• Nenhum resultado encontrado

Os tempos do pretérito do Espanhol: Pretérito Perfecto Simple, Pretérito Perfecto

3. Os sistemas verbais do Português e do Espanhol

3.6 Os tempos do pretérito do Espanhol: Pretérito Perfecto Simple, Pretérito Perfecto

Perfecto Compuesto, Pretérito Imperfecto, Pretérito Pluscuamperfecto

Uma das principais dificuldades dos aprendentes não nativos da Língua Espanhola centra-se na adquisição dos verbos do pretérito, em especial do Pretérito Perfecto Simple e o Pretérito Perfecto Compuesto. Por essa mesma razão, começarei este capítulo com uma abordagem a estes dois tempos e posteriormente falarei do Pretérito Imperfecto e o Pluscuamperfecto.

54 De acordo com a gramática da R.A.E e da Asociación de Academias de la Lengua Española (2010: 441), o Pretérito Perfecto Simple situa os acontecimentos num ponto da linha temporal que é anterior ao momento da enunciação. Alarcos (1978:25) afirma que “cuando narramos algo se emplea el pretérito perfecto simple, dado que la narración coloca los hechos en el pasado absoluto”. Pons (2010: 180-195) acrescenta:

(…) el pretérito indefinido sitúa un evento de cualquier tipo como anterior al tiempo del habla, sin conexión directa con este; este último rasgo es el que lo diferencia del pretérito perfecto (…) Una forma verbal como el pretérito indefinido, que sitúa un evento como anterior al tiempo del habla y además muestra los límites del evento, es especialmente apta para la narración (Pons, 2010: 180-195).

Para Lenz (cit. Alarcos, 1978: 17), a ação indicada pela forma simples do Pretérito Perfecto é “fenómeno transitorio sucedido, en tiempo pasado, que sólo se relaciona con otros fenómenos que le precedieron o siguieron, como um momento del pasado que no se pone en relación con el momento en que se habla ni con la persona que habla”. Gili, citado pela mesma fonte, refere mesmo que se trata de um tempo verbal que remete para “acciones pasadas independientes de cualquier otra acción: es la forma absoluta del pasado”

Este tempo verbal assume, deste modo, um caráter perfetivo ou puntual, isto é, “es terminativo y señala la consumación de la noción designada por la raíz verbal” (Alarcos, 2000: 162). Não obstante, Gennari (cit. Pons, 2010: 182) considera que este tempo verbal pode ter “una interpretación continuativa (a la manera del pretérito perfecto), lo cual nos es posible en español peninsular, aunque sí en el Río de la Plata”. García (2007: 113) adianta de igual forma “en español estándar peninsular es imposible que el pretérito perfecto simple se combine con un complemento verbal como hasta ahora, porque esta forma verbal no puede relacionar el evento con el momento del habla”. Porém, este autor admite que “en dialectos en los que la distribución del pretérito perfecto simple y del pretérito perfecto compuesto sea diferente, puedan existir casos de combinación del primero con complementos adverbiales como hasta ahora”.

O Pretérito Perfecto Simple admite várias interpretações, nomeadamente uma interpretação incoativa, antecipativa e resultativa (R.A.E e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 442-443):

55 Algunos adjuntos temporales de localización pueden inducir con canté una

interpretación incoativa (también llamada ingresiva o inceptiva), de forma que en Escribió la carta a las ocho o Vimos la película a las diez se indica el momento en que alguien empieza a escribir cierta carta o a ver cierta película.

La interpretación anticipativa de canté es propia de la lengua conversacional, (…) se utiliza para hacer referencia a situaciones no acaecidas pero inminentes, como en Ya lo agarraron (es decir, ‘Lo van a agarrar ahora mismo’).

Con los verbos de medida (costar, medir, pesar), el pretérito perfecto simple admite una interpretación resultativa, en el sentido de que para interpretarlos se precisa suponer cierta acción previa. Así, la oración El niño pesó tres kilos informa del resultado de pesar a cierto niño, más que de una propiedad que ese niño tuviera alguna vez (R.A.E e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 442-443).

Sobre o Pretérito Perfecto Simple, na gramática anteriormente citada pode ler-se que quando este tempo verbal surge de uma forma sucessiva adquire uma natureza icónica, conferindo às narrações mais agilidade e vivacidade (37) ou então um vínculo causal (38):

37) Se colocó junto al coche, observó el conductor y se quitó el arma. 38) Se cayó y se rompió la silla.

Com verbos de estado, o Pretérito Perfecto Simple pode levar a uma delimitação temporal parcial ou convencional. Quer com isto dizer que poderá exprimir uma situação suscetível de mudança (R.A.E e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010). Verifique-se os exemplos que se seguem:

39) Ella fue rubia. 40) Pedro fue portugués.

No tocante ao Pretérito Perfeito Compuesto, antepresente na terminologia de Bello, pode-se dizer que é um tempo verbal que expressa um acontecimento que se situa num ponto inespecífico do passado e se expande até ao presente, sem o excluir. Diego (cit. Alarcos, 1978: 16) refere que se trata de “un pretérito relacionado con el presente”. Ainda na obra Estudios de Gramática Funcional del Español (1978:19) poder-se-á ler que o Pretérito Perfecto Compuesto indica “una acción próxima o una cuyos resultados o consecuencias se

56 manifestan en el presente”. Rojo (1974: 105-106) adianta também que “las acciones expresadas con la forma he llegado están o se sienten como psicológicamente más cercanas al hablante”. Alarcos (2000: 166) escreve o seguinte a esse respeito:

Consideremos las diferencias y las confusiones entre el pretérito cantaste y el antepresente has cantado. En cuanto al modo, ambos llevan el morfema de indicativo; pero aunque los dos pueden referirse a hechos precedentes al momento de habla, cantaste lo hace porque contiene el morfema de perspectiva de pretérito, mientras has cantado, con su perspectiva de presente, alude a ellos por su morfema de anterioridad. En otras palabras, las dos formas no se oponen directamente, sino a través del presente cantas: con esa misma perspectiva se opone a este el antepresente has cantado, y por su distinta perspectiva se le opone el pretérito cantaste (Alarcos, 2000: 166).

Pons (2010: 156), reportando-se a Cartagena, apresenta a seguinte definição:

El valor fundamental de esta forma es indicar que una acción se realiza antes del punto cero que nos sirve de referencia para medir el tiempo, pero dentro del ámbito que tiene como centro la coexistencia o simultaneidad de dicho punto con el momento del habla. Dicho de otro modo, ‘he hecho’ no significa acción simplemente ocurrida fuera del ámbito de nuestro presente, sino en relación directa con este (Pons, 2010: 156).

Sebastián (1991) tece também algumas considerações sobre o Pretérito Perfecto Compuesto e escreve que se trata de uma forma verbal complexa, uma vez que estabelece relações temporais com o presente e o passado. Além disso, lê-se ainda na obra anteriormente citada que este tempo verbal denota outros valores, nomeadamente a possibilidade de se referir a eventos futuros (Interpretación Prospectiva) (41), de aludir a situações reiteradas (42) ou genéricas (43), bem como expressar acontecimentos que tiveram lugar, uma ou mais vezes, num determinado período de tempo e de duração variável (44). Saliente-se as frases que se seguem:

41) Mañana a estas horas, ya han terminado el examen. 42) Siempre que han podido nos han ayudado.

43) Un trabajador puede jubilarse si ha cumplido los sesenta y cinco años. 44) He hablado con Pedro una vez.

57 De acordo com Alarcos (1978: 24), utiliza-se a forma composta do Pretérito Perfecto com os advérbios “que indican que la acción se ha efectuado en un período de tiempo en el que se halla comprendido el momento presente del que habla o escribe: hoy, ahora, estos días, esta semana, este mes, el año en curso, esta temporada, hogaño, todavía no”. Todavia, a mesma fonte afirma que também se pode utilizar os advérbios esta mañana e antes com a forma simples do Pretérito Perfecto quando “las dos expresiones temporales se sienten como oposición a esta tarde, ahora: Antes no hize reparo, pero ahora”. Os advérbios ayer, anoche, aquel día, un día, el mes pasado, entonces, hace años vêm acompanhados do Pretérito Perfecto Simple, uma vez que “indican que la acción se produce en un período de tiempo en el que no está incluido el momento presente del que habla” (Alarcos, 1978:25).

Interessa igualmente referir, com base na R.A.E e Asociación de Academias de la Lengua Española (2010), o Perfecto de Hechos Recientes (45), o Perfecto de Noticias Recientes (46), o Perfecto Resultativo (47) e o Perfecto Compuesto Continuo (48). O primeiro permite fazer referência a acontecimentos que se localizam numa linha temporal que inclui o presente e o segundo alude à “primera mención de sucesos inmediatos, muchas veces seguida de pretéritos perfectos simples (canté) en la explicación de su desarrollo. Es característico de los textos periodísticos y permite que la noticia se pueda vincular con el momento del habla.” Relativamente ao terceiro, importa dizer que permite “inferir como actual el estado resultante de la acción denotada”. O Perfecto Compuesto Continuo exprime uma situação passada, que se expande até ao presente e continua em aberto. Leiam-se os casos paradigmáticos abaixo apresentados:

45) Esta semana he visitado mi familia.

46) Un hombre ha resultado herido grave tras recibir varias puñaladas. Agresor y víctima se enzarzaron en una fuerte discusión que acabó con uno de ellos muerto. 47) La silla se ha roto.

48) El régimen ha empleado durante meses armas químicas.

Interessa aqui realçar que com os advérbios ou complementos temporais que indicam continuação ou repetição podem usar-se com a forma composta ou com a forma simples do Pretérito Perfecto (Alarcos, 1978). Note-se as seguintes palavras do autor: “Tiene, pues, razón García de Diego cuando dice que designando duración o tiempo indefinido se usa la

58 forma compuesta si la acción llega o se acerca al presente y la simple en otro caso (En ocho días no he dormido, En ocho días no dormí)” (Alarcos, 1978:27).

De facto, o Pretérito Perfecto Compuesto, nas palavras do autor anteriormente citado, dá-nos uma ideia de uma ação realizada num “presente ampliado”. Além disso, apresenta uma pluralidade de leituras e de variações geográficas. Relativamente a esse assunto, Gili (cit. Rojo, 1974: 106) escreve as seguintes palabras: “en extensas zonas de Hispanoamérica (como Río de la Plata y Puerto Rico) predomina absolutamente canté sobre he cantado en el habla usual (…) “el habla vulgar madrileña muestra cierta inclinación a favor de he cantado”. Relativamente à Galiza, a mesma fonte afirma que se trata de um caso diferenciado, uma vez que “se debe a hechos externos al castellano en sí; la interferencia entre las dos lenguas la que lo provoca”. Em contrapartida, o Pretérito Imperfecto, segundo Pons (2010: 211) “no presenta variaciones geográficas importantes, pero en cambio puede dar lugar (en cualquier variedad geográfica) a una gran cantidad de interpretaciones distintas, en función del tipo de predicado y del entorno en el que aparece”.

Para Gutiérrez (1995: 178), “la forma cantaba representa simultaneidad a un punto anterior al punto de referencia u origen”. Este tempo verbal caracteriza-se por ter um caráter imperfetivo, visto que exprime acontecimentos que ainda estão em curso, “enfocando su desarrollo interno sin aludir a su comienzo ni a su final” (RAE e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 444).

Tal como acontecia com os outros tempos verbais, o Imperfecto também admite vários valores. A gramática da R.A E e Asociación de Academias de la Lengua Española (2010: 444-447) destaca o Imperfecto Onírico, bem como o Imperfecto Citativo. O primeiro expressa situações imaginárias, o segundo permite “al hablante eludir la responsabilidad directa por sus palabras y presentarlas como información emitida por otros, con lo que se logra, de nuevo, evitar la rudeza que se asocia con el presente”. A mesma fonte apresenta ainda outros valores que passo a citar:

Con el imperfecto de conato, característico asimismo de los predicados télicos, se expresa lo inminente de alguna acción télica situada en el pasado, de cuyo resultado no se informa, como en {Salía ~ Iba a salir} cuando de pronto sonó el teléfono, con el llamado

59

cuando inverso (§ 24.2.2e). El imperfecto progresivo presenta la situación en su desarrollo, focalizando un único punto del mismo, como en Tom y los dos mecánicos llegaban a bordo en aquel momento, por lo que admite con igual facilidad que el de conato el cuando inverso: Se dirigía firmemente hacia la silla de los chales, cuando de pronto escuchó los aplausos.

En la llamada interpretación narrativa del imperfecto se presenta un hecho acaecido de naturaleza puntual, generalmente como desenlace de otras acciones introducidas secuencialmente: Apretujó mi mano con su mano sudorosa y a los dos días moría (R.A E e Asociación de Academias de la Lengua Española (2010: 444-447).

Gutiérrez (1995: 181) acrescenta ainda o Imperfecto de Cortesía (49), para exprimir a subjetividade do enunciador e a sua postura perante aquilo que diz. Além disso, transmite a ideia de que “depende del interlocutor el cumprimiento de lo expresado”. A fonte anteriormente citada refere igualmente o Imperfecto de Deseo (50), para expressar um acontecimento posterior ao momento de enunciação e o Imperfecto de Discurso Anterior Presupuesto (51), para exprimir incerteza e o facto de o enunciador não querer assumir responsabilidade pela verdade ou falsidade de uma determinada informação. Gutiérrez Araus defende ainda a existência do Imperfecto Con Valor de Futuro Hipotético (52) (substituindo a forma cantaría em determinados contextos) e o Imperfecto Como Pasado de la Narración Principal (53) (“su valor retórico consiste en romper el rasgo diferenciador de las formas canté y cantaba, convirtiendo a cantaba en una forma de narración principal, tarea asignada en el sistema a canté”). Vejam-se os exemplos inframencionados:

49) Venía a pedirte un favor.

50) Deseaba hablar con el profesor.

51) ¡De buena gana me iba mañana a la playa!

52) Finalizado el trabajo en el próximo mes, nos íbamos al Caribe. 53) En aquel momento preciso, murió la reina.

Gutiérrez (1995: 178) caracteriza ainda este tempo verbal de “presente del pasado o presente inactual”. Este facto faz que o Imperfecto tenha a capaciade de “corrimiento hacia el pasado o hacia el futuro, al igual que el presente (presente histórico, presente con valor de futuro, presente permanente, presente de mandato, etc.)”.

60 Contrariamente ao Imperfecto, o Pluscuamperfecto é um tempo verbal frequentemente denominado de “un pasado en el pasado” (Pons, 2010: 290). Trata-se de um tempo verbal que apenas tem uma forma composta, contrariamente ao que acontece no caso português, e que é aspetualmente perfetivo. O Pluscuamperfecto designa “una situación anterior al momento de habla, además de concluida. La propiedad de ser un tiempo relativo se manifiesta en que expresa anterioridad respecto de alguna situación, igualmente pasada, que puede mencionarse o no” (R.A.E e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 451).

Contudo, segundo a R. A. E e Asociación de Academias de la Lengua Española (2010: 452), este tempo verbal mantém as propriedades aspetuais do Imperfecto. Observe-se a seguinte passagem transcrita da mesma gramática:

Como había cantado mantiene las propiedades aspectuales del imperfecto, admite la llamada interpretación cíclica, iterativa o habitual (§ 23.1.3d y 23.6.3a): A esa hora, los viernes Eugenio había salido del trabajo. Admite asimismo la interpretación de cortesía, en la que alterna con he cantado: Disculpe, me había parecido que la conocía, entre otras. Al igual que he cantado (§ 23.4.3c), presenta en algunos países un uso evidencial, como en Había sido tarde (por Ya era tarde).

Esta relação de anterioridade do Pluscuamperfecto pode ser expressa igualmente pelo Pretérito Anterior. O Pretérito Anterior também denota uma situação passada e anterior a outra igualmente pretérita. Porém, este tempo verbal é mais utilizado ao nível da escrita, assumindo mesmo um estilo arcaizante. Verifique-se a seguinte passagem de Alarcos (2000: 167):

Seria de esperar que las formas compuestas hubiste cantado, antepretérito, y habías cantado, antecopretérito, se distinguiesen entre si de forma paralela a como se discierne entre las formas simples correspondientes, el pretérito cantaste y el copretérito cantabas. Sin duda, respecto de estas, aquellas expresan anterioridad. Pero el estado actual del uso muestra que hubiste cantado queda relegado a la lengua escrita y al estilo afectado o arcaizante. Hace tiempo se consigna su escasa frecuencia, restringida a construcciones de sentido temporal encabezadas con locuciones como después que, luego que, así que, cuando, no bien, etc. Lo que en tales casos denota hubiste cantado es la precedencia inmediata de su noción léxica a la que designa el núcleo de la oración (Alarcos, 2000: 167).

61 É de sublinhar que o Pluscuamperfecto pode alternar com o Pretérito Perfecto Compuesto “si se entiende antes de ahora en el primer caso y hasta ahora en el segundo: Nunca me {había ~ he} sentido tan agasajada” (R.A.E e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 452). Esta fonte diz ainda que a alternância pode ser com Pretérito Perfecto Simple se for a única forma disponível.

Depois do que foi dito sobre os tempos do pretérito, resta abordar as formas verbais do modo Conjuntivo: Pretérito Perfecto Compuesto de Subjuntivo (haya cantado), Pretérito Imperfecto de Subjuntivo (cantara ou cantase) e Pretérito Pluscuamperfecto de Subjuntivo (hubiera ou hubiese cantado).

No tocante ao Pretérito Perfecto Compuesto de Subjuntivo, afigura-se oportuno transcrever a seguinte passagem extraída da R.A.E e da Asociación de Academias de la Lengua Española (2010: 456-457) :

La doble interpretación de haya cantado es paralela a la variante correspondiente del modo indicativo (he cantado ~ habré cantado). Así, la oración No creo que haya estado bien constituye la negación de Creo que ha estado bien, de forma que haya cantado equivale en ella a he cantado. Esta interpretación retrospectiva está asimismo presente en Extraño nos parece que hayamos podido construir alguna vez nuestras casas, chozas y apriscos (Lledó, Días). Ilustran la interpretación prospectiva las oraciones No creo que haya terminado el próximo lunes o Añadió que espera que en un futuro próximo Irán haya resuelto el problema de los rehenes (País [Esp.] 17/12/1980), en las que se ha subrayado con trazo discontinuo el complemento temporal que la induce (R.A.E e da Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 456-457).

Relativamente ao Pretérito Imperfecto de Subjuntivo, poder-se-á dizer que possui duas formas (cantara ou cantase) e que é considerado o tempo verbal “más complejo del modo subjuntivo, tanto por los contextos sintácticos en los que se usa como por la variedad de los significados que expresa” (R.A.E e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 457). Alarcos (2000: 158) acrescenta ainda as seguintes palavras:

En primer lugar, hay que aclarar lo que concierne a cantaras y cantases, englobadas ambas como subjuntivo pretérito. Aunque por su origen latino diverso designaban valores diferentes, la lengua moderna ha terminado por identificarlas, de

62 manera que hoy se trata de dos significantes que abarcan un mismo significado, siendo el

primero de uso más frecuente en la expresión oral y el segundo más propio de la escrita, sobre todo como recurso de variación estilística (…)

Sin embargo, en la lengua escrita se encuentran usos de cantaras que impiden su sustitución por cantases. Son restos de los primitivos valores de cantaras, mantenidos por arcaismo afectado en la lengua de algunos escritores, o reflejo de los empleos dialectales propios de las zonas leonesas y galaicas (Alarcos, 2000: 158).

Segundo a R.A.E e a Asociación de Academias de la Lengua Española (2010), existem determinados contextos sintáticos que permitem que a forma cantara adquira o mesmo valor de cantaría e que excluem uma das formas do Imperfecto de Subjuntivo (cantase). Temos como casos paradigmáticos os verbos poder, parecer, querer, deber:

54) {Podría~Pudiera*Pudiese} ser tu novio.

A gramática anteriormente citada acrecenta ainda que o Imperfecto de Subjuntivo e o Condicional partilham determinados valores, nomeadamente o facto de não especificar “la relación temporal entre la situación que se designa y el momento de enunciación, de manera que la situación puede ser anterior, simultánea o posterior al acto de habla” (R.A.E. e Asociación de Academias de la Lengua Española, 2010: 458). Leia-se o exemplo apresentado pela mesma fonte:

55) Le pedí hace semanas que me enviara la documentación {hoy ~ anteayer ~ pasado mañana}.

À semelhança do que se verifica com o Imperfecto de Subjuntivo, o Pluscuamperfecto de Subjuntivo também apresenta duas formas (hubiera ou hubiese cantado). Porém, estas duas formas do Pluscuamperfecto de Subjuntivo admitem diferentes usos. A R.A.E e a Asociación de Academias de la Lengua Española (2010:459) estabelece a seguinte distinção:

Para diferenciar estos dos usos de hubiera o hubiese cantado, es útil acudir a la distinción entre subjuntivo inducido (también propio o canónico) y no inducido (también impropio o indicativo encubierto), que se retoma en el § 25.2. En el primer caso hubiera o hubiese cantado no alterna con habría cantado y solo aparece si es seleccionado o inducido por algún elemento gramatical: Lamentó que a su jefe no le {hubiera ~ *habría} gustado el

63

trabajo; Me sentí feliz de que hubiera ocurrido algo tan grave que hiciera pasar inadvertida mi ausencia (…)

Como subjuntivo no inducido, hubiera o hubiese cantado admite libremente la alternancia con habría cantado, como en Me {habría ~ hubiera} gustado trabajar con él. Si bien la preferencia de hubiera por habría es mayor en el español americano que en el europeo, se admiten ambas formas en uno y otro (R.A.E e a Asociación de Academias de la