Haziran 2014, 15(1), 159-193.
Maarif Teftişleri de Ma uratülaziz Sa ağı’ ı
İlköğreti Duru u
Mustafa GENÇOĞLU*
Maarif Teftişleri de Ma uratülaziz “a ağı ı İlköğreti Duru u
Özet
6 Nisan 1916- Hazira tarihleri arası da Ma uratülaziz “a ağı daki okul, Merkez Liva Mekâti-i İ tidâiye Müfettişi tarafı da de etle iştir. Daha so ra teftiş raporları, Mamura-tülaziz Vilayeti Maarif Müdürlüğü e gö deril iştir. Baş aka lık Os a lı Arşivi Maarif Fo u Heyet-i Teftişiye Kataloğu da ulu a u raporlar, Biri i Dü ya “avaşı da Ma üratülaziz “a ağı daki ilköğreti e dair ö e li ilgileri ihtiva et ektedir. Bu çalış ada, teftiş raporları arifetiyle Ma uratülaziz “a ağı ı eğiti -öğreti e ilişki verileri değerle dirile ek ve ölgedeki ilköğreti i duru u, i a, öğret e ve eğiti i iteliği akı ları da tespit edil eye çalışıla aktır.
Anahtar Kelimeler: Ma uratülaziz, Elazığ, i tidailer, Os a lı maarif teftişi
The Situation of the Primary Education of the Sanjak of Mamuratulaziz in the 1916 Educational Inspections Abstract
Between 6 April 1916 and 23 June 1916 sixty one schools in the Sanjak of Mamuratulaziz was inspected by the Central Liva inspector of the primary schools. Then the inspector has sent his inspection reports to the Education Directorate of the province of Ma uratülaziz. These reports i the atalogue of Heyet-i Teftişiye of the Maarif Fo u i the Pri e Mi istry Otto a Archives include important informations about the primary education in the Sanjak of the Mamuratulaziz in the First World War. In this study, it will be evaluated the datas relating to the education and instruction of the Mamuratulaziz by the inspec-tion reports and the situainspec-tion of the primary educainspec-tion in the region will be tried to determine by the viewpoints of the building, teacher and the quality of the education.
Key Words: Ma uratulaziz, Elazığ, Otto a pri ary s hools, Ottoman educational inspection
1. Giriş
Os a lı da ugü kü ilkokulları te sil ede sı ya ektepleri de, Müslü a ço uklara ge el
olarak Kuran-ı Keri , te vid ve te el di i ilgiler öğretilirdi. Her ahalle ve köyde ulu a u
ektepleri he e hepsi vakfa ağlıydı. Burada istidadı görüle ler edreselerde öğre i leri e deva ederlerdi. XVII. yüzyılda iti are devleti zayıfla aya, sosyal ve eko o ik düze i i
o-zul aya aşla asıyla, ö e vakıf üessesesi so ra da o a ağlı eğiti ve öğreti siste i çök
e-ye yüz tut uş; dolayısıyla “ı ya ektepleri de gelişe şartlara ayak uydura a ış, statik ir hal al ıştı Koda a , , s. X .
“ı ya okulları ı ıslahı a yö elik ilk adı , II. Mah uddö e i de Fer a ı yla atıldıysa da aşarılı ola a ıştır. Moder eğiti de teftişi de ilk elgesi olarak ka ul edile Me lis-i
U ûr-ı Nâfia ı raporuyla ıslah eselesi, daha iddi ir şekilde ele alı ıştır “u, , s. ; Akyüz,
*
2013, s. 151). Padişah tarafı da da o ayla a rapor, aarifi ilk, orta ve yükseköğreti seviyel
e-ri i içere ütü ül ir siste olduğu a işaret ediyordu Koda a , , s. . Tali atı da sı ya ektepleri i üfredatı, eğiti araç-gereçleri, öğreti etotları a dair ö e li ye ilikler
getiriyordu Akyüz, . Aslı daTa zi atçılar, vakıflara ağlı ol ası ü ase etiyle ule a ı de eti i deki sı ya ektepleri i, orta öğreti kuru ları olarak teşkil edile rüştiyeler içi te el eğiti i vere ile ek ir seviyeye yükseltil esi i ö görüyorlardı. de “eli “a it i ülkeye taşı-dığı oder eğiti -öğreti düşü esiyle şekille e ilköğreti de ye i etot ve uygula alar, sı
b-ya ektepleri de devreye sokul ab-ya çalışıldıysa da şeyhülisla ve ule a ı tepkisi karşısı da
ciddi adı lar atıla adı Koda a , , s. . Dolayısıyla Maarif-i Umumiye
Nizamname-si de elirle e hedeflere ulaşıla il ek içi de iti are usul-i edide uygu i tidâi okulları
açıl aya aşla dı Koda a , , s. . Bu okullarda ders vere ile ek itelikte öğret e ler yetiştir ek a a ıyla ilki de İsta ul da lerde iti are taşrada Darül ualli i -i “ı ya
ilkokul öğret e okulu tesis edildi Akyüz, , s. , . Özellikle II. A dülha id i ilk ve orta öğreti i, yurt çapı dayaygı laştır a faaliyeti e paralel olarak irçok i tidâi açılırke sı ya e
k-tepleri i de ye i usul üzere tahvili e çalışıldı1
. Böylelikle A adolu daki okullaş a ora ı da ir
ö eki dö e e kıyasla üyük ir sıçra a görüldü. Fakat ilkokuldaki ikilik ta a la ıyla gideril
e-edi; ir tarafta eski usul üzere ve Evkaf Nezareti e ağlı sı ya ektepleri, diğer tarafta ye i usul üzere ve Maarif Nezareti e ağlı i tidâiler iki ayrı e rada yolları a deva ettiler. Bu geliş elerle irlikte teftiş hiz etleri i erkez ve taşra teşkilatları da örgütle esi yolu da ö e li adı lar atıldı. Fakat tü ça alara rağ e i a, progra , öğret e açığı gi i eğiti i te el soru ları çözü-le e işti.
II. Meşrutiyet yö eti i, ilköğreti e verdiği ö e i ilk defa ütçede ayırdığı payla göster işti. Bu dö e de taşrada ehaleti ö ü e geçe il ek içi i tidâileri açıl ası a ö elik veril iş, d
a-hası E rullah Efe di i Ergü , hazırladığı Tedrisât-ı İ tidâi Ka u u, üyük tartış alarda
so ra te uvakkat geçi i olarak yürürlüğe gir iştir. Cu huriyet dö e i ilköğreti siste
i-i te eli-i i-i teşki-il ede u ka u la, i-i ti-idâi-iler rüşti-iyelerle i-irleşti-iri-il i-iş, öğre i-i altı yıla çıkarıl ıştır. Ayrı a dö e i so u a kadar sı ya okulları ı he e he e ta a ı i tidâilere dö üştürü
l-üştür Akyüz, , s. , . Bu dö e de teftişi eğiti kalitesi i arttır adaki fo ksiyo u iyi e kavra ış ve art arda yayı la a tali at ve iza a elerle erkez ve taşra teşkilatla ası gerçekleştirilirke üfettişlikle ilgili görev ta ı ları yapıl ış; öyle e aarifte etki ir teftiş sist
e-i kurul aya çalışıl ıştır. Bu ağla da e kadar üç tali at ve ir iza a e çıkarıldıkta 2
1Bu a yö elik Aydı Vilayeti deki uygula alar içi kz. Gök e , , s. -173).
so ra aarif erkez teşkilatı ı ye ide ele alı dığı iza a eyle Heyet-i Teftişiye Dairesi i
kurul ası pla la ırke Düstur, VI, s. 1036- taşradaki teftiş hiz etleri e ilişki üç yö erge
yayı la ıştır. Bu ları ilki de, aarif üdürleri i teftiş görevi yer alırke iki isi de aarif üfettişleri i vazifeleri ildiriliyordu Erde , , s. . Üçü üsü ise i tidâi üfettişleri i İlköğreti üfettişleri görevleri i elirle ekteydi. Tedrisât-ı İ tidâiye Müfettişleri i Vezâifi e
Dair Tâli at â e aşlığı ı taşıya u yö ergeye göre “u, , s. -219) Müfettişler teftiş,
tahkikat ve tali ve irşat ol ak üzere aşlı a üç görevle soru luydu. Müfettiş, okul i aları ı, ders araç-gereçleri i, öğre ileri sağlık duru ları a dikkat edilip edil ediği i, kitapları ve tedrisatı
ders üfredatı a uygu olup ol adığı ı, öğret e leri yeterlilikleri, ahlaki duru ları ve gör
evleri-i yerevleri-i e getevleri-irevleri-ip getevleri-ir edevleri-iklerevleri-i evleri-i teftevleri-iş ederdevleri-i. Bu larda gördüğü eksevleri-iklevleri-iklerevleri-i, rapor ederek evleri-ildevleri-irevleri-irdevleri-i. Müfettişi tahkikat görevleri de iri isi, soru lu olduğu liva sa ağı veya kazayı köy köy dol
a-şarak her köyü üfusu a göre kaç dersha eli okula ihtiya ı ola ağı ı elirle ekti. İki isi, tahsil yaşı gele ço ukları okula gö derilip gö deril ediği i ve u hususta Tedrisat-ı İ tidâiye Ka
u-u a u-uyu-ulu-up u-uyu-ul adığı ı tetkik et ekti. Üçü üsü, özel oku-ulları, yö et eliklere aykırı ir du-ur u-ma rastlarlarsa tahkike ve teftişe ta i tut aktı. Dördü üsü, i tidâi okulları a ait istatistikleri topl
a-yıp, etveli hazırlayarak aarif üdürü e gö der ekti. Ayrı a soru lu olduğu ölge i üfusu, sosyal ve iktisadi duru ları hakkı da ilgi edi erek yıllık raporları da elirt ekti. Tahkikatla ilgili so görevi ise Tedrisât-ı İ tidâiye Ka u u uyarı a halka ırakıl ış ola okulları asrafları ı
düze li olarak tahsil edilip edil ediği i de etle ekti. Müfettişleri tali ve irşat görevleri, girdikl e-ri imtihan ve derslerde eksik gördükleri hususlara dair öğret e lere ilgi ver ek ve tavsiyelerde
ulu aktı. Müfettişler, se ede dokuz ay devir ve teftiş ile soru luydu. Her teftişi üteakip rapor hazırlayıp, yılso u da ge el ir raporu aarif üdürlüğü e gö derir, uradan da Maarif
Nezare-ti e havale edilirdi.3
yılı ütçe görüş eleri de her vilayet içi uygula ası kararı a koşut olarak Ergü , , s. Ma uratülaziz Vilayeti e de ir aarif üfettişi ve her livası a sa ağa irer ekâti -i i tidâiye üfettişi ata ıştı BOA. MF. HTF. / . Ma uratülaziz Vilayeti, Malatya,
Dersi Tu eli ve Ma uratülaziz sa akları da oluşuyordu.4Ma uratülaziz “a ağı ise, ay ı
za a da vilayet erkezi de ola Mezraa, Harput, Arapkir, Eği , Ke a , Pütürge kazalarından m ü-rekkepti.5 Mart Nisa de Ke a kazası i tidâileri i teftişe aşlaya Merkez Livâsı
Tedrisât-ı İ tidâi Müfettişi, Hazira Hazira de teftişi i ta a la ış, Ağustos
/ Ağustos da ta zi ettiği raporu u Maarif Müdürlüğü e takdi et iştir. Teftişte i tidâileri ya ı da Darül ualli i , Darül ualli i Tat ikat “ı ıfları ve ir de a a ekte i ol ak üzere topla okul de etle iştir. Baş aka lık Os a lı Arşivi Maarif Fo u Heyet-i Teftişiye
3Yir i yedi soruda ürekkep teftiş raporu ör eği içi kz. BOA MF. HTF. / .
4Ma uratülaziz Vilayeti i idari taksi atı içi kz. M. Nasrullah, M. ‘üşdü, M. Eşref, , s. ; İ rahi Hil i Tü arzâde , , s. 206-207).
Kataloğu da BOA. MF. HTF. / sayfada oluşa u raporlar, savaş es ası da ölge i ilköğ-reti duru u a dair ö e li ilgileri içer ektedir.
Bu çalış ayla, teftiş raporları arifetiyle Ma uratülaziz sa ağı da ulu a i tidâileri eğ i-tim-öğreti duru u i a, eğiti kadrosu ve tedrisatı iteliği akı ları da ele alı arak değe
r-le diril eye çalışıla aktır.
2. Bi aları Duru u
Eğiti -öğreti i sağlıklı yürütüle il esi, ö elikle tedrisata uygu okul i aları a ağlıdır. F
a-kat eğiti refor ları ı hızla dığı Ta zi at ta iti are i a sıkı tısı, Os a lı aarifi i e te el soru ları ı aşı da yer al ıştır. İsta ul da ile iktisadi darlık se e iyle i şa edile ediği de irçok okulu ke di e ait düzgü i ası yoktu. Ge el olarak tedrisat idarete satı al a veya kir a-lama yoluyla okul olarak tahsis edile ko aklarda veya evlerde yapılıyordu. Bu soru , II. A dülh
a-id i ilhassa ilköğreti i yaygı laştır ak içi okul aç a ve i şası yolu da kat ettiği üyük es
a-feye rağ e deva et iştir Ergi , , I, s. - ; Nurdoğa s. 399- . de ge el a
a-rif eseleleri i ele alı dığı aaa-rif ko isyo u da vilayetlerde ulu a de fazla sı ya okulu u üyük ir kıs ı ı harap ve a a a uygu ol adığı a dair taşrada gele ilgiler değe
r-le dirir-lerek azı ted irr-ler ö eril iştir (Kodaman, 1999, s. 80- . II. Meşrutiyet idaresi de eğiti
soru ları ı çözül esi ve aarifi ilerle esi yö ü de üyük ir heves ve azi le harekete geçerek ülke ge eli de irçok okul aç ış; fakat yi e parasızlıkta u lar içi i a i şa ede e iştir. Keza
Balka Har i, Er e i Meselesi, siyasi karışıklıklar gi i eko o ik uhra ı deri leştire felaketler, Meşrutiyet yö eti i e diğer soru larla era er i a eselesi i de çöz e fırsatı ı kesi likle ta ı-a ıştır. Tedrisı-atı kirı-alık evlerde sürdürül esi, ir âdet hı-ali e gelerek oldukçı-a ı-art ış, Ergi ,
, IV, s. eskiye i aları gereke ta irat ve tadilatı yapıla a ıştır. Niteki Ah et Şerif i üşahede ettiği A adolu dakiler6
ir ya a İsta ul da dahi eğiti -öğreti e uygu ol
a-ya , sağlıksız koşullarasahip irçok okul ev uttu Akyüz, , s. . Bu u içi Maarif Nezar
e-ti, te, al ayı düşü düğü liralık istikrazı lirasıyla İsta ul da ü aşkı i
b-tidâi ekte i, geri kala e lağla vilayetlerde okullar i şa et eyi pla lıyordu. Ancak bu istikraz
yapıla a ış ve dolayısıyla hedeflerle aarife ayrıla iktar arası daki uçuru , se esi aarif ütçe görüş eleri de iddi tartış alara yol aç ıştır. Kısa ir üddet so ra savaşı çık ası, u
eseleyi ta a e gü de i dışı a at ıştır Ergin, 1942, IV, s.1104-1105).
Bi a soru ları ı çöze ese de II. Meşrutiyet idaresi, I. Dü ya “avaşı a kadar kısıtlı i kâ larıyla taşrada irçok okul aç ayı aşar ıştır. teki Ka u u etkisiyle ev ut okula ta e daha ekle iştir Ergü , , s. 204). 1908- arası da sade e Ma uratülaziz Vilayeti de
6
topla i tidâi açıl ıştı Alka , , s. 7
Sancakta ise 1913- eğiti -öğreti yılı da
topla i tidâi vardı Alka , , s. . ya geli diği de okul sayısı da ir değişiklik g
ö-rül e ektedir. )ira teftiş raporları a göre de etle e okulda i i tidâidir ki, u a öğre
t-e sizliktt-e kapa ış okulu da t-eklt-erst-ek ay ı sayıya ulaşırız. Diğt-er üç okul Darül ualli i , Darül ualli i Tat ikat “ı ıfları ve he üz ye i açıl ış olan ana mektebidir (anaokulu).8 Yine
rapor-lardaki verilerde sa aktaki okulları si i Meşrutiyet dö e i de i şa edildiği i, ir okul i
a-sı ı satı alı dığı ı ve eş okul i aa-sı ı da i şaa-sı a aşla dığı halde yarı kaldığı ı öğre ekt e-yiz.
Ma uretülaziz “a ağı da teftiş edile okul i aları ı yapılış tarihleri ve fiziki duru ları hakkı da ilgiler veril iştir. Bu a göre Ma uretülaziz “a ağı da teftiş edile okulda u ke dileri e ait üstakil i alara sahiptir. Bu ları dışı da, erkez kaza Mezraa daki “ulta i İ tidâ
i-si, kiralık veya e vâl-i etrûkede ir yer ulu a adığı da Darül ualli i Tat ikat “ı ıfları a
tahsis edil iş ola eski i as kız ekte i de geçi i olarak ika et et ektedir. Aslı da eski i as ekte i de ir a a ekte i açıl ış;a ak iki ay so ra kış ayı ı şiddetiyle i a ı ir duvarı ı yıkıl ası yüzü de okul zoru lu olarak tatil edil iştir. Daha so ra duvar ta ir edildiği halde u sefer de yukarıda ifade ettiği iz gi i u i a, Darül ualli i Tat ikat “ı ıfları ile “ulta i i tidâisi e ayrıldığı içi i asız kala a aokulu da eğiti e ir so raki ders yılı a kadar ara veril iştir. Ay ı şekilde Harput kaza erkezi de ulu a ve a i vakfı ola )ahriye erkek i tidâisi, şiddetli yağ ur yüzü de zarar gördüğü içi geçi i olarak erkez erkek i tidâisi e akil olu uştur. Bi asız kala u üç okulu da hesa a katarsak tedrisat, geriye kala okulu ta esi de kiralık evlerde si de e vâl-i etrûkede tahsis olu a ev veya okullarda, kala sı ı üçü de a ileri alt
katları da, ir ta esi es itte ikisi ise a i vakıfları da görül ekteydi.
Os a lı da i şa asrafları gi i kira edelleri de okulu ulu duğu ahalli halkı tarafı da karşıla ırdı Nurdoğa , , s. . Ma uratülaziz “a ağı da da u şekilde eğiti verilen on okulda üçü Ke a , ikisi Harput, geriye kala eşi ise sa ağı erkez kazası Mezraa dadır. Bu
okullarda tedrisatı kiralık evlerde yapıl ası, çeşitli se ep ve e uriyetlere daya aktaydı. Bu
n-larda i şaları yarı kaldığı içi eğiti i kiralık evlerde verildiği okullar, Ke a ı De izli ile Karahü-yük , Mezraa ı Kadıköy ve Harput u Şuş az köyleri ektepleridir.9Ke a ı Hüyük
köyü ekte i, de açıl ış; a ak üfettişe göre heyet-i ihtiyari i eseleyi ugü
yarı diyerek geçiştir esi de dolayı okul i ası i şa edil e iştir. Harput erkez kız i tidâisi i de ke di i ası ol ayıp tedrisat kiralık ir evde yürütül ekte ve e vâl-i etrûkede uygu ir
i a ara aktadır. Mezraa ı “ili köyü ekte i kışı şiddeti de , Kürk köyü okulu ise teki
7II. A dülha id dö e i de açıl ış ola i tidâileri yapılış tarihleri ve asrafları içi kz. Taşkı , , s. -1333).
8Os a lı da res i a a ektepleri, Tedrisât-ı İ tidâiye Kâ un-ı Muvakkati uyarı a Mart te iza a esi yayı la dıkta so ra, İsta ul da ve diğer vilayetlerde açıl aya aşla ıştır Erde , , s. -116). Anaokullar
ı-a dı-air ge iş ilgi içi kz. Akyüz, ; Ergü , , s. -193).
depre de yıkıldığı içi dersler kiralık evlerde yapıl aktadır. Ay ı kaza ı Ki ederiç köyü okul i ası eğiti e uygu ol adığı da , ir yıl ö e açıl ış ola Ca uşağıtahtik10
köyü ekte i içi he üz i a i şası a aşla a adığı da kiradadırlar. Hüyük ile Şuş az köyleri de kira asrafı da ile tasarruf et ek içi eğiti , kışı kira ile yazı ise a i sofası da sürdürülüyordu.
Os a lı aarifi açısı da savaştaki tek olu lu geliş e, e vâl-i etrûkede azı i aları okullara tahsis edilmesiydi. Emvâl-i etrûke, hükü et tarafı da görüle lüzu üzeri e ulu du
k-larıyerde aşka yerlere akil olu a veya ke dilikleri de ulu dukları yerleri terk ederek y
a-a ı ülkelere ya-ahut düş a-a işga-ali a-altı da-aki yerlere ka-aça-a ga-ayri üsli u surla-arı ıra-aktıkla-arı ga-a
y-ri e kul allara de ir. Bu allar, devlete i tikal ederdi. Pakalı , , s. -529). Bu tabir, genel
olarak gayri üsli leri ve özellikle Er e i Teh iri ü ase etiyle Er e ileri ıraktıkları taşı a
z-larla era er I. Dü ya “avaşı da karşı ephede yer ala ülkeleri Os a lı Devleti tarafı da el ko ula gayri e kulleri içi de kulla ıl ıştır. Os a lı hükü eti, kapitülasyo ları tek taraflı olarak lağvet iş Eylül Düstur, VI, s. ve savaştığı Fra sa, İ giltere ve ‘usya ı ülkede aç ış
oldukları okulları kapatarak aarife devret iştir Ergi , , IV, s. - , . Kapitüla
s-yo larla e aatleri ha iliği i üstle iş ya a ı güçler, azı lık grupları ı ke di tarafları a çek
e-il ek içi üyük ali destekte ulu uşlar, isyo erlik faaliyetleri çerçevesi de XIX. yüzyılda iti are Os a lı toprakları da irçok okul aç ışlardı “ezer, , s. , . Özellikle gayri ü
s-li leri yoğu lukta olduğu ölgelerde açıla u okullar, toplu da ayrış ayı ve düş a lığı körü
k-le ek suretiyk-le Os a lı Devk-leti i çözül esi i hedefk-leye siyasi ir a a a hiz et et ekteydi. Bu ağla da Ma uratülaziz deki Er e i e aati e yö elik A erikalı, Fra sız ve Al a isyo e
r-leri faaliyetr-leri dikkat çeki idir. Bu lar içi de e etki ola ları ölgede irçok okul aç ış olan
A erikalılardı Ko a aşoğlu, , s. ; Vahapoğlu , s. , . Harput, A erika isyo e
r-lik faaliyetleri i erkezi ko u u daydı. “avaşla irr-likte A erikalıları irçoğu Harput u terk et iş, sağlık dışı da ütü faaliyetleri durdurul uş, deA erika ı savaşa gir esiyle ölg
e-deki etki likleri e ta a e so veril iştir Açıkses, , s. . Katolikler üzeri de etki liği ola Fra sızları da okulları vardı Taşkı , , s. . Bu iki gru a azara Al a isyo erler, ö
l-geye XIX. yüzyılı so ları da gel işler; a ak o lar da diğerleri gi i Er e ileri, Os a lı Devleti e karşı kulla ayı a açla ışlardır Kılıç, , s. . Al a ları ayakla alarda yeti kala E
r-e i ço ukları içi yr-eti ha r-elr-eri ilr-e i tidâi, rüştiyr-e, öğrr-et r-e okulu gi içeşitli seviyelerde okulu ulu aktaydı Kılıç, , s. , . Tü ted irlere rağ e Cu huriyet e kadar ya a ı oku
l-ları ta olarak de eti i sağla a a ıştır Haydaroğlu, , s. .
“a akta savaş aşla ada ö e Er e ileri i tidâi okulu a öğre i deva ediyo
r-du Mutlu, , levha . üfus sayı ı a göre sa akta Müslü a , Er e i vardı Karpat, , s. - . Müslü a lar, Er e ilerde dört kat fazla ol aları a rağ e
eğiti yö ü de daha gerideydiler. Niteki sa akta Müslü a lara ait erkek, kız, kar a
ol ak üzere topla i tidâide erkek, kız öğre i oku aktaydı Alka , , s. . Teh iri ile Ma uratülaziz Vilayeti de Er e ilerde kala evler ve okul i aları ı ir kıs ı Müslü a ço ukları eğiti i e tahsis edilerek Aydoğa , , s. , u hususta ötede eri çekil ekte ola sıkı tı ta a e giderile ese de ö e li ölçüde hafifletil iştir. ‘aporlarda M
a-uratülaziz “a ağı da iri Fra sızlarda ve kala ı Er e ilerde ol ak üzere topla i a ı aarife tahsis edildiği i tespit ettik. Bu larda dördü erkez kaza Mezraa da, üçü Arapkir de, ikisi Pütürge de, irer adeti de diğer kazalarda ulu aktaydı.
Mezraa da e vâl-i etrûkede aarife devredile ler arası da Darül ualli i de
bulunmak-taydı. “avaş ı he e arifesi de okul, elediye tarafı da Gure a Hasta esi olarak i şa ettirile i adayke , urası askere devredildiği içi Dârülharîr11adıyla isi le dirile i aya akledil iştir.
Öğre i sayısı a ora la her iki i a da yetersiz kaldığı da okul, e vâl-i etrûkede Fra sız A u a
Mekte i e taşı ış ve öyle e tü ihtiyaçları ı karşılaya ile ek üke el ir i aya kavuş uş-tu. A ak sefer erlik se e iyle ektep, hasta e yapıl ak üzere askeriyeye devredili e aşka ir
yer de bulu a adığı içi Darül ualli i de eğiti e eş-altı ay ara veril iştir. Daha so ra asker
i-yeye ahsus ye i hasta e i şası ta a la ı a A u a Mekte i, alt ış liraya ta ir ettirilerek D
a-rül ualli i e iade edil iştir. Arada iki ay geçtikte so ra hasta e i yetersiz kaldığı gerekçesiyle A u a tekrar askeriye e geri alı dığı da Darül ualli i e vâl-i etrûke ha eleri de e
u-re dar ir ha eye taşı ış12
, i tiha lar yapıldıkta he e so ra tatil edil iştir. Dolayısıyla sık sık i a değiştir ekte kay akla a zoru lu kesi tiler, Darül ualli i deki tedrisata iddi a ada zarar ver iştir. Müfettiş, A u a ı darül ualli i içi e uygu i a olduğu halde sefer erliği so u a kadar askeriyede geri al a ı zor olduğu u ildirerek savaş ittikte so ra u i a ye i-den Darül ualli i e verilirse Elaziz Vilayeti i Darül ualli i i ası eselesi i çözü e kavuş
a-ağı ı ifade et ektedir BOA. MF. HTF. / , s. . Mezraa da e vâl-i etrûkede Kesrik, Hoh-ı
Ulya ve Ger ili köyleri i tidâileri de faydala ıştır. Bu larda a i avluları da ulu a Kesrik ve Ger ili deki ektepler köh e, rutu etli ve oturula aya ak ir duru da olduğu da iki katlı üç odalı Er e i okulları a yerleş iştir BOA. MF. HTF. / , s. , . Kışı şiddeti de yıkıl ış ola
Hoh-ı Ulya ekte i e ise ir ev tahsis edil iştir BOA. MF. HTF. / , s. .
Arapkir de aarif içi e vâl-i etrûkede alı a i aları hepsi kaza erkezi deki okullara
tahsis edil iştir. Merkez erkek i tidâisi i taşı ış olduğu yapı, altı dersha eli kargir ir üke m-mel bir bina olup ge iş ir ahçeye sahipti. Merkez i as ekte i de üç dersha eli ahçesi u t
a-za ir okula geç işti. Kaa-za ı Ulupı ar ahallesi deki okul, a ii şerifi i altı da adeta rutu et kuyusu de ile ile ek ir yerde ike Şehruz Mahallesi deki e vâl-i etrûke mekteplerinden
bah-çesiz ol akla irlikte iki katlı, dört odalı, üke el ir kargir i aya taşı ıştır BOA. MF. HTF.
/ , s. . Pütürge erkezde iki se e ö e açıl ış ola i as ekte i eğiti e elverişsiz ir der
s-ha eli a ii şerif vakfıyke e vâl-i metrûkede üç dersha eli uygu ir eve taşı ıştır BOA. MF.
HTF. / , s. . Kaza ı Keferdiz ahiye erkezi de ise de - yüz lira har a arak iki
katlı taşta dört odalı ir okul i şası a aşla ışsa da itirile ede kışı yıkıl ış, e kazı ı bir
kıs ı çalı ış diğer ir kıs ı da ödü ç olarak ja dar a karakolu a veril iştir. Dolayısıyla ektep açıldığı da eri eğiti kiralık evlerde sürdürül ekteydi. Bu soru , ekte i okul ol aya oldukça üsait e vâl-i etrûkede dört odalı taşta ir eve akliyle çözü le iştir BOA. MF. HTF. / , s. 45).
Harput kaza erkezi deki erkek i tidâisi i i ası ol adığı da çokta eri kirada idare edil ekteyke Fra sız Mekte i e akledil iş; a ak urası da askeri ika eti e tahsis edildiği
n-de yi e e vâl-i metrûkede altı odalı ir eve geç iştir. Şiddetli yağ urda i ası ı ir kıs ı
yıkıla a i vakfı )ahriye İ tidâisi de e ure ve geçi i olarak uraya taşı ıştır BOA. MF. HTF. / , s. . Eği kazası a ağlı Ağı ahiye erkezi de i tidâi içi e vâl-i etrûkede alı a mektep, Kuzgeçe Mahallesi de13ye i yaptırıl ış dört dersha e ile ir ualli ve ir evva od
a-sı da oluşa kargir, odru üzeri e i şa edil iş üke el ir okuldur BOA. MF. HTF. / , s. . Görüldüğü gi i e vâl-i etrûkede alı a okullar, eski i alara veya kiralık evlere azara
eğiti e uygu yerlerdi. Fakat u hususta tek istis a, ye i açıl ış ola Ke a erkezdeki kız i
b-tidâisi e tahsis edile çürük ve harap i adır BOA. MF. HTF. / , s. .
“a aktaki i tidâi i aları ı fiziki şartları a geli e, okulları kargir ve taşta ola irkaçı dı-şı da hepsi kerpiçte i şa edil iştir. Dolayısıyla yukarıda da geçtiği üzere şiddetli yağışlarda zarar göre zayıf i alardı. Bu yapıları çoğu, raporlarda harap , çürük ve hıfzıssıhhaya ugayir ta irleriyle ifade edilerek tedrisata elverişsiz oldukları elirtil ektedir. “a akta rutu etli, ışıksız ve
hatta taba ı tahtasız okullar ev uttur.14Bu hususta kazalar içerisi de e kötü şartlara sahip K
e-a de-a, erkezdekiler de-ahil tü ektepleri duru u içler a ısıydı. Niteki u kötü koşullara daya a aya öğret e ler ya aşka yere tayi iste ekteya da görevi ırak aktadırlar.15
Kuşk u-suz u da halkı ı fakirliği i 16ya ı sıra Erzi a yolu üzeri deki Ke a ı askerleri gelip geçtiği bir hatta olması ı payı üyüktür. Niteki askeri ko akla a yeri olduğu içi erkez erkek i
b-tidâisi de uzu üddet eğiti kesi tiye uğra ıştır BOA. MF. HTF. / , s. . Ay ı yol üzeri deki Arapkir i Aşutka köyü saki leri de askeri sevkiyatta etkile erek ye i ir okul i ası tesis ede
e-işler ve u yüzde ektep olarak a i i alt katı ı kulla ak zoru da kal ışlardır BOA. MF. HTF. / , s. . El ette u, sade e Ma uratülaziz sa ağı a ahsus ir geliş e değildi; İsta
13Kuzgeçe, da Ke a a ağla ış ola Ağı ı ir ahallesi idi Türkiye de Mesku Yerler Kılavuzu, , s. 769).
14Bu lar, Ke a ı Tahir ve Ey ir ile Harput u Dişidi köyleri deki okullardır BOA. MF. HTF. / , s. ).
15Ke a erkez i tidai ualli i aşka ir yere tayi i i isterke BOA. MF. HTF. / , s. Müşar ahiye erkezi ola Höyük Köyü de ise ualli dur ayıp uzu üddet ektep kapalı kal aktadır BOA. MF. HTF. / , s. .
ul da ve taşrada okulları askeri a açlarla kulla ıl ası a dair irçok ör ek ev uttu Nurdoğa ,
2005, s. 259, 409).
Müfettiş, sa ak ge eli de de etlediği okullar içerisi de yal ız sekiz i a içi üke el i aresi i kulla aktadır. Bu ları dışı da azı eksikleri e rağ e yeterli veya uygu olarak gördü-ğü i a sayısı ise o irdir. Diğer ir husus, irkaçı dışı da okulları ahçesi i ulu a asıdır. Hâl uki ço ukları te effüs araları da vakit geçire ekleri, oy aya akları ve ye i üfredata ko ula ji astik dersleri i yapıla il esi içi okulları ahçesi i ol ası şarttı. A ak sa akta ü-ke el ve ahçeli ola , ya i ta a la ıyla eğiti e uygu sade e üç i a ulu aktaydı. Bu ları da ikisi e vâl-i etrûkede devralı a okullardı.
Müfettişi yarı kal ış veya ta ir edil esi gereke okul i aları a yö elik girişi leri ise ya parasızlık ya da ustasızlık se epleriyle olu suz evapla ıştır. Doğal olarak savaş koşulları içerisi
n-de erkekleri askere alı ış ve geçi n-derdi e düş üş ola halkı ektep i aları ı ta a la ak,
tamir ve tadil etmek gi i işler ir ya a okulları te el ihtiyaçları ı göre ek dahi i kâ ları ulu
n-a n-aktn-aydı. Köylerdeki okul i n-aln-arı ı yn-apı ı ve ihtiyn-açln-arı ı kn-arşıln-a n-ası n-ahn-alli e ırn-akıl ış-tı. Maârif-i U û iye Nizâ â esi de sı ya okulları ı i şaat, ta ir ve diğer giderleriyle
ualli aaşları, ahalle veya köy saki leri e yükle işti Mah ud Cevad, , s. . Bu uygula a, “ulta II. A dülha id dö e i de de sürdürül üş ve ali duru u kötü ölgelerde u giderler karşıla a adığı içi i tidâileri geliş esi ve yaygı laş ası da ö e li soru lar yaşa ıştır “o el, , s. . A ak u politikada II. Meşrutiyet dö e i de de vazgeçil e iş, Mart da Maarif Nazırı E rullah Efe di i girişi iyle okulları fi a s a ı yi e halka yükle erek ilgili yerlere te liğ edil iş, Tedrisât-ı İ tidâiye Ka u -ı Muvakkati de de teyit edil iştir E
r-gü , , s. ; Nurdoğa , , s. . A ak fakirliğe savaşı ağır koşulları da ekle i e i şası ta a la a aya veya ta ire uhtaç okul i aları, kaderleri e terk edil iş ve gü geçtikçe ta iat şartları ı da etkisiyle yıkıl aya yüz tut uştur. A ak duru ları üsait olduğu halde eğiti e
destek vermekte isteksiz ola köyler de ev uttu.17Bu duru u tahrip ola ölge eko o isi i
ya ı sıra halkı eğiti e karşı duyarsızlığıyla ağla tısı vardır. daki Erzuru teftişleri de de görüle u tutu Ge çoğlu, , savaşları getirdiği a izlikle irleşerek daha da deri leş iştir.
Bi a eselesi de ülki idare ileri ih alkârlıkları da etkili ol uştur.18 Hiç ele alı a ak e
k-tebimiz yoktur diye üfettiş, köylü ü yüzü ü se ede iki kere gördüğü üfettişle u işi hall e-dile eye eği i; hâl uki i şallah aşallah ile geçiştirdikleri u soru u, köylü ü her vakit
gözü-ü ö gözü-ü de ola kay aka ile ahiye gözü-üdgözü-ürgözü-ü gözü-ü çöze ile eği i iddia et ektedir. Mgözü-ülki a irler
17Eği Kaşu Köyü e İsta ul da ir he şerileri tarafı da ye i ir ektep yap aları içi gö derdiği
100 lira parayla aşladıkları i a ı üzeri i ört edikleri de yıkıl ış ve u parayı he a et işlerdir. Eko o ik duru ları iyi olduğu halde ektep i şası a ya aş a aktadırlar. Bu lar ço ukları ı Dersaadet e çalışıp kaza aya gö derdikleri de okula değer vermemektedirler (BOA. MF. HTF. 4/61, s.18).
ise u hususa kayıtsız kaldıkları da üfettiş, u esele i ka u la aşıla ile eği i düşü ektedir
(BOA. MF. HTF. 4/61, s. 99).
3. Öğret e Kadrosu ve Eğiti -Öğreti i Niteliği
Os a lı Devleti de öğret e sıkı tısı ötede eri yaşa a e ö e li eğiti soru ları da irisiydi. II. A dülha id dö e i de girişile eğiti refor u kapsa ı da ülke çapı da ilköğreti i yaygı laştırıl ası a yö elik ilhassa A adolu da irçok i tidâi ve rüştiye açıl ıştır. Bu a ağlı ol
a-rak her vilayet erkezi e irer adet darül ualli i öğret e okulu açıl aya aşla ıştır Mah ud Cevad, , s. ; Berker, , s. . Bu larda irisi ola Ma uratülaziz Darü
l-ualli i i, te açıl ış a ak kısa ir süre so ra kapatıl ıştır “u guoğlu, , s. . te tekrar açıla okulu Altı , , s. - eğiti -öğreti yılı da öğre i sayısı topla
ü, öğreti kadrosu ise idare i ile öğret e i ul uştu Alka , , s. , . 6
teftiş raporu da Mezraa da ulu a okulu , üdür, üdür yardı ısı ve eş ualli e sahip olduğu u tespit ediyoruz. Kısa süre zarfı da okulu öğreti kadrosu da ve raporda zikredil ese de uhte ele öğre i sayısı da ö e li ir eksil e olduğu a laşıl aktadır. Bu da Ma uratül
a-ziz Dârül ualli î i i , ülke ge eli de eharî gü düzlü eğiti vere üç okulda irisi ol ası ı payı üyüktür Öztürk, , s. . Niteki raporda üfettiş darül ualli i i leyli yatılı ol ası gerektiği i defate yazdığı ı ildir ektedir BOA. MF. HTF. / , s. . Böyle e çoğu lukla fakir öğre ileri kaydolduğu okula teve üh arta ak ve daha fazla öğre i gele eği gi i yoksullukta okulu ırak a soru u da çözüle ekti. Bu okulda aşka Ma uratülaziz de öğret e adayları a
uygula a öğreti i vere ve idaresi de Darül ualli i üdürleri i soru lu olduğu Altı , 2009, s. 307) Tat ikat “ı ıfları da vardır.19
II. A dülha id le aşlaya öğret e yetiştir eye yö elik u atılı eti esi de ülke ge eli de u aşkı darül ualli i açıl ıştı Koçer, , s. ; Koda a , s. . Bu u la irlikte öğret e sayısı ı okul ve öğre i sayısı a ora la yetersiz kal ası, çeşitli palyatif ted irleri alı
n-ası a yol açtı. İsta ul da ve vilayetlerde açıla kurslarla ir ya da darül ualli i mezunu
ol aya öğret e lere usul-i edide üzere eğiti for asyo u kaza dırılırke , diğer ya da ilha
s-sa taşrada içleri de köy i a ları ı da yer aldığı irçok kişiye öğret e lik sertifikası veril iştir Akyüz, , s. . Öğret e olarak Medreseliler ve diğer okul ezu ları da da faydala ıl ış, açık ola öğret e kadroları ı doldurul ası içi sık sık düze le e i tiha larda aşarılı ola lara, ehliyet a eler veril iştir Koda a , , s. . Tü u ted irler, darül ualli i lerde yeterli sayıda öğret e yetişi eye kadar e uri ve geçi i irer çözü dü. Fakat ihtiyaç o kadar üyüktü ki, za a la darül ualli i ezu ları ı sayıları arttığı halde ir türlü öğret e açığı kapatıla adı. a geli diği de E rullah Efe di, ülkede ilkokul öğret e i e ihtiyaç varke i kâ ları yetersizliği de yakı ıyordu Ergi , , IV, s. ; Ergü , , s. . Bu u üstesi de gel
il ek içi tarihli Tedrisat-ı İ tidâiye Ka u -ı Muvakkatı da yi e tatil ayları da ehliyet a e
i tiha ları açıl ası ve u i tiha larda aşarılı ola lara irer uvakkat ehliyet a e veril esi ö görül ekteydi. Bu ehliyet a eler üç yıl geçerli olup, eğer u sürede ir öğret e darül uall
i-i veya darül ualli-i at-ı i tidâiye dersleri de i tiha a girerek şahadet a e ala azsa ehliye
t-a esi geri t-alı t-a t-aktı. ya kadar uygula ada kala ak ola Öztürk, , s. u yö te de öğret e açığı ı gidere e iş, üstü e savaş gailesi de ekle i e öğret e sıkı tısı tü ülkede olduğu gi i Ma uratülaziz “a ağı da da had safhaya ulaş ıştır.
“a ak ta ualli leri askere alı ası se e iyle okul kapa ış ve u yüzde teftiş de edi
l-e iştir.20
Diğer ya da Ke a ı Diri a Nahiyesi e ağlı Koğuk köyü deki ektep, ahiye halkı ı göçe e aşiretlerde ol ası ve ço ukları ı okula gö der e eleri de dolayı öğre isiz kal ıştır. Bu yüzde ka u uygula ı aya kadar ya i deva zoru luluğu getirili eye kadar u ahiye i tahsisatıyla Ke a kaza erkezi deki i as kız ekte i açıl ıştır. Mezraa ı İri gil Nahiyesi erkezi ola Ayvos köyü ekte i ise istifayla oşala kadroya ye i ualli ulu a adı-ğı da kapalıdır BOA. MF. HTF. / , s. .
Açık ulu a okullardaki eğiti kadrosu da da ö e li oşluklar söz ko usuydu. Teftiş edile okulda topla öğret e kadrosu ulu aktaydı. Bu kadroları ü ü a aokulu daki, u u kız i tidâileri deki ualli eler, u u Darül ualli i ve Darül ualli i Tat ikat “ı ıfl
a-rı daki ho alar, geriye kala i i ise erkek ve kar a i tidâilerdeki ualli ler oluştur aktaydı. İ tidâilerdeki ualli kadrosu da ü ü haldı. öğret e askere alı ıştı ve yaş ortala
a-ları a akılırsa geride kala a-ları irçoğu u askere alı a ağı görülür. Bu larda Harput taki )ahr
i-ye Mekte i aş ualli i Mevlüt Efe di askerde vefat et iş, i-yeri e iki i ualli Hafız Os a
Efendi tayi olu uştu. İki i ualli liğe ise terfia erkez i tidâi sı ya ualli i Nai Efe di
akledil iştir. Askere gide ualli lerde üçü he askerlik he de okulda görev yap aktaydı. Geriye kala öğret e de sade e ikisi içi vekil ulu a il işti.21
Yani askerlik sebebiyle 14
kadro oştu. Bu ları dışı da Eği e ağlı Ağı i tidâisi aş ualli i Ve di Efe di i et geçir iş, Harput erkez i tidâisi i aş ualli i ve altı ı ualli i ile Mezraa Ha köy ekte i ualli i vefat et işler, Harput taki )ahriye i tidâisi i üçü ü ualli i Hafız Hil i Efe di ise Eyta Mü-dürlüğü e tayi edil işti. Bu lara ilavete raporda herha gi ir se ep ildiril eye Pütürge kaza
erkezi deki erkek i tidâisi üçü ü ve altı ı, Ke a erkek i tidâisi dördü ü, Mezraa ı Kadıköy
mektebi ikinci mualli likleri kadroları da açıktı.22
Eğiti faaliyetleri de iddi aksa aya se ep ola u duru , kadro açığı ı e fazla görüldüğü kaza erkezleri de daha çok hissedil ekteydi. Niteki Ke a erkek i tidâisi i iki öğret e i
20Bu lar, Ke a kazası da Hedi Aydı lar köyü , Fete e?, Nar ika Arguva a ağlı Yazı aşı köyü ; Eği Kazası da Erike? ve Karşu ahalleleri ile Gi egü, İliç Kuruçay , Hıkdar, A re k, Muda lı, Vahşi köyleri; Pütürge Kazası da Ba ik?, “i a , Givdiş, Perdesu, Gerger, Kasrik, Nar eka ; Mezraa da Iğıki, Hara e Ca i ve Atika ahiyesi i erkezi Baskil köyleri ektepleridir BOA MF. HTF. / , s. , .
21Bu lar, hakkı da ilgi veril e iş ola Ke a /De izli köyü i tidaisi ile Arapkir /Aşutka Dutlu a köyü i tidaisi muallimleridir.
22
askerde ve dördü ü ualli liği de ü hal olduğu içi tedrisat aş ualli e kalırke ; Eği erkek i tidâisi i yedi ualli de oluşa kadrosu da üçü askerdedir.23
Pütürge erkez erkek i
b-tidâisi i duru u daha da vahi dir. Altı ualli li u okulu aş ualli i, iki i ve dördü ü ua
l-li leri silah altı da, üçü ü ve altı ı uall-li l-liği ü hal ol akla sade e ir öğret e ve ir vekille
idare edilmektedir.24Harput erkez erkek i tidâisi de e zer koşullardadır. Bu okulu altı uall
i-i de üçü askere alı ıp, öğleye kadar okulda öğlede so ra kışlada askerli-ikle eşgul ulu al
a-rı da ve azı gü lerde kışlaya sa ahta akşa a kadar deva ettikleri de ke dileri de ta olarak istifade edile e ektedir. İki ualli i de vefat ettiği de okulu tedrisatı ta a la ıyla sade e dördü ü ualli e kalıyordu. Mezraa daki eş ualli li “ulta iİ tidâisi i iki i ve eşi
n-i ualln-i lern-i askerde, üçü ü ualln-i n-i n-ise he üz görevn-i e aşla a ıştır. Özelln-ikle askere alı a öğret e leri he e hepsi i darül ualli i ve idadi ezu u oldukları da göz ö ü de tutulursa
esele i iddiyeti daha iyi a laşılır.
“a akta erkek ve kar a i tidâilerde çalışa erkek öğret e leri ezu iyetleri açısı da d
e-ğerle dirirsek; ualli de oş kadro ile ezu iyeti hakkı da ilgi geç eye iki kişiyi çıka
r-dığı ızda kala öğret e de ü şahadet a eli diplo alı , ü ehliyet a eli ve geriye kala i de edreselidir. Şahadet a elilerde si darül ualli i , u idadi, ü rüştiye ve iri de sulta i ezu udur. Diğer ir ifadeyle okullardaki ualli ler içerisi de öğret e olarak yetişe
n-leri payı üçte irde daha azdır ki, savaş ö esi e göre pek de ilerle e sağla a adığı a laşıl a
k-tadır Nurdoğa , , s. . Darül ualli i ve idadi ezu ları ı he e hepsi kaza ve üyük
nahiye erkezleri deki okullarda çalışıyorlardı. Ehliyet a eli ualli leri ta a ı a yakı ı ise
köylerdeki okullarda görev yap aktadır. Bu lar okul çıkışlı ol ayıp, Maarif dairesi tarafı da yapı-la i tiha da aşarılı oyapı-la yapı-lara verile ehliyet a eye ya i ir evi öğret e lik sertifikası a sahi
p-tirler. A ak u i tiha ları sıhhati şüphelidir. Niteki teftiş raporları da irçok ehliyet a eli ualli i öğret e lik for asyo u a sahip ol adıkları görül ekte, sa akta hakkıyla ehliyet
a-e al ış sada-e a-e a-eş uallimin olduğu ildiril ektedir.25Diğerleri i he e hepsi, sekiz-on veya
daha ö eki yıllarda köy i tidâi okulları açılı a darül ualli i ler öğret e yetiştiri eye kadar suda ir i tiha edilip geçi i olarak elleri e ehliyet a e veril iş ola öğretmenlerdir26. Dolay
ı-sıyla u lar Darül ualli i , idadi, sulta i ezu ları ı aksi e defterleri tuta ile ek ve progra ı uygulaya ile ek seviyede ilgi ve e eride yoksu durlar. ‘aporda, u ları ualli ol adıkları, sade e okulları kapa a ası içi e ure istihda edildikleri vurgula aktadır BOA. MF.
HTF. 4/61, s. 98, 99).
23Altı ualli li ola u okulu resi ve ji astik dersleri e vekâlete ir ualli gir ektedir.
24‘apora göre altısı da eşi u şekilde ifade edil işke daha so ra ay ı okul içi ir ualli ve ir vekil ifadesini kulla aktadır. A ak vekil öğret e hakkı da ilgi veril ediği gi i ha gisi içi alı dığı hakkı da da alu at yoktur. 25Bu lar, raporlarda tespit ettiği iz Mezraa ı İç e, Mollaköy, Kürde lik ve Ger ili köyleriyle Eği i A ra köyü muallimleridir.
Oldukça düşük aaşlarla çalış ak zoru da ola u vasıfsız ualli lerde iste ile perfo
r-a sı elde edil esi, doğr-al olr-arr-ak ü kü değildi. Aslı dr-a kr-arşılıklı ir e uriyet söz ko usu y-du. Zira ehliyet a elileri çoğu, öğret e liği sırf geçi derdiyle ter ih et iş ki selerdi. daki
Erzuru Vilayeti aarif teftiş raporları da özellikle u duru a işaret edil iş, - kuruş
aaş-la geçi sta dardı ı altı da çalışa öğret e lerde eğiti -öğreti adı a ir fayda ekle e
e-ye eği elirtil iştir Ge çoğlu, , s. . Arada geçe süreçte ehliyet a elileri öğret e lik vasıfları da ir iyileş e kaydedile ediği gi i aaş duru ları daha da kötüleş iştir.
“avaşla irlikte para ı alı gü ü hızla düşerke aaşlar ay ı kal ıştır. )irai fiyatlarda a i ir yüksel e ol uş, Elde , a, s. İsta ul daki ek ek, u , şeker, yağ, vs. gi i te el esi addeleri i fiyatları, e kıyasla da ile kat arası üthiş ir artış göster iştir Elde ,
1994b, s. 50- . Ay ı dö e de geçi e deksi e göre e flasyo da iki katı aşkı ir artış ol uşsa
da ileriki yıllarda u ora ile ara ır duru a düşüle ektir Toprak, , s. ; , s. . Bu a karşı ir iki kişi dışı da sa aktaki ehliyet a elileri aldıkları aaş, altı yıl ö e verile -200
kuruş esa esi dedir.27İsta ul daki fiyatlar az alı ırsa, u iktarda aaş ala ir öğret e i
ir aylık kaza ıyla ir çift ayakka ı ile al ası ü kü değildi.28
İsta ul daki kadı te izlik işçil e-rine ayda 3 kuruş verilirke Toprak, , s. ; , s. , Hüsey ik İ tidâisi ualli i “alih
Efe di, te eri öğret e lik yaptığı halde hala kuruş al aktadır BOA. MF. HTF. / , s. . Dolayısıyla “alih Efe di gi i köylerde çalışa irçok ehliyet a eli ualli de, üfettiş-te aaşları ı artırıl ası ı talep et işlerdir. “ar i ualli i üfettişe Üç yüz o üçüfettiş-te
eri yüz elli kuruşa hiz et ediyoru . Bir kere i saf edi iz. Aile i kesreti de çokluğu da aş-ka şu se eleri i sârı ı düşü ü üz. Bir de izde terakkiyât gözetiyorsu uz. Vallahü l-azim gece
yatakta ço ukları ı yiye eği i düşü üyoru . Diyerek içi de ulu duğu trajik duru u a lat ış-tır BOA. MF. HTF. / , s. . Bu hususta azı ualli leri tepkisi daha serttir. Bu larda Hüyük Köyü ualli i üfettişe Şu u yap u u yap diyerek e rediyorsu . Maaşı kaç kuruş diye so
r-uyorsu . Bu kadar aaşla u kadar tahsil ola ilir. Bakı e de daha iyisi i ulursa ız he e getiri iz diyerek adeta devleti ke disi e ahkû iyeti i de ilan ediyordu29 (BOA. MF. HTF. 4/61, s. 6).
Medresede i azetli ve sekiz yıllık öğret e ola Mezraa ı Kadıköy aş ualli i ise terfi-i
aaş yal ız darül ualli i ezu ları a ahsus ise ize ildiri terk edip aşka vazifeye akalı sözleriyle aaş reji i i eleştiriyordu BOA. MF. HTF. / , s. . Fakat Darül ualli i ezu u olduğu halde ay ı kaza ı Meyadi köyü ualli i i aaşı kuruştur. Altı yılı aşkı hiz eti ola u öğret e teftişte geçer ot ala a ış, raporda ekte e, öğre iye gereke öze i gö
s-ter ediği ve progra ı tat ik ede ediği ildiril iştir. Dolayısıyla Darül ualli i ezu u olsalar da
27 şer kuruş ala Ke a /Karahüyük ualli i ve Mezraa ı Kesrik i tidaisi i askerde ola aş ualli i, adet kuruş ala Ağı eşi i ualli i ile Kaşu i tidaisi ualli i varke sade e Ağı üçü ü ualli i kuruş aaş al aktadır.
28 te çifti kuruşke , te , da ise kuruşa yüksel iştir Eldem, 1994b, s. 51).
esleği de ilerle e göstere eye öğret e leri terfi ettiril edikleri görül ektedir. Bu u dışı da kuruşu altı da aaş ala üç darül ualli i ezu u vardır. Bu larda ikisi Me
z-raa ı Hogı ve Hüsey ik köyleri ualli leri er kuruş alırke Harput erkez )ahriye Mekte i iki i ualli i kuruş al aktadır. Maaşları arttırıl ası yö ü deki taleplere karşılık üfettiş, teklif ettiği halde ütçe i yetersiz olduğu da ka ul edil ediği veya gele ek se eye ertele diği eva ı ı ver ekteydi. Öte ya da Eği kazası daki öğret e ler uhase e i ih alkârlığı da altı aydır aaşları ı ala a aktadırlar BOA. MF. HTF. / , s. . Bu yüzde Eği kız i tidâisi deki
ualli eler, yiye ekleri i düşü ekte dersliğe evta hali de girdikleri i, erkekleri iz de yok ki orç ile ir şey ala ilsi diyerek üfettişte yardı istiyorlardı BOA. MF. HTF. / , s. . Bu aksaklıklar ilerleye dö e de daha da art ış, da Ma uratülaziz de i tidâi öğret e leri i toplu a istifa et e raddesi e getir iştir Nurdoğa , , s. , .
Mualli lerde okulluları he e hepsi kuruş ve üstü aaş alıyorlardı. Maaşlar, ezu
i-yet, çalış a yılı, statü ve perfor a sa göre değişiklik göster ektedir. E yüksek aaşlılar er kuruş aaşla Eği ve Mezraa erkez i tidâileri aş ualli leriydi. O ları, er kuruş ala Me
z-raa daki “ulta i i tidâisi aş ualli i ile erkez erkek i tidâisi iki i ualli i takip et ekteydi. Bu ları dışı daki Mekteplileri yarısı - , kala ı ise - kuruş aaş al aktaydılar. Me
k-tepli öğret e lerde aaşları ı artırıl ası a dair pek talep görül e ektedir. Bu da uhte
e-le deve-leti içi de ulu duğu koşulları farkı da ol aları ı ya ı sıra ke die-leri de düşük aaş ala eslektaşları ı çektiği sıkı tıları ili i de ol aları ı etkisi vardı. Yoksa evkileri e göre diğer e urlara ora la aldıkları e lağlar, düşüktü.30
Öğret e ler geçi derdiyle oğuş akta , eğiti -öğreti le ilgili gerekli gayreti göstermemektedirler.
Maaşları düşüklüğü, Mekâti -i İ tidâiye-i U û iye Tali ât â esi uyarı a okullarda
ulu durul ası gereke defterleri öğret e ler tarafı da tutul ası ı da etkile ekteydi. Tal
i-at a eye göre her i tidâide De ir aş, Esâ i, Deva ve Masârıf-ı Müteferrika ol ak üzere dört
defter tutula aktı Nurdoğa , , s. . A ak kâğıt kıtlığı se e iyle u defterleri asrafı oldukça yüksekti ve erkezdekiler hariç hiç ir ekte i üteferrika akçesi ulu a aktaydı. Bu duru da kuruş aaşlı Darül ualli i çıkışlı ualli ler ile aaşları ı yarısı ı deftere har
a-sa, darül ualli i ezu u ol ayıp da yüz elli ve çok azı iki yüz kuruş aaşlı ualli leri u u yapa aya ağı aşikârdı. Dolayısıyla öğret e leri u ko udaki şikâyetleri i doğru ula üfettiş, ka u u tat iki de so ra ya her ektep içi yeterli iktarda tahsisat veril esi ya da köy ahalisi tarafı da üstle il esi ö erileri de iki isi i uygu gördüğü ü ifade et ektedir BOA. MF. HTF.
4/61, s. 99).
30 da Erzuru daki öğret e aaşları ı düşüklüğü de şikayet ede vali i ifadesiyle iraz oku a yaz ası ola kişiler, kuruşla polis, kuruşla ahke e ü aşiri tayi edil ekteydi Ge çoğlu, , s. . Biri i Dü ya “avaşı yılları daysa Dersaadet İ ra Dairesi de ir ü eyyiz üsveddeleri eyaza çeke kale kâti i ile
Sancaktaki aya öğret e lere geli e, kız i tidâileri de görevli ualli ede irkaçı ı
dışı da eğiti seviyesi öğret e lik içi yeterli değildir. “ade e Mezraa erkez i as ekte i aş-ualli esi Dersaadet Darül aş-ualli at, ay ı okulu elişleri öğret e i ola Mari Belçika Öğret e
Okulu ve Harput erkez i as aş ualli esi Dersaadet İ as İdadisi ezu udurlar. Diğerleri ölg
e-deki i as veya kar a i tidâi okulları da ezu durlar. Bu yüzde irçoğu gayret sarf et eleri e rağ e progra ı uygulaya ile ek ilgi ve e eride ahru olup ders ver e yöntemini de
bil-e bil-ektbil-edirlbil-er. Mualli bil-elbil-er içbil-erisi dbil-e bil-e tbil-e rü bil-elisi o yıllık öğrbil-et bil-e ola Pütürgbil-e bil-erkbil-ez i as i tidâisi aş ualli esidir ki o u dışı dakileri hepsi öğret e liğe II. Meşrutiyet dö e i de ata ıştır. A a ekte i i üç ualli esi, ye i açıl ış okulu ilk öğret e leri ol aları hase iyle daha ir yılları ı ile doldur a ışlardır.
Maaş duru ları a akıldığı da darül ualli at ezu u Mezraa kız i tidâisi i aş ualli esi kuruş ile e yüksek aaşı al aktadır. O u sırasıyla kuruşla Kız İdadisi ezu u Harput kız i tidâisi aş ualli esi, kuruşla ualli eler içi de tek evli ola Eği aş ualli esi, er kuruşla Belçikaöğret e okulu ezu u Mezraa Kız i tidâisi Elişleri öğret e i, ay ı okulu iki i ualli esi ve Eği erkez kız i tidâisi iki i ualli esi takip et ektedir. Diğerleriyle ezu iyet akı ı da araları da ir fark ol adığı halde er kuruşla e düşük aaşları Harput erkez kız i tidâisi üçü ü ve dördü ü ualli eleri al aktadır. Ayrı a ye i göreve aşlaya ualli eleri
maaşı kuruşke u ualli eleri altı yıllık hiz etleri e karşılık daha düşük e lağ al aları,
sahip oldukları öğret e lik vasıfları a dair ir ipu u ver ektedir. Niteki üfettiş, de etlediği okullarda görevleri i ih al ede irçok ualli eyi sert ir şekilde uyar ıştır. Hatta u larda hakkı da sık sık okulu terk ettiği e dair şikâyetleri olduğu Arapkir erkez kız i tidâisi aş uall
i-esi hakkı da yürüttüğü tahkikat eti i-esi de iddiaları doğruluğu a izzat şahit ol uştur. Baş-ualli e i teftiş edile eği i ile ile ir davete git esi, Baş-ualli eleri öğret e liğe liyakatleri i zayıflığı ya ı da, lakaytlığı ı da göstere iyi ir ör ektir BOA. MF. HTF. / , s. .
Eğiti i olu suz etkileye diğer ir u sur, öğre ileri deva sızlığıdır. “efer erlikte eli silah
tu-ta erkekler askere alı ı a, A adolu da hayatları ı tu-tarı ve hayva ılıkla ida e ede aileleri geçi yükü üyük ölçüde ço uklara kal ıştır. Ay ı duru Ma uratülaziz de de geçerliydi. Köyl
e-ri de elli yaşı ı aşkı ihtiyarlar ile kadı larda aşka ki se kal a ıştı BOA. MF. HTF. / , s. . Doğal olarak ço ukları okul yeri e işe git eleri, ter ihte çok ir e uriyetti. Dolayısıyla gerek öğret e leri gerekse üfettişi deva sızlığı ö le ek adı a halkı ik a ça aları iste e so u u ver e iştir. Aslı da u soru , ilköğreti i e eski ve te el eseleleri de irisiydi. İlkokulları zoru lu ol ası a yö elik ilk adı , II. Mah ud u te çıkardığı fer a la atıl ış; fakat İsta
n-ul da ile aşarı sağla a a ıştır Mah ud Cevad, , s. -5; Berker, 1945, s. . de yi
e-le e zoru luluk Akyıldız, , s. , ; Akyüz, , s. , , , Maârif-i U û iye
Niza â esi ile ço ukları ı okula gö der eye e evey lere para ezası ı da ö gör ekteydi. Fakat e evey i altı gerekçede irisi i su duğu takdirde ke disi ezada , ço uğu da deva e
c-uriyeti de uaf ol aktaydı. Bu ağla da ço uğu u geliri e uhtaç tek ço uklu fakir ailelerle, eki ve har a vakitleri de ço uğu u çalıştıra köylüleri ezai üeyyidede uafiyeti Mah ud
r-esi e yol aç ıştır. İlköğreti zoru luluğu, Ka u -ı Esasi de tekrar edil iş, Ağustos
de yayı la a Tali atta ço ukları ı okula gö der eye velilere uygula a ak para ve hatta
hapis ezaları elirle iştir Nurdoğa , , s. . Bu esele i çözü ü de ö e li katkı sağ-laya ak eğiti i parasız ol ası, te Tedrisât-i İ tidâiye Ka u -ı Muvakkati ile yürürlüğe gir
iş-tir U at, , s. . Ka u , deva zoru luluğu a dair sert ö le leri içeriyordu. Üstelik rüştiyel
e-ri de İ tidâilere dâhil ede hükü et, zoru lu eğiti i süresi i yılda yıla çıkarıyor, ülke gerçe
k-leriyle ağdaş aya u atılı la ir a da irçok devleti ö ü e geçiyordu Ergü , , ; . Çok geç ede devleti savaşa gir esi, alı a kararları ta a e işlevsiz ir hale sok uştur. Niteki raporda da u kuralı a ak savaşta so ra uygula a ile eği ifade edil ektedir. Meşrutiyette ö e Ma uretülaziz vilayeti i eğiti seviyesi, e düşük o vilayet arası daydı. Meşrutiyet de
v-ri de de fazla ir değişiklik göster e işti. Okullaş a ora ı i de ise de deva sızlık ora ı çok yüksekti. Nezaret, deva sızlığı azaltıl ası içi ted irler al aya çalıştıysa da deva sızlığı ortada kaldır ak ü kü ol adı Aytekin, 1991, s. 209).
“a akta irkaç okul hariç31
ders kitap ve araç-gereçleri hususu da da üyük eksiklikler söz
ko usudur. Haritalar, tedrisat e uaları, levhalar, tahta, sıra gi i de ir aş eşyası da aşka eğiti -öğreti içi gerekli ola kâğıt, divit, kale , vs. yetersizdir. Özellikle okutula ders kitapları
n-da sıkı tı çekil ektedir. Bazı kitaplar eksik, eldekiler ise ö eki se elerde kal a ve eskidir. Ba al
a-rı askere alı a ço uklaa-rı kala velileri de para te i edile ediği içi irçok yerde u ihtiyaçlar karşıla a a aktadır. Para topla a ile yerlerde ise İsta ul daki İsla Kütüpha esi sahi i e Ha ı İ rahi Hil i sipariş edile kitaplar, kâğıt kıtlığı se e iyle eksik gö deril ektedir.32
Bu husustaki
şikâyetleri haklı ula üfettiş, u kitapçı ı irçok ekte e u şekilde desiseler yaptığı ı ve öğ-re ileri tedrisi i e gellediği i ifade et ektedir BOA. MF. HTF. / , s. , , .
4. So uç
Os a lı da savaşları ve iç karışıklıkları getirdiği ali ve sosyal u alı , eğiti le ilgili ça aları oşa çıkar ış, ü it edile geliş e i kuvvede fiile geç esi i e gelle iştir. Üstü e Biri i Dü ya “avaşı a girili e aarifi ve ilköğreti i şartları daha da kötüleşti. Tü ülkeyi etkileye u d
u-ru , ta ii olarak Ma uratülaziz “a ağı içi de geçerliydi.
Bu arada ir iri ardı a yayı la a tali at ve iza a elerle oder teftişi te eli atıl ış, i
l-köğreti üfettişliği i görev ve yükü lülükleri elirle iştir. Bu suretle sağla ir evzuat yapısıyla erkezde ve özellikle taşrada etki ir teftiş hiz eti geliştiril eye çalışıl ıştır. “avaş sür
e-i de de İtte-ihat ve Terakke-i hükü ete-i, tefte-iş he-iz etlere-iyle e-i kâ lar ölçüsü de e-ilköğrete-i e-i ayakta tut aya çalış ış, ir tarafta taşrada gele raporlarla sağla a ilgi akışıyla eğiti -öğreti i durumunu tespit ederke , diğer tarafta yapıla de eti lerle ir e ze olsu azı aksaklıkları
31Bu lar, Eği de Ekrek ve E çiti okulları; Arapkir de erkez zükur ekte i ve A ra okulu, Mezraa da erkezdeki okullar ve Perçih ekte idir “ayfa , , .
32Daha ö eki dö e de ders araç
düzeltile il esi i ü it ediyordu. )ira savaşı yol açtığı eko o ik ve sosyal yıkı karşısı da rapo
r-larda iste ile leri gerçekleştire il ek ü kü değildi.
Ma uratülazizör eği de de görüldüğü üzere üfettişler, u koşullar karşısı da sade e halka, idare ilere ve öğret e lere yaptırı gü ü ola aya asihat ve uyarılarda ulu a iliyorlardı. O a zah eti eti esi de, darül ualli i ezu u liyakatli öğret e leri aarife faydası ta da derile ekke harple irlikte askere alı aları ve irçoğu u şehit düş esi, kuşkusuz ilköğreti içi üyük ir yıkı ol uştur. Bu ları dışı da kala diğer öğret e ler ise üfredatı takip ede ile ek
seviyede mesleki bilgiden mahrumdular. Binaları he e hepsi eğiti e elverişsiz, harap ve ta ir
a-ta uha-taçtı. Bu es ada e vâl-i etrûkede aarife devrolu a i alar, u soru a geçi i de olsa
ir ferahla a sağla ış; a ak yeterli ve köklü ir çözü getir e iştir. Özellikle ütarekeyle işgal
edilen yerlerdeki i alar, geri alı ı a eğiti siste i ta a e felç ol uştur. Dolayısıyla eskide
eri aarifi ve ilköğreti i te el soru ları ola i a, progra ve öğret e eseleleri, olağa ü
s-tü şartlar altı da adeta çözüle ez ir düğü hali e dö üş üşs-tür. Bu felaket yılları ı aka i de İstiklal Har i yle ağı sızlığa kavuşa Türk illeti i eğiti soru ları, Cu huriyet yö eti i i e fazla üzeri de dura ağı ko uları teşkil ede ektir.
Kaynaklar
Arşiv Belgeleri:
Baş aka lık Os a lı Arşivi BOA .Maarif Nezareti Heyet-i Teftişiye Fo u MF.HTF : 1/32, 4/61.
Araştır alar, Kitaplar ve Refera slar:
Açıkses, E. .A erikalıları Harput’taki Misyo erlik Faaliyetleri, Türk Tarih Kuru u Yayı ları,
Ankara.
Ah et Şerif .A adolu’da Ta i , I. Cilt, Haz. M.Ç. Börekçi, Türk Tarih Kuru u Yayı ları,
Ankara.
Akbayar, N. (2003).Os a lı Yer Adları Sözlüğü, Tarih Vakfı Yurt Yayı ları, İsta ul.
Akyıldız, A. . Ta zi at Dö e i Os a lı Merkez Teşkilâtı da Refor , Ere Yayı ılık, İsta ul.
Akyüz, Y. . İlköğreti i Ye ileş e Tarihi de Bir Adı : Nisa Tali atı , OTAM, S. 5, s. 1-47.
Akyüz, Y. . Türkiye de A aokulları ı Kuruluş ve Gelişi Tarihçesi , Milli Eğiti , S. 132 (Ekim-Kası -Aralık , s. -13.
Akyüz, Y. .Türk Eğiti Tarihi M.Ö. -M.S. 2013), Pegem Akademi, Ankara.
Alka , M. Ö. .Ta zi at’ta Cu huriyet’e Moder leş e Süre i de Eğiti İstatistikleri,
Altı , H. . II. Abdülha id ve II. Meşrutiyet Devirleri de Öğret e Yetiştir e Meselesi,
A kara Ü iversitesi, “osyal Bili ler E stitüsü, İsla Tarihi ve “a atları İsla Tarihi A a ili Dalı, Basıl a ış Doktora Tezi, A kara.
Ata, B. (2009). Os a lı İ paratorluğu Dö e i de Bir Ders Araç ve Gereçleri Lojistik Merkezi:
Maarif Kütüpha esi - , Tarihi Peşi de: Uluslar arası Tarih ve Sosyal Araştır alar Dergisi, S. 1, s. 27-36.
Aydoğa , E. .İttihat ve Terakkî’ i Doğu Politikası -1918, Ötüke Neşriyat, İsta ul.
Aytekin, H. (1991). İttihad ve Terakki Dö e i Eğiti Yö eti i, Gazi Eğiti Fakültesi Yayı ları,
Ankara.
Berker, A. (1945).Türkiye’de İlköğreti I: -1908, Ankara.
Düstur -1334). II. Tertib, c. I-VI, Matbaa-i A ire Os a i , İsta ul.
Eldem, V. (1994a). Os a lı İ paratorluğu’ u İktisadi Şartları Hakkı da Bir Tetkik, Türk Tarih
Kuru u Yayı ları, A kara.
Eldem, V. (1994b).Harp ve Mütareke Yılları da Os a lı İ paratorluğu’ u Eko o isi, Türk Tarih
Kuru u Yayı ları, A kara.
Erdem, Y. T. (2009). Os a lı Eğiti “iste i de Teftiş , OTAM, “ayı Güz , s. -91.
Erdem, Y. T. (2013).II. Meşrutiyet’te Cu huriyet’e Kızları Eğiti i, Türk Tarih Kuru u Yayı ları,
Ankara.
Ergin, O. N. (1939).Türkiye Maarif Tarihi, C. I-V, Os a ey Mat aası, İsta ul.
Ergü , M. .II. Meşrutiyet Dö e i de Eğiti Hareketleri -1914), O ak Yayı ları, A kara.
Ergü , M. . E rullah Efe di: Hayatı-Görüşleri-Çalış aları , A kara Ü iversitesi Dil ve Tarih
-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt XXX, “ayı -2, s.7-36.
Ge çoğlu, M. . Erzuru Vilâyeti Maârif Teftişleri , Ha ettepe Ü iversitesi Cu huriyet Tarihi Araştır aları Dergisi CTAD , Yıl , “ayı Güz , s. -60.
Gök e , E. . Aydı Vilayeti de “ı ya Mektepleri i İptidâi Mekteplere Dö üştürül esi, Ota , “ayı Güz , s. -173.
Haydaroğlu İ. P. .Os a lı İ paratorluğu’ da Ya a ı Okullar, O ak Yayı ları, A kara.
İ rahi Hil i Tü arzâde .Me âlik-i Os a iye Cep Atlası, Kitaphane-i İsla ve Askeri,
İsta ul.
Kılıç, S. . Türk-Al a İlişkileri ve Türkiye’deki Al a Okulları ’de ’e Kadar,
Atatürk Araştır a Merkezi, A kara.
Ko a aşoğlu, U. .A erika Okulları, Ta zi at’ta Cu huriyet’e Türkiye A siklopedisi, Cilt II,
İletişi Yayı ları, İsta ul, s. -500.
Koçer, H. A. .Türkiye’de Moder Eğiti i Doğuşu ve Gelişi i, Milli Eğiti Bası evi, İsta ul.
Kodaman, B. (1999).A dülha it Devri Eğiti Siste i, Türk Tarih Kuru u Yayı ları, Ankara.
M. Nasrullah, M. Rüşdü, M. Eşref .Os a lı Atlası XX. Yüzyıl Başları, haz., ‘. Teki , Y. Baş, Os a lı Araştır aları Vakfı Yayı ları, İsta ul.
Mahmud Cevad (2001).Maarif-i U u iye Nezareti, Tarihçe-i Teşkilat ve İ raatı –XIX. Asır Os a lı
Maârif Tarihi, Haz., Ta eddi Kayaoğlu, Ye i Türkiye Yayı ları, A kara.
Mutlu, Ş. . II. Meşrutiyet Devri de İstatistik Bilgileriyle Eğiti , Belgeler, C. XVII, “. Ayrı Bası , s. -143 + 46 levha +12 harita.
Nurdoğa , A. M. . Os a lı Moder leş e Süre i de İlköğreti -1922), Marmara
Ü iversitesi, Türkiyat Araştır aları E stitüsü, Yakı çağ Tarihi A a ili Dalı, Basıl a ış Doktora Tezi, İsta ul.
Öztürk, C. . Atatürk Devri Öğret e Yetiştir e Politikası, Türk Tarih Kuru u Yayı ları,
Ankara.
Pakalı , M. ). .Os a lı Tarih Deyi leri ve Teri leri Sözlüğü, C. I, Milli Eğiti Bası evi, İsta ul.
Sezen, T. (2006).Os a lı Yer Adları, T.C. Baş aka lık Devlet Arşivleri Ge el Müdürlüğü, A kara.
Sezer, A. (1999). Os a lı da Cu huriyet e Misyo erleri Türkiye deki Eğiti ve Öğreti
Faaliyetleri, Ha ettepe Ü iversitesi Ede iyat Fakültesi Dergisi, Os a lı Devleti’ i . Yılı Özel Sayısı, Ankara, s. 169-183.
Somel, S. A. (2010).Os a lı’da Eğiti i Moder leş esi -1908), Çev. Os a Ye er, İletişi
Yayı ları, İsta ul.
Su, K. (1974).Türk Eğiti i de Teftişi Yeri ve Ö e i, Milli Eğiti Bası evi, İsta ul.
Su guoğlu, İ. .Harput Yolları da, . II, İsta ul.
Taşkı , Ü., A. F. Güler, T. Na lı, T. Yavaş, C. Paker . Elazığ Eğiti Tarihi, Elazığ Milli Eğiti Müdürlüğü Yayı ları, Elazığ.
Türkiye’de Meskû Yerler Kılavuzu . C. I-II, T.C. İçişleri Baka lığı Yayı ları, A kara.
Toprak, Z. (2003). İttihad-Terakki ve Ciha Har i, Savaş Eko o isi ve Türkiye’de Devletçilik -1918, Ho er Kita evi, İsta ul.
Toprak, Z. (2012).Türkiye’de Milli İktisat -1918), Doğa Kitap, İsta ul
Unat, F. R. (1964).Türkiye Eğiti Siste i i Geliş esi e Tarihi Bir Bakış, Milli Eğiti Bası evi,
Ankara.
Haritalar:
Harita Ge el Müdürlüğü . : ölçekli, Divriği, Malatya, Elazığ, Hozat paftaları.
Harita Ge el Ko uta lığı (1989). : ölçekli, Divriği/J , J ; Malatya/K , K , L ;
Ekler
Tablo 1. Teftiş ‘aporları a Göre Ma uretülaziz “a ağı daNüfus ve İ tidâi Bi aları ı Duru u
Okulu Bulu duğu Mahal1
Hane
Sayısı Nüfusu Okulu Türü Yapılış Tarihi Okul Bi ası ı Duru u
KEBAN KAZASI2
Merkez 70 292 Erkek )ükûr
İ tidâisi
1318(1902) Kerpiçte , harap, ahçesiz.
Kız İ as İ tidâisi - E vâl-i etrûkede , çürük ve harap.
De izli Köyü 70 350 İ tidâi - Kiralık evde, ahçesiz.
Hüyük Köyü Muşar N3
. M4.) 76 215 İ tidâi de
açıl ış. Kışı kira ile evde, yazı a i sofası da
Kara a N./İsa Köyü 180 830 İ tidâi 1325 (1909) Taş vekerpiçte , ta ire uhtaç,
ahçesiz
Tahir Köyü N. M. e
yakı aşkıü İ tidâi
1320 (1904) Ta a ı tahtasız, ahçesiz, hıfzıssıhhaya
aykırı
Eymir (N. M.) 130 592 İ tidâi 1329 (1913) Te eli hariç kerpiç, ta a ı tahtasız,
ahçeli
Tahir N. /Karahüyük Köyü 230 590 İ tidâi te
aşla ış. Ke di i ası ata a olduğu içi kiralık evde
1‘apordaki teftiş sırası a göre yazıl ıştır.
2Yer isi leri i tespiti de kay akçada elirtile haritalarda ve şu eserlerde faydala ıl ıştır: Türkiye de Mesku Yerler Kılavuzu, ; Ak ayar, ;
Sezen, 2006). 3
Nahiye veya nahiyesi 4
EĞİN KA)ASI Erzi a /
Kemaliye)5
Merkez 1200 5200 Erkek i tidâisi 1325 (1909) İki katlı, kargir, suyu yok, ahçesi küçük,
ta ire uhtaç Kız i tidâisi 1291 (1875)
‘üştiye Eski rüştiye i ası, ahçeli, azı yerleri ta ire uhtaç
Kaşu Köyü 80 312 İ tidâi - Ca i i alt katı da, hıfzıssıhhaya aykırı
Ekrek Köyü Yeşilyurt 180 742 İ tidâi - Taşta , hıfzıssıhhaya aykırı, ahçesiz
Cü üge Köyü
(Arapgir/Or a sırtı Köyü
115 439 Erkek i tidâisi 1326 (1910) Kargir, ahçesiz
E iti Köyü N. M. 63 250 İ tidâi 1324 (1908) Kargir, üke el, a ak ahçesiz
Ağı Köyü N. M. Bugü Elazığ ı ilçesi
350 1700 İ tidâi E vâl-i etrûkeden, kargir, üke el,
a a ahçesiz,
ARAPGİR KA)ASI Bugü Malatya’ ı ilçesi
Merkez 2000 8000 Erkek i tidâisi E vâl-i etrûkede kargir, üke el
ve ahçeli
Kız i tidâisi E vâl-i etrûkede üke el ve
ahçeli “ekyü Mahallesi
İ tidâisi
Mescitte
Os a Paşa
Mahallesi İ tidâisi Vakıf
Ulupı ar E vâl-i etrûkede üke el, a a
Mahallesi İ tidâisi ahçesiz
Şotik Köyü N. M. Ço a dere 100 349 İ tidâi 1322 (1906) İki katlı, kargir, üst katı ja dar aya
veril iş, ahçesiz, yaz ayları da çadırda, kışı ke di i aları da
Aşutka Köyü Dutlu a 150 520 İ tidâi Ca i altı da, hıfzısshhaya aykırı
Mut ur N. Taşdele / A ra Köyü Çakırsu
84 312 İ tidâi 1325 (1909) Kargir, u taza , a ak ahçesiz
PÜTÜRGE KA)ASI
İ ru Kaza M. 500 2000 Merkez i tidâi Ca ii altı da, iki odalı, ahçesiz
Kız İ tidâisi E vâl-i etrûkeden
Keferdiz N. /Da lı Köyü 100 518 İ tidâi te
aşla ış Taş ve kerpiçte , ir dersha esi ta a la ış, ahçesiz
Ağva Köyü Doğa yol/Gökçe 158 692 İ tidâi 1330 (1914) Taşta , iki katlı, uygu , fakat ahçesiz
Keferdiz Köyü N. M. Malatya/ Doğa yol
500 e
yakı İ tidâi E vâl
-i etrûkede iki katlı, dört odalı,
elverişli, ahçesiz ir evde HARPUT KAZASI
Merkez 1725 10042 Erkek i tidâisi E vâl-i etrûkede altı odalı ahçesiz
bir evde Zahriye Erkek
İ tidâisi Merkez erkek i tidâisiyle geçi i olarak irleştiril iş
Kız İ tidâisi Kirada
“ar i “arı ı N./Hâl Köyü 160 712 İ tidâi Ca i vakfı, taş ve kerpiçte , hıfzıssıhhaya
uygun, fakat ilerisi içi yetersiz
“ar i “arı ı N. / Dişidi Köyü Hıdır a a
102 597 İ tidâi 1325 (1909) Taş ve kerpiçte , ta a ı tahtasız,
perdesiz, ahçesiz
“ar i veya “arı ı Köyü N. M. 15 52 İ tidâi 1312 (1896) Taşta , üke el, ahçesiz
Şuş azKöyü “eri e 50 228 İ tidâi te
natamam
Hoş Köyü Hoşköy 70 294 İ tidâi 1315 (1899) Taş ve kerpiçte , küçük, ahçesiz ve
ta ire uhtaç MEZRAA KAZASI (SANCAK
MERKE)İ
Merkez 802 4012 Darül ualli i E vâl-i etrûkeden dar ve yetersiz bir
evde
Darül ualli i Tat ikat “ı ıfları
Eski inas mektebinde
“ulta i İ tidâisi Geçi i olarak eski i as ekte i de
Merkez İ tidâi 1329 (1913) Taş ve kerpiçte , iki katlı, o iki odalı,
ahçesi yeterli, üke el
Kız İ tidâisi te
satı alı ış Müke el
Ana mektebi Geçi i olarak kapalı
“ili Köyü Dilekköy 50 234 İ tidâi Kiralık ir evde
Ha köy Ha ke di N. M. 150 618 İ tidâi Taş ve kerpiçte , harap ve ahçesiz
Kadıköy N. M. 160 659 İ tidâi Kiralık ir evde
Hoh-ı ulya N.
Dedeyolu /Meyadi Köyü Ye işlik
85 287 İ tidâi - Tek katlı, kara lık ahır tarzı da
hıfzıssıhhaya ta a e aykırı
Kesrik Köyü Kızılay 200 875 İ tidâi - E vâl-i etrûkeden Ermeni mektebi, az
ir ta irata uhtaç, a a elverişli
Perçe ç Köyü Akçakiraz 250 ü
aşkı İ tidâi hıfzıssıhhaya uygu , a ak küçük ve Ca i avlusu da taş ve kerpiçte , ahçesiz
