Çok Kriterli Karar Verme Kavramı

Günlük yaşantıda karar alma noktasında tek bir kriter üzerinden hareket edilebildiği gibi genellikle birden fazla kriter üzerinden karar almak olağan bir durumdur. Gerek önem derecesi yüksek konularda gerekse hayatın rutin akışında meydana gelen sıradan olaylarda kişiler birden çok kriteri gözeterek karar almak zorunda kalmaktadırlar. Örneğin; ev satın alacak bir tüketici için evin konumu, fiyatı, genişliği gibi birden fazla değişken söz konusu olabilmektedir. Benzer şekilde şehirlerarası yolculuk yapacak bir kişinin tercih edeceği ulaşım aracı için hız, maliyet, güvenilirlik, konfor gibi farklı kriterler söz konusu olabilmektedir. Kişiler için birden fazla ve genellikle zıt kriterleri barındıran karar vermeye Ç.K.K.V denir (Öztel, 2016: 7).

Birden fazla ve çelişki barındıran kriterler söz konusu olduğunda kişiler bir takım problemlerle karşılaşabilmektedir. Bu problemler şöyle sıralanabilmektedir (Ishizaka ve Nemery, 2013: 14):

 Seçim Problemi: Karar almada hedef, alternatiflerin elimine edilerek bir ve en iyi olana indirgenmesini veya eş değer nitelikte seçenekler barındıran bir kümeye indirgenmesini ifade etmektedir. Bir yönetici için proje ekibinde yer alacak kişilerin belirlenmesi veya projeye liderlik edecek kişinin belirlenmesi seçim problemine örnek olarak gösterilebilir.

66

 Sıralama ve Sınıflandırma Problemi: Karar verici, seçenekleri, önceden belirlediği kategorilere ayrıştırarak sınıflandırma ve bu kategoriler içerisinde sıralama ihtiyacı duyabilmektedir. Performans değerlendirmesi yapan bir yönetici için çalışanların yüksek performans gösterenler, orta düzey performans gösterenler ve düşük performans gösterenler şeklinde kategorize edilmesi ve bu kategoriler içerisinde bireysel sıralamalar yapması bu duruma örnek olarak gösterilebilir.

 Derecelendirme Problemi: Karar vermede derecelendirme, kısmen veya tamamen ölçülebilirlik yeteneğine sahip kriterlere göre seçeneklerin sıralanması şeklinde ifade edilmektedir. Üniversitelerin farklı kriterlere göre derecelendirmeye tabi tutulması bu duruma örnek olarak gösterilebilmektedir.

 Problemin Açıklanması: Karar vericinin ortadan kaldırmak istediği soruna ilişkin problemler ve sonuçlarının açıklanabilir olması gerekmektedir.

Mühendislik, yönetim ve işletme gibi alanlarda, süregelen zorluklardan biri, karmaşık ve riskli durumlarda en doğru kararın verilmesidir. Karar analizi ve optimizasyonu ihtiyacı, insanlık tarihi kadar eski olmasına rağmen; II. Dünya Savaşı’nda İngiltere’nin askeri alandaki karar aşamalarını sistematik bir çözümlemeye tâbi tutmasıyla, “yöneylem araştırması” olarak adlandırılan bir bilim dalının ortaya çıkmasını sağlamıştır (Winston, 2003: 1). Zamanla kullanılan yöntemlerin bilimsel metodlarla paralel şekilde gelişmesi;

işletme, istatistik, yönetim alanlarındaki modern yönelimler, bilgi sistemlerinin gelişmesi;

küreselleşme ile birlikte iş dünyasında rekabetin artması ve bilgisayarların kullanımı ile hızlı bir şekilde gelişen bu alanda, günümüzde pek çok sektörde kullanılabilen karar optimizasyonuna yönelik modeller ve teoriler bulunmaktadır.

Literatürde mevcut yöneylem araştırması metotlarından Ç.K.K.V yöntemi, en çok dikkat çeken ve üzerine en çok çalışılan metottur (Triantaphyllou, 2000: 23). Özellikle bilgisayar bilimleri alanındaki ilerlemelerin yüklü miktardaki bilgiyle işlem yapabilme kapasitesi sunması ve bilginin sistematik analizine imkan tanıması, Ç.K.K.V metodunun karar verme alanındaki önemini ve faydasını artırmıştır (Xu ve Yang, 2001).

Karar vermek, tek kriterli durumlarda oldukça kolaydır. Fakat gerçek hayatta almak zorunda kaldığımız kararlar, çok boyutlu ve kriterlidir. Günlük hayatta sıklıkla karşı karşıya kaldığımız karar verme ihtiyacı, kriterlerin ve alternatiflerin sayısının fazlalaşmasıyla zorlaşan, çoğunlukla kendi içinde çelişkiler barındıran bir süreçtir. Özellikle riskli ve karmaşık bir problemle karşı karşıyaysak, kriterlerimizi karşılayacak alternatiflerin

67

değerlendirilmesi için tarafsız, rasyonel, düzenli ve yargılardan arınmış bir karar analizine ihtiyacı duyarız. Ç.K.K.V yöntemleri, bilimsel bir yaklaşım olarak, karar verme sürecini doğru bir şekilde yönetmeye yardımcı olacak analizlere fırsat vermektedir.

Literatürde ve uygulama alanında pek çok Ç.K.K.V metodu bulunmaktadır. Fakat bütün metotlar için ortak izlenebilecek plan çerçevesi özetlenebilir (Yoe, 2002: 20):

1. Problem: Öncelikle karar problemi tanımlanır.

2. Alternatifler: Tanımlanan problem için alternatif çözümler/planlar belirlenir.

3. Kriterler: Belirlenen alternatiflerin/planların değerlendirilmesi için kriterlere (maliyet, etkinlik, verimlilik vs.) ihtiyaç vardır. Tutarlı ve etkili bir karar analizi için kriterlerin titizlikle ve netlikle belirlenmesi çok önemlidir (Roy B. , 2013:

219). Kriter belirleme adımında amaçlar veya nitelikler belirlenir. Bu duruma göre Ç.K.K.V metodu, Ç.A.K.V (Çoklu Amaçlı Karar Verme) veya Ç.N.K.V (Çoklu Nitelikli Karar Verme) yaklaşımına göre uygulanır (Lu, Zhang, ve Ruan, 2007: 18).

4. Değerlendirme: Toplanan veriler ve alternatifler için kriterler değerlendirilir.

5. Karar Matrisi: Bu adım genel konsept olarak ortaksa da, karar matrisinin uygulamada elde edilmesi Ç.K.K.V metotlarında farklılaşan bir adımdır.

Alternatifler ve kriterler matrisi, mxn boyutunda bir matris elde edilir.

6. Ağırlıklar: Bütün kriterler her zaman eşit öneme sahip olmayabilir. Karar verici mevkiinde olan kişi, bir kriteri diğerinden daha önemli bulabilir. Bu tür farklılıklar öznel veya nesnel görüşler içerebilir. Ç.K.K.V metotları en çok 6, 7 ve 8.

adımlarda farklılaşır. Kriter ağırlıkları pek çok farklı şekilde uygulanabilir.

7. Sentez: Bu aşama, önceki aşamaların sentezini ve değerlendirilmesini içerir.

Kararın tarafları (karar verici(ler)/analist); alternatifleri, kriterleri ve karar matrisinin öğelerini detaylı şekilde anlamalıdır. Bu aşamada, baştaki adımlara geri dönülebilir;

yeni alternatifler veya kriterler eklenebilir, bazı kriterlerden vazgeçilebilir.

8. Karar: Ç.K.K.V sürecinin neticesine göre, başlangıçtaki alternatif çözümlerden en uygun olan tercih edilir.

Kriterlerin belirlenme aşamasında belirtildiği gibi, Ç.K.K.V metodu hedeflenen probleme göre iki başlıkta incelenir: Ç.A.K.V (çok amaçlı karar verme) ve Ç.N.K.V (çok nitelikli karar verme). Ç.A.K.V yaklaşımında karar uzayı sürekli olarak kabul edilirken,

68

Ç.N.K.V yaklaşımında ayrık karar uzayı ele alınır. Bununla birlikte, Ç.K.K.V ve Ç.N.K.V terimleri genelde birbirinin yerine kullanılır (Lu, Zhang, ve Ruan, 2007: 18). Ç.A.K.V metodu, amaç odaklı olduğu için, alternatiflerin tasarımını da içerir; başlangıçta alternatifler sonsuzdur. Ç.N.K.V metodu ise önceden belirlenen nitelikleri bilinen alternatifler arasından kriterlere göre seçim yapmayı sağlar. Diğer bir ifadeyle, neredeyse bütün Ç.A.K.V yaklaşımlarında alternatifler modelleme yoluyla otomatik olarak elde edilirken; Ç.N.K.V yaklaşımlarında manuel olarak belirlenir (Lu, Zhang, ve Ruan, 2007: 19).

Tablo 12: Ç.K.K.V (Ç.N.K.V) ve Ç.A.K.V Metotlarının Karşılaştırılması (Hwang ve Yoon, 1981: 4) (Malczewski, 1999: 86).

Ç.K.K.V/Ç.N.K.V Ç.A.K.V

Kriter Öğesi Nitelikler Amaçlar

Amaçların Tanımlanması Muğlak Kesin

Niteliklerin Tanımlanması Kesin Muğlak

Kısıt Pasif/Niteliklerle Birleştirilmiş Aktif

Alternatiflerin Belirlenmesi Kesin/Önceden Belirlenmiş Muğlak/Süreçte Belirir

Alternatiflerin Sayısı Sınırlı Sonsuz

Karar Vericinin Etkisi Sınırlı Belirgin

Karar Modelleme Paradigması

Sonuç Odaklı Süreç Odaklı

Kullanım Amacı Değerlendirme ve Seçme Tasarım ve Araştırma Gerçek bir karar verme probleminde, alternatifler sonlu olacağı için Ç.N.K.V metodu kullanılır. Ç.A.K.V metodu ise genelde en iyi alternatifi tasarlama amaçlı kullanılır. Tablo 12’de Ç.A.K.V ve Ç.N.K.V metotları karşılaştırılmıştır.

3.2. Çok Kriterli Karar Verme Problemlerinde Ağırlıklandırma Yöntemleri