigación e de encontros no ámbito dos estudos literarios medievais que permita a libre circulación de ideas e a mobilidade de estudantes, profesores e investigadores.
Promover o entendemento intercultural mediante a colaboración cos países de fóra da Unión Europea, especialmente Brasil e os países de expresión portuguesa.
Contidos
1. Introdución á lírica trobadoresca galego-portuguesa e a súa edición. Recursos bibliográficos, gravacións musicais e recursos en rede.
2. A edición da lírica trobadoresca galego-portuguesa: os cancioneiros e os outros testemuños manuscritos. Descrición, caracterización e relacións entre eles. O proceso de constitución dos cancioneiros e o stemma codicum.
3. Tipos de edición: edición facsimilar, diplomática e crítica. Edicións de cancioneiros, edicións por xéneros e edicións de autor.
4. A edición do cancioneiro de Martin Codax.
Os textos
Fontes e as súas edicións
A = Cancioneiro da Ajuda. Véxase Fragmento do Nobiliario do Conde don Pedro. / Cancioneiro da Ajuda. Edição facsimilada do códice existente na Biblioteca Nacional. Lisboa: Távola
Redonda / Instituto Português do Património Arquitectónico e Arqueológico – Biblioteca da Ajuda, 1994.
Michäelis de Vasconcellos, Carolina (1990 [1904]): Cancioneiro da Ajuda. Edição crítica
e commentada, 2 vols. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.
Carter, Henry (1975): Cancioneiro da Ajuda. A Diplomatic Edition. New York: Klaus Reprint.
B = Cancioneiro da Biblioteca Nacional. Véxase Cancioneiro da Biblioteca Nacional (Colocci Brancuti). Cod. 10991. Reprodução facsimilada. Lisboa: Biblioteca Nacional / Imprensa
Nacional – Casa da Moeda, 1982.
Molteni, Enrico (1880): Il Canzoniere PortogheseColocci-Brancuti, pubblicato nelle parti
che completano il Codice Vaticano 4803. Halle: Max Niemeyer.
Machado, Elza Paxeco / Machado, José Pedro (1949-1964): Cancioneiro da Biblioteca
Tavani, Giuseppe (1999): «Arte de Trovar» do Cancioneiro da Biblioteca Nacional de
Lisboa. Lisboa: Colibri.
V = Cancioneiro da Biblioteca Vaticana. Véxase Cancioneiro Português da Biblioteca Vaticana (Cód. 4803). Lisboa: Centro de Estudos Filológicos / Instituto de Alta Cultura, 1973.
Monaci, Ernesto (1875): Il Canzoniere Portoghese della Biblioteca Vatinana. Halle: Max Niemeyer.
Braga, Theofilo (1878): Cancioneiro Portuguez da Vaticana. Lisboa: Imprensa Nacional.
L = Pergamiño Sharrer. Véxase Sharrer, Harvey L. (1993): “Fragmentos de Sete Cantigas d’Amor
de D. Dinis, musicadas: uma descoberta”, en Aires A. do Nascimento / Cristina Almeida Ribeiro, Actas do IV Congresso da Associação Hispânica de Literatura Medieval. Lisboa:
Cosmos, I, 13-29.
Ferreira, Manuel Pedro (2005): Cantus Coronatus. 7 Cantigas d'El-Rei D. Dinis. Kassel: Edition Reichenberger.
N = Pergamiño Vindel. Véxase máis abaixo Martin Codax.
Edicións completas e por xéneros dos textos
Base de datos da Lírica profana galego-portuguesa:
http://www.cirp.es/pls/bdo2/f?p=MEDDB2
Brea, Mercedes (coord.) (1996): Lírica profana galego-portuguesa. Santiago de Compostela: Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro. [Sigla: LPGP]
Projeto littera, Cantigas Medievais Galego-Portuguesas: http://cantigas.fcsh.unl.pt/
Cantigas de amor
Michaëlis de Vasconcellos, Carolina (1904): Cancioneiro da Ajuda, 2 vols. Halle: Max Niemeyer. [310 + 157 = 467; Sigla: CAjuda] (O volume I contén a edición dos textos e, na reedición de Lisboa, 1900, tamén o Glosario; o volume II contén un estudo sobre o cancioneiro). Nunes, José Joaquim (1972): Cantigas d’Amor dos trovadores galego-portugueses. Lisboa:
Centro do Livro Brasileiro. [266 cantigas; Sigla: Amor] [Reproduce a edición da Universidade de Coimbra, 1932] (Contén as cantigas de amor non editadas por C. M. de Vasconcellos; inclúe un glosario ao final).
Cantigas de amigo
Nunes, José Joaquim (1973): Cantigas d’Amigo dos trovadores galego-portugueses. 3 vols. Lisboa: Centro do Livro Brasileiro. [512 cantigas; Sigla: Amigo] [Reproduce a edición da Universidade de Coimbra, 1926-28] (Contén as cantigas de amigo: o vol. I estudo, o vol. II os textos, o vol. III notas e glosario;).
Cohen, Rip (2003): 500 Cantigas de amigo. Porto: Campo das Letras.
https://jscholarship.library.jhu.edu/handle/1774.2/33843
Cantigas satíricas
Lapa, Manuel Rodrigues (19702): Cantigas d’escarnho e de maldizer dos cancioneiros medievais
galego-portugueses. Vigo: Galaxia. [431 cantigas; Sigla: CEM]. [É segunda edición,
Lopes, Graça Videira (2002): Cantigas de Escárnio e Maldizer dos Trovadores e Jograis
Galego-Portugueses. Lisboa: Estampa. (Inclúe 474 cantigas).
Antoloxías
Alvar, Carlos / Beltrán, Vicente (1985). Antología de la poesía gallego-portuguesa. Madrid: Alhambra.
Arias Freixedo, Bieito (2003): Antoloxía da lírica galego-portuguesa. Vigo: Xerais.
Fidalgo Francisco, Elvira (2009): De amor y de burlas. Antología de la poesía medieval
gallego-portuguesa. Vigo: NigraTea.
Gonçalves, Elsa / Ramos, Maria Ana (1983): A lírica galego-portuguesa. Lisboa: Comunicação. Mongelli, Lenia Márcia (2009): Fremosos cantares. Antologia da lírica medieval
galego-portuguesa. São Paulo: Martins Fontes.
Peixoto da Fonseca, Fernando V. (19712). Cantigas de escárnio e maldizer dos trovadores
galego-portugueses. Lisboa: Livraria Clássica.
Reckert, Stephen / Macedo, Helder (s.d.). Do cancioneiro de amigo. Lisboa: Assírio e Alvim.
Recursos en rede
Projeto littera, Cantigas Medievais Galego-Portuguesas: http://cantigas.fcsh.unl.pt/
Base de datos da Lírica profana galego-portuguesa:
http://www.cirp.es/pls/bdo2/f?p=MEDDB2
Dicionario de Dicionarios do Galego Medieval: http://sli.uvigo.es/ddd/index.html
Tesouro Medieval Informatizado da lingua galega (TMILG): http://ilg.usc.es/tmilg/
Glosario da poesía medieval profana galego-portuguesa: http://glossa.gal/
Bibliografía básica: estudos
Beltrán, Vicenç (1995): A cantiga de amor. Vigo: Xerais.
Brea, Mercedes (coord.) (2000): Literatura. A Idade Media. A Coruña: Hércules de Ediciones. Brea, Mercedes e Pilar Lorenzo Gradín (1998): A cantiga de amigo. Vigo: Xerais.
Corral Díaz, Esther (coord.) (2010): Guía para o estudo da lírica profana galego-portuguesa. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia / CRPIH.
Lanciani, Giulia / Giuseppe Tavani (coord.) (1993): Dicionário da literatura medieval galega e
portuguesa. Lisboa: Caminho.
Lanciani, Giulia / Giuseppe Tavani (1995): As cantigas de escarnio. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.
Lapa, Manuel Rodrigues (1977): Lições de Literatura portuguesa. Época medieval. Coimbra: Coimbra Editora.
Massini-Cagliari, Gladis (2007): Cancioneiros medievais galego-portugueses. Fontes, edições e
estrutura. São Paulo: Martins Fontes, xxi-xxviii e 1-36.
Menéndez Pidal, Ramón (1983): Poesía juglaresca y juglares. Aspectos de la historia literaria y
Monteagudo, Henrique (2013): “Nas orixes da lírica trobadoresca galego-portuguesa”, en López Alsina, Fernando / Monteagudo, Henrique / Villares, Ramón / Yzquierdo Perrín, Ramón, O século de Xelmírez. Santiago: Consello da Cultura Galega, 387-438.
Oliveira, António Resende de (1995): Trobadores e xograres. Contexto histórico. Vigo: Xerais. Pena, Xosé Ramón (2013): Historia da literatura galego I. Das orixes a 1853. Vigo: Xerais. Tavani, Giuseppe (1986): A poesía lírica galego-portuguesa. Vigo: Galaxia.
Bibliografía básica: crítica textual
Blecua, Alberto (1983): Manual de critica textual. Madrid: Castalia.
Cambraia, César Nardelli (2005): Introdução à crítica textual. São Paulo: Martins Fontes. Castro, Ivo (1997): “Filologia”, en Biblos. Enciclopédia Verbo das literaturas de língua
portuguesa. Lisboa: Verbo.Vol. II, s.v.
Pérez Priego, Miguel Ángel (2001): Introducción general a la edición del texto literario. Madrid: Universidad Nacional de Educación a Distancia.
Spaggiari, Barbara / Maurizio Perugi (2004): Fundamentos da crítica textual. Rio de Janeiro: Lucerna.
Spina, Segismundo (1977): Introdução à edótica: crítica textual. São Paulo: Cultrix.
Tavani, Giuseppe (1993): “Edição crítica”, en Giulia Lanciani / Giuseppe Tavani (org.):
Dicionário da literatura medieval. Lisboa: Caminho, 229-233.
Bibliografía básica: estudos sobre a tradición manuscrita e a edición dos textos
D’Heur, Jean-Marie (1974): “Sur la tradition manuscrite des chansonniers galiciens-portugais”,Arquivos do Centro Cultural Português 8, 3-43.
D’Heur, Jean-Marie (1984): “Sur la généalogie des chansonniers portugais d’Ange Colocci”,
Boletim de Filologia 29, 23-34.
Ferrari, Anna (1979): “Formazione e struttura del Canzoniere Portoghese della Biblioteca Nazionale de Lisbona (Cod. 10991: Colocci-Brancuti): premesse codicologiche alla critica del testo”, Arquivos do Centro Cultural Português 14, 27-142.
Ferreiro, Manuel / Carlos Paulo Martínez Pereiro / Laura Tato Fontaíña (eds.) (2007): Normas
de edición para a poesía trobadoresca galego-portuguesa medieval. A Coruña:
Universidade da Coruña.
http://www.udc.es/publicaciones/documentos/biblioteca/NormaEdicionPoesiaT F.pdf Reproducido en: A edición da poesía trobadoresca en Galiza. A Coruña: Baía, 2008. Gonçalves, E. (1976): “La tavola colocciana Autori Portughesi”, Arquivos do Centro Cultural
Português 10, 387-448.
Gonçalves, Elsa (1983): “Anna Ferrari: Formazione e struttura del canzoniere portoghese della
Biblioteca Nazionale de Lisbona (cod. 10 991: Colocci-Brancuti)” [Comptes rendus], Romania 104, 404-12.
Gonçalves, Elsa (1991): “Sur la lyrique galego-portugais. Phénoménologie de la constitution des chansonniers ordonnés par genres”, en Madeleine Tyssens (ed.), Lyrique Romane
Médiévale: La Tradition des Chansonniers. Actes du Colloque de Liège, 1989. Liège:
Université, 448-67.
Gonçalves, Elsa (1993): “Tradição manuscrita da poesia lírica”, en Giulia Lanciani / Giuseppe Tavani, Dicionário da Literatura Medieval Galega e Portuguesa. Lisboa: Caminho, 627-32.
Gonçalves, Elsa (no prelo): “Sobre edições da lírica galego-portuguesa: uma reflexão”. Traballo presentado en Edição de Texto. II Congresso Virtual do Departamento de Literaturas
Românicas / Textual editing. Second Virtual Congress of the Romance Literature Department,
Lisboa, 16 e 20 de Abril de 2007.
Monteagudo, Henrique (2008a): “Ortografía alfonsí? Para a análise grafemática dos testemuños poéticos en galego da segunda metade do século XIII”, en Manuel Ferreiro / Carlos P. Martínez Pereiro / Laura Tato Fontaíña (eds.), A edición da poesía
trobadoresca en Galicia. A Coruña, Baía Edicións, 141-60.
Monteagudo, Henrique (2013): “«Cuita grand’e cuidado» (A 32) / «Coita grand’e coydado» (B 174). Estratigrafía da variación lingüística nos cancioneiros trobadorescos”, Boletín da
Real Academia Galega, 374, 207-299.
Monteagudo, Henrique (2015): “Variación scriptolingüística e estratigrafía comparada de A e B. Achegas á proto-tradición manuscrita dos cancioneiros galego-portugueses”,
Diacrítica, 29, 471-496.
Oliveira, António Resende de (1988): “Do Cancioneiro da Ajuda ao «Livro das Cantigas» do conde D. Pedro. Análise do acrescento à secção das cantigas de amigo de ω”, Revista
de História das Ideias 10, 691-751.
Oliveira, António Resende de (1994): Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos
cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV. Lisboa: Colibri.
Ramos, Maria Ana (1994): “O Cancioneiro da Ajuda. História do manuscrito. Descrição e problemas”, en Cancioneiro da Ajuda. Apresentação, estudos e índices. Lisboa: Edições Távola Redonda / Instituto Português do Patromónio Arquitectónico e Arqueológico / Biblioteca da Ajuda, 27-47.
Ramos, Maria Ana (2008): O cancioneiro de Ajuda. Confecção e escrita, 2 vols. Lisboa: Universidade de Lisboa. Dissertação de doutoramento inédita. [na rede:
http://repositorio.ul.pt/handle/10451/553].
Tavani, Giuseppe (1967): Repertorio metrico della lirica galego-portoghese. Roma: Edizioni dell’Ateneo.
Tavani, Giuseppe (1988): “A tradição manuscrita da lírica medieval”, en Ensaios portugueses. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda, 53-178.
Tavani, Giuseppe (1988): Ensaios portugueses. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.
Martin Codax: bibliografía básica
1Cunha, Celso (1956): O cancioneiro de Martin Codax. Rio de Janeiro. Reproducido en Celso Cunha, Cancioneiros dos Trovadores do Mar. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda, 1999, 311-358.
1
Bibliografía máis ampla en http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/martin-codax-bibliografia--0/html/ffd38e56-82b1-11df-acc7-002185ce6064_1.html.
Cunha, Celso (1986a): “Sobre o texto e a interpretación das cantigas de Martin Codax”, Critique
Textuelle Portugais. Actes du Colloque (Paris, 20-24 octobre 1981). Paris: Centre
Culturel Portugas, 1986, 65-83. Reproducido en Celso Cunha Cancioneiros dos
Trovadores do Mar. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda, 1999, 512-29.
Cunha, Celso (1986b): “Prefácio” a Ferreira, IX-XIV.
Ferreira, Manuel Pedro (1986): O som de Martin Codax. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.
Monteagudo, Henrique (ed.) (2014): Martin Codax “Bañarnos emos nas ondas!”. As sete
cantigas / O pergamiño Vindel. Santiago de Compostela / A Coruña: Parlamento de
Galicia / Real Academia Galega / Xunta de Galicia.
Spaggiari, Barbara (1980): “Il canzoniere di Martim Codax”, Studi Medievali XXI, 367-409. Spaggiari, Barbara (2004): “Martin Codax: preliminares a uma nova edição” e “Um exemplo de
edição crítica lachmanniana: as cantigas de Martin Codax”, en B. Spaggiari / Maurizio Perugi, Fundamentos da crítica textual História / Metodologia / Exercícios. Rio de Janeiro: Lucerna, 233-251 e 252-283.
Tavani, Giuseppe (1988): “Martin Codax, o seu cancioneiro e o pergaminho Vindel”, en G. Tavani, Ensaios Portugueses. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda, 267-285. [Reúne en tradución portuguesa dúas recensións previas de Spaggiari 1980: G. Tavani, “A proposito di una «nuova» edizione di Martin Codax”, Rassegna Iberistica, 10 (1981), 15-21 e a recensión en Romanische Forschungen 94 (1982), 357-364].
Tavani, Giuseppe (2011): “Para unha lectura das cantigas de Martin Codax”, Grial 189, 112-17. [Reproducido en Henrique Monteagudo (ed.), 24-33.]
Competencias xerais
Posuír, comprender e saber aplicar os coñecementos que proporcionan a
oportunidade de ser orixinais no desenvolvemento e a aplicación de ideas, a miúdo nun contexto de investigación.
Aplicar os coñecementos adquiridos e a súa capacidade de resolución de problemas en contornas novas ou pouco coñecidos, dentro de contextos máis amplos (ou
multidisciplinares) relacionados coa súa área de estudo, a literatura universal. Capacidade de integrar coñecementos e enfrontarse á complexidade de formular
xuízos a partir dunha información que, sendo incompleta ou limitada, inclúa reflexións sobre as responsabilidades sociais e éticas vinculadas á aplicación dos seus
coñecementos e xuízos.
Comunicación das conclusións, e dos coñecementos e razóns últimas que as sustentan, Habilidades de aprendizaxe que lles permitan continuar estudando dun modo que Adquisición dunha visión actualizada dos sistemas teóricos e metodolóxicos no campo dos estudos literarios e culturais medievais.
Profundación nos coñecementos xa adquiridos, enriquecéndose desde unha perspectiva interdisciplinar.
Manexo das ferramentas metodolóxicas e técnicas para conseguir postos en distintas institucións nacionais e internacionais na administración e na xestión da información dos bens culturais e recursos humanos.
Posuír os instrumentos metodolóxicos que sirvan para desenvolver un espírito crítico e reflexivo, áxil e práctico de face a distintos fenómenos culturais.
Competencias específicas da materia
Obtención dos coñecementos histórico-filolóxicos, retóricos e bibliográficos necesarios para o estudo e edición da literatura medieval nas súas características específicas (oralidade, autoría, autonomía).
Adquisición das nocións e técnicas da metodoloxía da crítica textual, especialmente aplicada aos textos medievais, tendo en conta a súa produción e transmisión manuscrita.
Aprendizaxe teórico-práctica da metodoloxía da investigación literaria e da análise de textos medievais, para conseguir dominar as técnicas de elaboración do traballo de investigación.
Coñecemento das nocións básicas relacionadas co estudo do códice manuscrito no seu aspecto material, en relación coa ecdótica e codicoloxía dos textos medievais.
Coñecemento dos textos da literatura medieval galego-portuguesa, hispánica e europea, coas súas características fundamentais, desde unha perspectiva histórica, crítica, retórica, teórica e comparada, en relación cos seus particulares contextos historiográficos e xeoculturais..
Metodoloxía da ensinanza
Manteranse en equilibrio as explicacións teóricas xerais coa práctica. Poñeranse ao dispor do alumno os medios materiais imprescindibles (testemuños principais das obras obxecto dun estudo textual), indicándolle os medios de consulta e acceso a eses textos: fotocopia, edición facsímile, reprodución dixital, páxinas web que ofrecen distinto tipo de recurso). Así mesmo, farase uso dos medios informáticos e tecnolóxicos dispoñibles, tanto na procura de información e na elaboración do traballo coma no sistema de impartición da docencia.
Sistema de avaliación da aprendizaxe
Para demostrar que se adquiriron as competencias e obter os créditos obrigatorios será necesario asistir ás sesións presenciais: haberá control de asistencia por listaxe de sinaturas e só se permitirá a ausencia a un máximo do 20% do total das horas impartidas. Ademais, cumprirá realizar os exercicios (escritos e orais) asociados á teoría e a práctica das materias impartidas nos módulos. O resultado destes exercicios e mais do traballo de curso deberá demostrar que se cumpriron os obxectivos establecidos e que o alumno adquiriu as competencias fixadas en cada módulo e materia.
A asistencia e a participación das actividades na aula constituirán un 40% do total da nota. O traballo de curso, que se escollerá a partir dos propostos polos profesores, suporá o 60% da
nota. Para a segunda oportunidade a ponderación cambiará: o traballo contará un 50% e o restante 50% será avaliado mediante un exame.
Tempo de estudos e de traballo persoal que debe dedicar un estudante para
superala
No seguinte cadro distribúese o tempo de dedicación do alumno, partindo da equivalencia de 1 ECTS a 25 horas de traballo do alumno, establecida pola USC.
TRABALLO PRESENCIAL NA AULA TRABALLO PERSOAL DO ALUMNO Horas traballo presencial no aula (aulas
expositivas, clases con ordenador, debates, outras sesións con profesor, titorías en grupo, exposicións)
Preparación de textos para o
comentario na aula ……….. Lectura dos textos literarios dos programas ……… Estudo e consulta da bibliografía …..
13
20
22
TOTAL HORAS DE TRABALLOPRESENCIAL NA AULA ………..
20
TOTAL HORAS DE TRABALLO
PERSOAL DO ALUMNO ………..
75
Recomendacións para o estudo da materia
É fundamental preparar a materia de xeito continuado e progresivo, seguindo as indicacións dos profesores en relación coa lectura da bibliografía e a preparación de textos para o comentario en cada sesión. É importante o manexo dos recursos dixitais e en rede.
