• Nenhum resultado encontrado

AKADEMIA ARTE NO INDÚSTRIA KRIATIVA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "AKADEMIA ARTE NO INDÚSTRIA KRIATIVA"

Copied!
114
0
0

Texto

(1)

KRIATIVA

AKADEMIA

ARTE NO I

NDÚSTRI

A

AK

ADEMIA

IND

ÚS

TRIA

KRIA

TIV

A TI

M

O

R-l

ESTE

TIMOR-lE

STE 2011

(2)

Akademia Nasionál Arte no Indústria Kriativa hanesan fini ida,

ne’ebé tinan ba tinan, sei sai ai boot koñesimentu nian.

A Academia Nacional de Artes e Indústrias Criativas deverá ser pensada como uma semente,

da qual, com o tempo, crescerá uma grande árvore de conhecimento.

The National Academy of Creative Industries needs to be thought of like a seed from which,

in time, a huge tree of knowledge can grow.

(3)
(4)

Konteúdo

conteúdo content

Introdusaun Introdução IntroductIon

objetIvu husI eventu o objectIvo do evento the aIm of the event

programa programa program

mapa mapa map

IndústrIa KrIatIva IndústrIas crIatIvas creatIve IndustrIes

a ba Z hosI partIsIpante a a Z dos partIcIpantes a to Z of partIcIpants

KrédItu sIra crédItos credIts

4

5

6

8

9

23

112

(5)

Introdusaun

XANANA Gusmão, VIrGílIo sImITh

No ToNy Fry

Eventu ne’e hanesan aprezentasaun

no selebrasaun ba servisu ne’ebé

ema kreativu kapa ‘as halo – artista,

designer, artezaun, múziku, eskritór,

fotógrafu, realizadór no pensador

sira – husi Timor-leste no husi

mundu tomak. Inklui grupu ida

husi universidade Griffith, husi

Colégio de Artes de Queensland, iha

Brisbane, ne’ebé hanesan parseiru ba

dezenvolvimentu ba Indústria Kriativa

iha Timor-leste.

Eventu ne’e hatudu ba komunidade

Timor oan nia selesaun husi buat di’ak

liu ne’ebé iha iha Timor laran kona

ba múzika tradisionál no modernu,

kona ba arte, kona ba artezanatu,

kona ba fotografia, kona ba literatura

no selu seluk tan. maibé fo mós ba

komunidade oportunidade ida hodi

haree no hetan esperiénsia kona ba

oin foun ba produsaun kriativa husi

artista sira, husi designer sira, no husi

múziku internasionál sira. To’o agora

buat ne’e nunka akontese iha Timor.

Tenke ser tuir duni hodi haree!

Introdução

XANANA Gusmão, VIrGílIo sImITh

E ToNy Fry

Este evento é um mostruário e uma

celebração do trabalho the pessoas

criativas excepcionais – artistas,

designers, artesãos, músicos,

escritores, fotógrafos, realizadores

e pensadores – de Timor-leste e

do mundo inteiro. Inclui um grupo

da universidade de Griffith, do

Colégio de Artes de Queensland, em

Brisbane, que são nossos parceiros

no desenvolvimento das Indústrias

Criativas em Timor-leste.

Apresenta à comunidade timorense

uma selecção do melhor que na

nação existe em termos de música

tradicional e moderna, arte, artesanato,

fotografia, literatura e mais. mas

oferece igualmente à comunidade a

oportunidade de ver e experimentar

novas e entusiasmantes formas

de produção criativa de artistas,

designers e músicos aclamados

internacionalmente. Nunca houve nada

assim antes em Timor-leste. Não deve

perder-se!

IntroductIon

XANANA Gusmão, VIrGílIo sImITh

ANd ToNy Fry

This event is a showcase and

celebration of the work of outstanding

creative people – artists, designers,

craftspeople, musicians, writers,

photographers, film-makers and

thinkers – from Timor-leste and

around the world. It includes a group

from Griffith university, Queensland

College of Art, Brisbane who are our

partner in the development of Creative

Industry in Timor-leste.

It presents to the Timorese community

a selection from the best of the

nation’s traditional and modern music,

art, craft, photography, writing and

more. But it also gives the community

the opportunity to see and experience

new and exciting forms of creative

production from globally acclaimed

artists, designers and musicians.

There has been nothing like this ever

before in Timor-leste. It is not to be

missed!

(6)

objetIvu husI eventu

Aprezentasaun ne’e buka hodi hatudu

ba públiku Timor oan kona ba saida

mak bele tama iha Akademia Nasionál

ba Artes no Indústria Kriativa, iha dili.

Atu harii instituisaun ba edukasaun

ne’e sei fo benefísiu oin oin ba nasaun.

Ida ne’e bele fo ba joven no adultu

sira sira, feto no mane husi distritu

hotu hotu, oportunidade hodi hetan

koñesimentu no kapasidade, hodi

bele hetan servisu iha área kriativa

no hodi hahú negósiu foun; no mós

hadi’a kapasidade ba negósiu ne’ebé

iha ona, no loke dalan ba hanorin arte

iha eskola primária no sekundária iha

rai tomak.

Iha tinan hirak oin mai, atividade ne’e

bele hahú ‘klase kriativa’ ida. Ema husi

klase ne’e sei bele fo kontribuisaun

maka’as ba ekonomia lokál, nudar

lider ba Indústria Kriativa ne’ebé

bazeia iha Timor-leste, ne’ebé bele fo

kontribuisaun ba dezenvolvimentu

ba nasaun. Bele mós fo ajuda hodi

fo protesaun ba patrimóniu kulturál

husi nasaun, bele fo perfíl global ba

kultura Timor nian, no bele aumenta

oportunidade atu hetan servisui,

bele apoiu ba dezenvolvimentu husi

indústria (inklui setor servisu husi

turizmu no fábrika ki’ik ne’ebé prodús

buat kriativu) no bele ajuda hodi harii

merkadu esportasaun ba produtu

kriativu sira. Akademia Nasionál

hanesan fini ida, ne’ebé tinan ba tinan,

sei sai ai boot koñesimentu nian.

Nune’e, eventu ne’e hanesan hatudu

tempu halimar, hanorin buat foun

no hatudu futuru hosi kultura

Timor-leste nian.

o objectIvo do evento

Esta mostra procura apresentar ao

público timorense o tipo de coisas que

poderá fazer parte de uma Academia

Nacional de Artes e Indústrias

Criativas, em dili. o estabelecimento

deste tipo de instituição educacional

proporcionaria muitos benefícios à

nação. Forneceria a jovens adultos

timorenses, homens e mulheres de

todos os distritos, oportunidades para

adquirir conhecimento e capacidades,

de forma a obter emprego em áreas

criativas e começar novos negócios;

melhoraria igualmente a capacidade

dos negócios existentes, bem como

avançaria o ensino das artes e do

design nas escolas primárias e

secundárias do país.

dentro de alguns anos, esta actividade

proporcionaria a existência de uma

designada ‘classe criativa’. As pessoas

desta classe poderão fornecer um

importante contributo à economia

local, como líderes de uma Indústria

Criativa baseada em Timor-leste, capaz

de contribuir de várias formas para

o desenvolvimento da nação. Poderá,

por exemplo, ajudar a proteger o

património cultural da nação, fornecer

um pefil global à cultura timorense,

aumentar oportunidades de emprego

diversas, apoiar o desenvolvimento

da indústria (incluindo o sector de

serviços do turismo e manofacturas de

pequena escala, assentes na produção

de produtos criativos), e ajudar na

criação de um mercado de exportações

de bens e produtos criativos. A

Academia Nacional deverá ser pensada

como uma semente, da qual, com o

tempo, crescerá uma grande árvore

de conhecimento.

desta forma, o que o evento oferece é

um misto de prazer, aprendizagem de

algo novo, e uma prova do futuro para

a cultura de Timor-leste.

the aIm of the event

This showcase event sets out to

show Timorese people the kinds of

things that can be part of a National

Academy of Creative Industries in dili.

Establishing this kind of educational

institution would deliver many benefits

to the nation at large. It would provide

young adult Timorese men and

women, drawn from all districts, with

opportunities to acquire knowledge

and skills to gain creative employment

and start new businesses; it would

also enhance the ability of existing

businesses, as well as advancing the

teaching of art and design in the

nation’s primary and secondary school.

Within a few years this activity would

bring into being what is called a

‘creative class’. The people of this class

would make a significant contribution

to the local economy as leaders of a

Timor-leste based Creative Industry

able contribute many things to the

nation’s development. For example,

it would help protect the nation’s

cultural heritage, give Timorese culture

a global profile, increase diverse

employment opportunities, support

industry development (including

the tourist service sector and small

scale manufacturing based on the

production of creative products) and

assist in building an export market

in creative goods and services. The

National Academy needs to be thought

of like a seed from which, in time, a

huge tree of knowledge can grow.

so, what the event offers is a mixture

of pleasure, learning something new,

and a taste of the future for the

culture of Timor-leste.

(7)

centro conferêncIas dILI

programa

program

--- QuInta feIra, 14 juLho thursday, 14 juLy

19:30 concerto de apertura (paLco) openIng concert (stage) Presenter: Anito matos

dança lensu mutin, hamulak, Poema Apertura, Babadok matai, Fai Akar, dança manatuto, Nelson Turquel, Abe Barreto, Coro san Antonio, Amitu Freitas, Coro motael, Colleen Coy, Bso’ot, Enderikus Fahi, Clemente Borges, Ignacio Cabeças, marçal de Jesus, Cidália, Jah Era & The View from madeleine’s Couch.

--- sexta feIra, 15 juLho frIday, 15 juLy

conferêncIa InternacIonaL (saLa prIncIpaL) InternatIonaL conference (maIn room)

08:00 Inscrição register

09:15 academIa IndústrIa crIatIva de tImor-LestecreatIve IndustrIes academy In tImor-Leste moderator: dulce Turquel 09:30 Abertura oficial official opening – Kay rala Xanana Gusmão

Introdução e breve história do projecto Brief history of the Project – Tony Fry, QCA Apresentação QCA QCA snapshot

09:45 Fotografia documental e Contadores de histórias documentary Photography and storytelling – Kelly hussey-smith, QCA 10:00 design, Cultura e Espaço design, Culture and Place – sam de mauro, QCA

10:15 Fazer da Cultura uma marca Branding Culture – rick shearman, QCA 10:30 A Função do uso Wearing meaning – liz shaw, QCA

10:45 Trabalho Completamente Explorado Fully Exploited labour – Pat hoffie, QCA 11:00 Projecto-Estudo: Timor-leste student Project: Timor-leste – Petra Periolini, QCA

11:15 Educação de Artes: licções de um projecto na Indonésia Education in the Arts: lessons from an Indonesian project – Phillip yamplosky, Etnomusicologist 11:30 A história do Cão, do Tigre e do macaco The story of the dog, the Tiger and the monkey – João Ferro, IdA

11:45 P&r Q&A

12:30 Almoço lunch (copyhouse)

artes vIsuaIs (saLa prIncIpaL) vIsuaL arts (maIn room)

a gaLerIa nacIonaL the natIonaL gaLLery moderator: maria madeira

14:00 Arte rupestre de Tutuala: uma perspectiva da comunidade e científica rock Art in Tutuala: a community and scientific approach rafael Guimarães, Comunidade Tutuala Tutuala Community representative

Costódio Guimarães, Comunidade Tutuala Tutuala Community representative António Pacheco, Chefe suco Tutuala Tutuala suco Chief

Abílio dos santos, dGC lautém dGC lautem Nuno Vasco oliveira, Arqueólogo sEC Archeologist sEC

14:30 Colecção de Jóias do mNE – mNE Jewelry Collection sofia miranda, researcher 14:45 Imaginar Timor-leste Picturing Timor-leste (debate)

maria madeira, Artista Artist Bosco, Pintor Painter sebastião da silva, Pintor Painter Abel Jupiter, Pintor Painter

Iliwatu danabere, director Arte moris Arte moris director

16:00 repensar a história re-Thinking history – Estudio Cadonga (Portugal) & Gembel

16:15 Como ensinar programação, arte, design e interacção how to teach programming, art, design and interaction – matt ditton, QCA

dILIWoo dILIWood moderator: José Valverde

16:30 A Guerra da Beatriz Beatriz’s War – Bety reis & Jose da Costa, dili Film Works 16:45 Animação Animation – Amelia hapsari, director CPA

17:00 Conteúdos para Televisão TV Content – José Valverde, Valsa Produções 17:15 uma lulik sacred house – Victor de sousa, director doCTV CPlP 2010, IdA

17:30 Arte, Indústria e Cultura: Escola de Cinema de Griffith Art, Industry and Culture: Griffith Film school – Pat laughren, QCA 17:45 P&r Q&A

18:15 Jantar snack (copyhouse)

desfILe de moda (paLco) fashIon shoW (stage)Presenter: Anitu matos

19:30 Tais Feto/mane, rui Carvalho, Bonecas de Ataúro 20:30 Tebe Tecno Tebe Trance Tebe (dJ)

(8)

--- sÁbado, 16 juLho saturday, 16 juLy

conferêncIa InternacIonaL (cont.) InternatIonaL conference (cont.)

arQuItectura (saLa prIncIpaL) archItecture (maIn room)moderator: Alberto Fidalgo

09:00 A Arquitectura do sagrado Architecture of the sacred (dEBATE) Eugénio sarmento, lian Nain, sEC Keeper of the Word, sEC

José Barreto, lian Nain Keeper of the Word, sacred house dato muras haimolin, laktos, Fohorem sr Jacinto, Carpinteiro Carpenter, sacred house dato muras haimolin, laktos, Fohorem

rui Amaral, dGC CovalimadGC Covalima

10:00 o significado de lulik The concept of lulik – Josh Trindade, Independent Analyst and researcher

10:15 dois remates de telhado de uma casa sagrada de lautém Two architectural finials from a lautem uma lulik – Joanna Barrkmann, mAGNT 10:30 um encontro de cosmologias: a ilha de Ataúro An encounter of cosmologies: Atauro Island – Alessandro Boarccaech, Psychologist & Anthropologist 10:45 Taksu & Arquitectura Contemporânea Balinesa Taksu & Balinese Contemporary Architecture – yoka sara, Arquitect Bali

11:00 Arquitectura para além do desenho Architecture beyond design – Tania Correia, Arquitect AmrT

11:15 Arquitectura de um Trabalhos de Arte social Architecture of a social Artwork – Project morrinho (Brazil) & sanggar masin 11:30 P&r Q&A

12:15 Almoço lunch (copyhouse)

Língua e LIteratura (saLa prIncIpaL)Language & LIterature (maIn room) moderator: JP Esperança

14:00 língua materna mother Tongue – Kirty Gusmão, President National Commission for uNEsCo

15:15 literatura infantil traduzida em Timor-leste Children’s literature in translation in East Timor – JP Esperança, Writer & Translator 14:30 Escritores timorenses East Timorese Writers (dEBATE)

Abe Barreto, Escritor Writer Filomena reis, Escritor Writer Naldo rei, Escritor Writer

músIca e músIcos (saLa prIncIpaL) musIc & musIcIans (maIn room) moderator: José Amaral

15:30 Cultura: identificação da diáspora timorense Culture: identifying the Timorese diaspora – José Amaral, Culture, Embassy Timor-leste in lisbon 15:45 música tradicional em Timor, Este e oeste Traditional music in Timor, East and West – Phillip yamplosky, Etnomusicologist

16:00 Prácticas juvenis actuais em dança e música Current youth practices in dance and music – Amitu Freitas & Anna Wahyu, Composer & Choreographer 16:15 música do mundo World music – Kim and Anje Ambrose (The View from madeleine’s Couch)

16:30 P&r Q&A

17:15 Encerramento da Conferência Conference Closing – Kay rala Xanana Gusmão, Virgílio simith, Tony Fry 18:00 Jantar snack (copyhouse)

19:30 concerto de encerramento cLosIng concertPresenter: Anito matos

hohula, rai Nain, Estrela do mar, Tony Pereira, Grupo lahane, Cinco do oriente, Fitun salurik & Galaxy

--- sÁbado, 16 juLho saturday, 16 juLy

(sessão por convIte) (sessIon WIth InvIte)

academIa de artes e IndústrIas crIatIvas: um sonho por cumprIr (saLa de Imprensa)

academy of arts and creatIve IndustrIes: the dream to reaLIse (press confrence room) moderator: rui Pinto 14:00 resumo do Evento Event Feedback – Tony Fry

14:15 sugestões para o futuro sugestions for the future – Kay rala Xanana Gusmão, Ágio Pereira & Virgílio simith

14:45 Partes interessadas (Governo, doadores, académicos, estudantes, oNG’s) Interested parties (Government, donors, academics, students, oNG’s) 15:30 Comissão de Gestão da futura Academia steering Committee for the future Academy – Tony Fry & Virgílio simith

(9)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

mapa

mapa

map

InstaLasaun InstaLaçãoInstaLatIon marIa madeIra

tapete tapeçerIatapestry bonecas

Kuarto boot saLa prIncIpaL maIn room

expoZIsaun IndústrIa KrIatIva exposIção das IndústrIas crIatIvascreatIve IndustrIes exhIbItIon

InstaLasaun InstaLaçãoInstaLatIon estudIo candonga & gembeL

InstaLasaun InstaLaçãoInstaLatIon dIno soares

Loja Lojashops

hahÁn restauraçãocaterIng

Kuarto fILmI cInematecamedIa room

InstaLasaun InstaLaçãoInstaLatIon project morrInho & sanggar masIn

(10)

IndústrIa KrIatIva

IndústrIas crIatIvas

(11)

saIda maK

IndústrIa

KrIatIva?

Indústria Kriativa hanesan industria nebe’é prodús rezultadu artistiku no kriativu nebe’é tanjivel no intanjivel, no iha poténsial atu hamosu rikusoin no rendimentu, liu husi esplorasaun bens kultural, no produsaun husi bens no servisu ba koñesimentu baziku (karákter tradisional no kontemporáneu). Industria Kriativa reprezenta ohin loron 7% husi total produsaun mundial nian,.

IndústrIa KrIatIva

no governu

Influénsia husi Indústria Kriativa abranje kuaze orgaun governamentál hotu-hotu, inklui: dezenvolvimentu ekonómiku, indústria no komérsiu, turizmu, edukasaun, kultura, direitu (propriedade intelektuál). hodi ida ne’é, atu habelar kontribuisaun husi Indústria Kriativa ba nasaun, importante atu promove dezenvolvimentu polítika integral ida.

o Que são

as IndústrIas

crIatIvas?

As Indústrias Criativas produzem resultados artísticos e criativos tangíveis e intangíveis, e que contêm um potencial de criação de riqueza e rendimentos através da exploração de benefícios culturais e de bens e serviços de conhecimento base (de carácter tradicionais e contemporâneos). As Indústrias Criativas representam nos dias de hoje 7% do grosso da produção mundial.

IndústrIas crIatIvas

e governo

A influência das Indústrias Criativas abrange quase todos os órgãos de governo, incluindo: o desenvolvimento económico, indústria e comércio, turismo, educação, cultura, direito (propriedade intelectual). desta forma, a fim de expandir a contribuição das Indústrias Criativas para a nação, é importante promover o desenvolvimento de uma política integral.

What are

the creatIve

IndustrIes?

The Creative Industries produce tangible or intangible artistic and creative outputs, and have a potential for wealth creation and income generation through the exploitation of cultural assets and the production of knowledge-based goods and services (both traditional and contemporary). These industries currently represent more than 7% of gross world product,.

creatIve IndustrIes

and government

The activities of the Creative Industries spans almost the whole of government, including: economic development, industry and trade, tourism, education, culture, law (intellectual property). As such, to maximise the contribution of Creative Industries to the nation it is best advanced by an integrated policy.

Pho To : E lENA To GN ol I

(12)
(13)

ImportÁnsIa husI

IndustrIa KrIatIva

Iha Kontestu

InternasIonÁL hasoru

deZenvoLvImentu

eKonómIKu no sosIÁL?

Komérsiu global nebe’é bazeia ba bens no servisu kriativu sai to’o us$445.2 biliaun iha 2005 kontra us$234.8 biliaun iha 1996. Komérsiu ida ne’é sae tuir média nebe’é nunka hetan hanesan husi 8.8% tinan-tinan, husi 2000 to’o 2005. Ita bele hetan Indústria Kriativa iha setór emerjente hirak nebe’é dinámiku nia laran husi komérsiu mundial nian. Iha Austrália, Indústria Kriativa sai fonte nebe’é lais liu atu hakiak servisu iha tinan 10 ikus liu mai, no hakaat ida lalais ho 74% aas liu media kona ba industria hotu-hotu. Ekonomia Kriativa reprezenta 3.6% husi forsa servisu nasaun nian no 3.4% husi PIB (nebe’é hanesan rendimentu biliaun $31). sétor ida ne’é hetan projesaun atu sai to’o 5.8%.

Ekonomia Kriativa abranje setór ida nebe’é iha prosesu kreximentu iha nasaun hirak nebe’é iha prosesu dezenvolvimentu. Ekonomia Kriativa méxiku nian mak 4.77% husi PIB no mós mantein nafatin 11.01% husi merkadu servisu nian. Filipinas iha senáriu ida atu hanesan husi 4.92% no 11.1%. Peru iha nafatin nia tatuir valor PIB nian (3.6% maibé ho persentajem kiik tuir servisu nian (2.52%). Jamaika, ho 4.8% no 3.03%, iha rezultadu atu hanesan Peru.

a ImportâncIa das

IndústrIas crIatIvas

no contexto

InternacIonaL face

ao desenvoLvImento

económIco e socIaL?

o comércio global baseado em bens criativos e serviços escalou ao valor de us$445.2 biliões em 2005 contra us$234.8 biliões em 1996. Este comércio cresceu a uma média sem precedentes de 8.8 por cento ao ano de 2000 a 2005. As indústrias Criativas estão entre os mais dinâmicos sectores emergentes do comércio mundial.

Na Austrália, as Indústrias Criativas têm sido a mais rápida fonte de geração de emprego nos últimos 10 anos, aumentando a uma velocidade de 74% acima da média em relação a todas as indústrias do país. A Economia Criativa representa 3.6% da força laboral do país e 3.4% do PIB (o qual iguala um rendimento de $31 biliões). o sector tem como projecção um crescimento até 5.8%.

A Economia Criativa abrange um sector crescente em vias de desenvolvimento. A Economia Criativa mexicana foi de 4.77% do PIB, mantendo ao mesmo tempo 11.01% do mercado laboral. As Filipinas tiveran um cenário similar de 4.92% e 11.1%. o Peru esteve na mesma ordem de valores do PIB (3.6%) mas com uma percentagem baixa em termos de emprego (2.51%). A Jamaica, a 4.8% e 3.03% teve resultados similares ao Peru.

hoW sIgnIfIcant are

the creatIve IndustrIes

InternatIonaLLy In

terms of economIc and

cuLturaL deveLopment?

Global trade in creative goods and services surged to us$445.2 billion in 2005 from us$234.8 billion in 1996. such trade grew at an unprecedented average rate of 8.8 percent a year from 2000 to 2005. The Creative Industries are among the most dynamic emerging sectors in world trade.

In Australia, the Creative Industries have been the fastest growing source of employment over the past 10 years, increasing at a rate of 74% higher than the average for all industries. The Creative Economy represent 3.6 of the national workforce and 3.4% of GNP (which is equal to an income of $31 billion). The sector is projected to grow to 5.8%.

The Creative Economy comprises an increasingly important sector in developing nations. mexico’s Creative Economy was 4.77% of GNP while being 11.o1% of the labour market. The Philippines was very similar at 4.92% and 11.1%. Peru has the same order in terms of GNP (3.6%) but with a lower percentage in terms of employment (2.51%). Jamaica, at 4.8% and 3.03% has figures much like Peru’s.

Pho To : A ldo Bo TT ol I ( FêTE d Es lum Ièr Es , l yo N, Fr ANCE 2010)

(14)

Pho To : A ldo Bo TT ol I ( FêTE d Es lum Ièr Es , l yo N, Fr ANCE 2010)

(15)

senÁrIu Iha

tImor-Leste maK Ida nebe’é?

revIsaun badaK

Iha revizaun badak kona ba área-xave intervensaun ba industria kriativa sei bele sai maneira ida ba apresiasaun Timor-leste nian nudar fonte rekursu kultural importante nebe’é konvida ba halo’ot no hafoun, liu tan ida ne’é, sei bele fó valor ba pratika kriativa barbarak nebe’é iha no sira seluk nebe’é hein atu dezenvolve liu tan.

artes hareen

PINTurA, dEzEñu, ImPrEsAuN, FIlmE, VídEo, TElEVIzAuN No FoToGrAFIA

deZenhu

ArKITETurA, dEzENhu INTErIór, dEzENhu BA EsPosIzAuN, dEzENhu GrÁFIKu, dEzENhu INdusTrIÁl, dEzENhu modA NIAN, dEzENhu BA TEKNoloJIA No dIJITÁl (suPorTE WEB)

arteZanatu

soru (TAIs), sErÁmIKA, ourIVEzArIA, lohuN, mArsENArIA, BAdAIN BEsI No BAdAIN KulIT

QuaL é o cenÁrIo

em tImor-Leste?

uma breve revIsão

Numa breve revisão de áreas chave de intervenção as Indústrias Criativas poderão ser uma forma de apreciação de Timor-leste como uma importante fonte de recursos culturais que convida à conservação e inovação, além do mais poderá ser apreciada a existência de muitas mais práticas criativas à espera de serem desenvolvidas.

artes vIsuaIs

PINTurA, dEsENho, ImPrEssão, FIlmE, VídEo, TElEVIsão E FoToGrAFIA

desenho

ArQuITECTurA, dEsENho dE INTErIorEs, dEsENho dE EXPosIçõEs, dEsENho GrÁFICo, dEsENho INdusTrIAl, dEsENho dE modA E dEsENho dE TECNoloGIAs dIGITAIs (suPorTE WEB)

artesanato

TECElAGEm (TAIs), CErâmICA, BIJuTErIA, CEsTArIA, mArCENArIA, TrABAlho Em mETAIs E TrABAlho Em PElE

músIca

TrAdICIoNAl E modErNA, ErudITA E PoPulAr, GrAVAdA, CoNCErTos E ouTrAs PErFormANCEs Ao VIVo

dança

TrAdICIoNAl E modErNA

teatro

Ao VIVo, Em dIGrEssão E dE ruA

What Is the pIcture

In tImor-Leste?

a brIef revIeW

In briefly reviewing key areas that make-up the Creative Industries it will be seen that the Nation has a major cultural resource that invites both conservation and innovation, plus it can be seen that there are many other creative practices begging to be developed.

vIsuaL arts

PAINTING, drAWING, PrINTmAKING, FIlm, VIdEo, TElEVIsIoN ANd PhoToGrAPhy

desIgn

ArChITECTurE, INTErIor dEsIGN, EXhIBITIoN dEsIGN, GrAPhIC dEsIGN, ProduCT dEsIGN, FAshIoN dEsIGN ANd dIGITAl mEdIA dEsIGN (WEB BAsEd)

craft

WEAVING (TAIs), CErAmICs, JEWEllEry, BAsKETry, WoodCArVING, mETAlWorK ANd lEAThErWorK

Pho To : d AVI d PA lA zó N ( AT Aúr o) Pho To : E lENA T oGN ol I (su AI lor o) Pho To : E lENA T oGN ol I (su AI lor o)

PhoTo: dAVId PAlAzóN (AINAro)

Ar TW or K: m Ar IA m Ad EIr A

(16)

musIc

TrAdITIoNAl ANd modErN, sErIous ANd PoPulAr, rECordEd, CoNCErTs ANd oThEr lIVE PErFormANCEs

dance

TrAdITIoNAl ANd modErN

theatre

lIVE, TourING ANd sTrEET.

tourIsm

CulTurAl TourIsm, ECoTourIsm ANd GENErAl lEIsurE

advertIsIng

PosTErs, PromoTIoNAl mATErIAls, PrINT ANd ElECTroNIC

WrItIng & pubLIshIng

lITErATurE, PoETry, JourNAlIsm, NEWsPAPErs, mAGAzINEs ANd BooKs

museums, LIbrarIes

and gaLLerIes

NATIoNAl ANd rEGIoNAl

turIsmo

TurIsmo CulTurAl, ECo-TurIsmo E lAzEr

pubLIcIdade

CArTAzEs, mATErIAl PromoCIoNAl, dE ImPrEssão E ElECTróNICA

escrIta

e IndústrIa edItora

lITErATurA, PoEsIA, JorNAlIsmo, JorNAIs, rEVIsTAs E lIVros

museus, bIbLIotecas

e gaLerIas

NACIoNAl E rEGIoNAl

muZIKa

TrAdIsIoNAl No modErNA, solENE No PoPulAr, GrAVAdA, KoNsErTu No APrEzENTAsAuN morIs

dansa

TrAdIsIoNÁl No modErNA

teatru

APrEzENTAsAuN morIs, hAlEu No IhA dAlAN NIAN

turIZmu

TurIzmu KulTurAl, EKo-TurIzmu No dulur

pubLIsIdade

KArTAz, mATErIAl BA PromosAuN, husI ImPrEsAuN No ElETróNIKA

haKereK

no IndustrIa edItora

lITErATurA, PoEzIA, JorNAlIzmu, JorNÁl, rEVIsTA No lIVru

muZeu, bIbLIoteKa

no gaLerIa

NAsIoNÁl No rEJIoNÁl Pho To : m NE C oll ECTI oN

PhoTo: dAVId PAlAzóN (roCK ArT EXhIBITIoN oCT’09)

Pho To : d AVI d PA lA zó N (VENI lA lE) Pho To : d AVI d PA lA zó N (I lIm AN o)

PhoTo: dAVId PAlAzóN (dIlI)

Pho To : E lENA T oGN ol I (m ANA Tu To )

(17)

saIda maK IndústrIa

KrIatIva beLe fó ba

tImor-Leste?

1. sErVIsu

2. dEzENVolVImENTu husI ProPrIEdAdE INTElEKTuÁl No hAmorIs KlAsE KrIATIVu 3. KrIAsAuN ProduTIVA No dEzENVolVImENTu EmPrEzA KI’IK No médIA

4. dEzENVolVImENTu INFrAEsTruTurA 5. ATrAsAuN TurísTIKA

6. dEzENVolVImENTu IdENTIdAdE NAsIoNÁl, KoNsTrusAuN NAsIoNÁl No orGullu NAsIoNÁl

oInsÁ potensIaL Ida

ne’é beLe reaLIZa?

Bainhira Indústria Kriativa sai elementu-xave estratéjiku setor ekonómiku husi nasaun dezenvolvidu barak, governu husi nasaun sira ne’é la’o iha prosesu elaborasaun politika apoiu integral no metin ba dezenvolvimentu no haluan setór kultural. Nudar parte husi esforsu ida ne’é, governu barbarak hahú ona planu ba impaktu ekonómiku, sosiál industria kultural nian. (uNEsCo,2006).

‘Creative Industries development & Timor-leste project’ harii ona husi Griffith university/AusAId, hamutuk ho sekretaria Estadu Kultura, hahú ona prosesu ida ne’é.

Atu hatan ba hahusuk ‘oinsá bele realiza potensiál ida ne’é? dezafiu ha’at nebe’é aprezenta momo’os iha relatóriu ekonomia kriativa uuNEP/ uNCTAd 2008 presiza resposta ida. 1. NAsAuN BArBArAK PrEsIzA EsTruTurA BA ENTENdImENTu No ANAlIzE EKoNomIA KrIATIVA NudAr BAzE BA PolITIKA INTErVENsAuN INFormAdA IdA, No ho ProVAs. Peskiza nebe’é halo iha Griffith university/ AusAid liu husi ‘Creative Industries development & Timor-leste project’, hamutuk ho sekretaria Estadu Kultura, fó materiál ba ‘polítika intervensaun nian nebe’é bazeia ba provas nebe’é iha’. sentrál iha peskiza ne’é mak harii baze-dadus ba Indústria Kriativa Nasionál liu. Parseria ida ne’é sei formaliza tiha ona liu husi memorando Entendimentu entre sekretaria Estadu Kultura no Griffith university iha fulan Abril 2010.

o Que podem as

IndústrIas crIatIvas

oferecer a

tImor-Leste?

1. EmPrEGo 2. dEsENVolVImENTo dE ProPrIEdAdE INTElECTuAl E o surGImENTo dE umA ClAssE CrIATIVA

3. CrIAção ProduTIVA E dEsENVolVImENTo dE PmEs

4. dEsENVolVImENTo dE INFrAEsTruTurAs 5. ATrACçõEs TurísTICAs

6. dEsENVolVImENTo dA IdENTIdAdE NACIoNAl, CoNsTrução NACIoNAl E orGulho NACIoNAl

como poderÁ este

potencIaL ser

reaLIZado?

Com o tornar das Indústrias Criativas num elemento estratégico do sector económico da maioria dos países desenvolvidos, os governos desses países estão num processo de elaboração de políticas integrais e coesivas de apoio ao desenvolvimento e expansão do sector cultural. Como parte deste esforço, inúmeros governos começaram já a planificar os impactos económicos e sociais das indústrias culturais. (uNEsCo, 2006)

A ‘Creative Industries development & Timor-leste project’ fundada pela Griffith university/AusAid, e em parceria com a secretaria de Estado da Cultura, já deu inicio a este processo. Em resposta a questão de ‘como poderá este potencial ser realizado?’ claramente os quatro desafios apresentados pelo relatório de Economia Criativa uNEP/uNCTAd 2008 necessita de uma resposta.

1. A mAIorIA dAs NAçõEs CArECE dE EsTruTurAs PArA ENTENdImENTo E ANÁlIsE dA ECoNomIA CrIATIVA Como BAsE PArA umA PolíTICA dE INTErVENção INFormAdA, E dE ProVAs dAdAs.

Pesquisa efectuada pela Griffith university/ AusAid através da ‘Creative Industries development & Timor-leste project’, e em parceria com a secretaria de Estado da Cultura, proporciona o material para uma ‘política de intervenção baseada em provas dadas’. Esta parceria foi formalizada através de um memorando de Entendimento entre a secretaria de Estado da Cultura e a Griffith university, em Abril de 2010.

What can a creatIve

IndustrIes deLIver to

tImor-Leste?

1. EmPloymENT

2. INTEllECTuAl ProPErTy dEVEloPmENT ANd ThE rIsE oF A CrEATIVE ClAss

3. smE CrEATIVE ProduCTIoN ANd dEVEloPmENT 4. INFrAsTruCTurE dEVEloPmENT

5. TourIsT ATTrACTIoNs

6. dEVEloPmENT oF NATIoNAl IdENTITy, NATIoN BuIldING ANd NATIoNAl PrIdE

hoW can the potentIaL

be reaLIsed?

As the Creative industries become a key strategic economic sector in the most developed economies, the governments of these countries are in the process of designing integrated and cohesive policies to support the development and expansion of the cultural sector. As part of this effort, some governments have begun to map the economic and social impacts of cultural industries. (uNEsCo, 2006)

The Griffith university/AusAid funded ‘Creative Industries development & Timor-leste project’, in partnership with the secretaria de Estado da Cultura, has commenced this process. In answering the question ‘how can the potential be realised?’ clearly the four listed challenges posed by the uNEP/uNCTAd Creative Economy report 2008 beg a response. 1. mosT NATIoNs lACK A ClEAr FrAmEWorK For uNdErsTANdING ANd ANAlyzING ThE CrEATIVE ECoNomy As A BAsIs For INFormEd, EVIdENCE-BAsEd PolICy-mAKING.

research undertaken by the Griffith university/ AusAid funded ‘Creative Industries development & Timor-leste project’, in partnership with the secretaria de Estado da Cultura, provides the material for ‘evidence based policy-making’. Central to this research has been the creation of a National Creative Industries data-base. This Partnership was formalized by an mou between the secretaria de Estado da Cultura and Griffith university in April 2010.

(18)

2. KArAKTErísTIKA orGANIzATIVA BA EKoNomIA KrIATIVA husu PolíTIKA EsPEsIFIKA BA NAsAuN No lA’os PolITIKA JENérIKA.

husi koñesimentu setor kriativu Timor-leste nian manan liu husi peskiza, nesesidade politika integrada ida momo’os entre departamentu governu ketketak iha ligasaun diak ho planu dezenvolvimentu nasionál.

3. IhA FAllA IdA IhA KBIIT INsTITusIoNAl ATu suPorTA dEzENVolVImENTu INdúsTrIA KrIATIVA IhA KlIBur NAsAuN IhA ProsEsu dEzENVolVImENTu, lIulIu IhA ProTEsAuN No APlIKAsAuN dIrEITu ProPrIEdAdE INTElEKTuAl NIAN.

Iha ona resposta rua prontu atu hasoru liuliu dezafiu ida ne’é: dahuluk mak servisu nebe’é halao tiha ona husi ‘Creative Industries development & Timor-leste Project’ atu hatu’ur kurrikulu ida ba ‘Akademia Indústria Kriativa’. hakii Akademia ida ne’é mak bele fó diak liu tan meius atu hasai dezenvolvimentu Ekonomia Kriativa Nasionál ida. daruak mak dezenvolvimentu kódigu étika internasionál ida ba prátika arte no artezanatu.

4. ITA BElE FIhIr KATAK muNdu NEBE’é dEzENVolVIdu IhA VANTAJEm Bo’oT BA KAmPu KrIATIVIdAdE BENs No sErVIsu NIAN, No KomPETIsAuN ProduTus husI NAsAuN IhA ProsEsu dEzENVolVImENTu sAI dIFIsIl lIu TAN IhA mErKAdu GloBÁl.

Envezde koko kompete iha merkadu globál ho produtu hirak nebe’é hanesan ho sira nebe’é prodús tiha ona, intensaun mak, liu husi rekursu kultural lubuk ida prontu iha baze dadus foun, uza prátika arte no artezanatu indijena Timor-leste nian nudar baze ba inovasaun ba dezenvolvimentu produtu nebe’é bele hakiak diferensa iha merkadu.

Estrutura husi ‘lei orgánika foun ba diresaun Jerál Kultura’, nebe’é foin aprova dadaun, fó banati ida maka’as no momo’os ba dezenvolvimentu no kordenasaun ba asaun indústria kriativa nian. Nia mós fó pontu atu tama nebe’é diak ba governu ba atuál, no futuru potensiál, contribuisaun husi Griffith university ba dezenvolvimentu husi area ida ne’é.

2. As CArACTErísTICAs orGANIzATIVAs dA ECoNomIA CrIATIVA rEQuErEm PolíTICAs EsPECíFICAs Ao PAís Ao INVés dE PolíTICAs GENérICAs.

do conhecimento do sector criativo de Timor-leste ganho através de pesquisa, é clara a necessidade de numa política integrada entre os diferentes departamentos do governo com boas ligações com o plano de desenvolvimento nacional.

3. EXIsTE umA FAlhA NA CAPACIdAdE INsTITuCIoNAl dE suPorTAr o

dEsENVolVImENTo dE INdúsTrIAs CrIATIVAs No GruPo dE PAísEs Em dEsENVolVImENTo, Em PArTICulAr NA ProTECção E APlICAção dE dIrEITos dE ProPrIEdAdE INTElECTuAl. Existem duas respostas já disponíveis para fazer face a este desafio em particular: primeiro é o trabalho efectuado pela ‘Creative Industries development & Timor-leste project’ a fim de estabelecer o curriculum para um ‘Academia de Industrias Criativas’. A criação desta academia poderá fornecer em grande forma os meios para o avanço do desenvolvimento de uma Economia Criativa nacional. Em segundo é o desenvolvimento de um código de ética internacional para as práticas de arte e artesanato.

4. A CoNsTATAção dE QuE o muNdo dEsENVolVIdo TEm ENormEs VANTAGENs No CAmPo dA CrIATIVIdAdE dE BENs E sErVIços, TorNANdo dIFíCIl A ComPETIção dE ProduTos dE PAísEs Em dEsENVolVImENTo Nos mErCAdos GloBAIs.

Em vez de se tentar competir no mercado global com produtos similares aos já produzidos, a intenção é, através do conjunto de recursos culturais disponíveis na recente criada base de dados, ser feito uso das práticas de arte e artesanato indígenas de Timor-leste como base para a inovação e desenvolvimento de produtos capazes de criar a diferenciação de mercado. A estrutura da ‘Nova orgânica da direcção Geral da Cultura’, recentemente aprovada, oferece um forte e claro modelo para o desenvolvimento e coordenação da acção da indústria criativa. oferece, da mesma forma, um ponto de entrada adequado para o governo para o actual, e potencial futuro, contributo da Griffith university no desenvolvimento desta área.

2. ThE orGANIsATIoNAl ChArACTErIsTICs oF ThE CrEATIVE ECoNomy rEQuIrEs CouNTry-sPECIFIC rAThEr ThAN GENErIC PolICIEs. From a knowledge of the creative sector in Timor-leste gained via research, it is clear that what is needed in an integrated policy across government departments that is well connected with national development planning. 3. ThErE Is A lACK oF INsTITuTIoNAl CAPACITy To suPPorT dEVEloPmENT oF ThE CrEATIVE INdusTrIEs IN ThE dEVEloPING World, PArTICulArly IN ThE ProTECTIoN ANd ENForCEmENT oF INTEllECTuAl ProPErTy rIGhTs.

There are two responses in place to be able to deal with this particular challenge: first is work done by the ‘Creative Industries development & Timor-leste project’ to establish the curriculum for an ‘Academy of Creative Industries’. The creation of this academy would provide a major means to advance the development of a national Creative Economy. second is the development of an international code of ethics for art and craft practices.

4. ThE FACT ThAT ThE dEVEloPEd World hAs ENormous AdVANTAGEs IN ThE FIEld oF CrEATIVE Goods ANd sErVICEs, mAKEs IT dIFFICulT For dEVEloPING CouNTrIEs To ComPETE IN GloBAl mArKETs For ThEsE ProduCTs.

rather than trying to compete in the global marketplace with products similar to those already being produced, the intent, via the assembled cultural resources held in the data-base, would be to use the indigenous art and craft practices of Timor-leste as a basis of product innovation and development able to create market differentiation.

The recently approved structure of the ‘New organic of the General directorate of Culture’ clearly provides a sound and clear model for the development and coordination of creative industry action. likewise it provides an appropriate point of entry to government for the current, and potentially future, Griffith university contribution to the development of the area.

(19)

sé maK Ita

no saIda

maK Ita nIa

projetu haLo

tIha ona?

‘Creative Industries development & Timor-leste project’ nebe’é Griffith university/AusAId harii tiha ona iha nia baze iha díli no iha Brisbane. Profesór Tony Fry husi Griffith university mak dirije projetu ida ne’é hamutuk ho ekipa local ida nebe’é fó oin ba projetu ‘Tatoli ba Kultura’ – señor david Palazón mak jere ekipa ida ne’é. Baze dadus projetu ne’é hakiak durante tinan rua halao prosesu investigasaun iha rejiaun Timor-leste hotu-hotu. uza fotografia no vídeo mak bele rejista artefatus, arkitetura, serimónia, dansa, musika no husi arte espesifika no badain artezanatu nian ida-idak. Aleinde hirak ne’é, iha mós material istóriku no rejistu harén husi material Timor-leste nian nebe’é hetan iha rai seluk. servisu balun mós halo tiha ona iha Brisbane, liuliu iha dezenvolvimentu perfil internasionál kona ba Kultura Timor nian no iha inovasaun dezenhu nebe’é bazeia ba artefaktu indijena.

Tatalin servisu nian no diálogu sei estabelese ona ho organizasaun oin-oin iha Timor-leste. Projetu mós partisipa tiha ona, no fó apoiu, ba projetu kulturál sira seluk iha tinan rua ikus liu mai. liu-liu, iha Kolókiu Internasionál kona ba Patrimóniu no Kultura Timor-Leste nian, iha díli, iha fulan outubru tinan 2009, no iha Festival Kultura iha Palásiu Presidensiál iha díli, husi loron 25 to’o 28 fulan Novembru tinan 2010. liu ne’é, konsertu ida – Scope of Hope – ho nia intensaun atu hatudu perfil ba kultura kontemporánea Timor nian, nebe’é hola fatin iha Brisbane iha fulan outubru tinan 2010.

Quem somos

nós e

o Que jÁ feZ

o nosso

projecto?

o ‘Creative Industries development & Timor-leste project’ fundado pela Griffith university/AusAid está baseado em díli e em Brisbane. o projecto é dirigido pelo Professor Tony Fry da Griffith university com uma equipa local que dá a cara ao projecto ‘Tatoli ba Kultura’ – a equipa é gerida pelo senhor david Palazón.

A base de dados do projecto foi criada em dois anos de viagens de investigação por todas as regiões de Timor-leste. usando fotografia e vídeo foi possível registar artefactos, arquitectura, cerimonias, dança, música e detalhes de artes específicas e artesãos. Além do mais, também contém material histórico e registos visuais de material de Timor-leste que se encontra pelo resto do mundo. Algum trabalho foi também feito em Brisbane, especificamente no desenvolvimento de um perfil internacional da cultura Timorense e na inovação de desenho baseado em artefactos indígenas.

relações de trabalho e diálogo têm sido estabelecidas com diversas organizações em Timor-leste. o projecto também participou, e deu apoio, a outros projectos culturais nos últimos dois anos. Nomeadamente, o Colóquio

Internacional de Património e Cultura de Timor-Leste em díli em outubro de 2009 e o Festival Cultura no Palácio Presidencial em díli de 25 a

28 de Novembro de 2010. Além do mais, um concerto – Scope of Hope – com o intuito de dar perfil a cultura contemporânea Timorense teve lugar em Brisbane em outubro de 2010.

Pho To : G IBr AE l CA ro Cho Pho To : d AVI d PA lA zó N

(20)

Who are We

and What

has our

project

done?

The Griffith university/AusAid funded ‘Creative Industries development & Timor-leste project’ is based both in dili and Brisbane. The project is directed by Professor Tony Fry of Griffith university with the local team and face of the project ‘Tatoli ba Kultura’ – the team is managed by mr david Palazón.

The project data-base has been created from two years of fieldwork across all the regions of Timor-leste. By photography and video it has recorded artifacts, architecture, ceremonies, dance, music and details of specific arts and crafts people. Additionally, it also contains historical material and visual records of collections of material from Timor-leste from around the world. Work has also been carried out in Brisbane, specifically on the development of the profile of Timorese culture internationally and on design innovation based on indigenous artifacts.

Working relations and dialogue has also been established with many other organizations in Timor-leste. The project has also participated in, and supported, other cultural projects over the past two years. These include the Colóquio Internacional de Património e Cultura de Timor-Leste in dili october 2009 and the Festival Cultura at the President’s Palace in dili during 25-28 November 2010. In addition, a major concert – Scope of Hope - to give profile to contemporary Timorese culture was held in Brisbane in october 2010.

PhoTo: TATolI BA KulTurA’s ArChIVEs ANd oNlINE rEsourCEs

(21)

tatoLI ba KuLtura

Tatoli ba Kultura katak projetu peskiza ida ne’ebé mak foka liu atu hetan materiál barak no presiza matenek ne’ebé iha atu estabelese Akademia Indústria Kriativa ninia iha Timor-leste. Peskiza ne’e identifika produtu no matenek, material istóriku, artefaktu, kultura tanjivel ka intanjivel (bele kaer ou la bele kaer) liu husi servisu peskiza ninia no asesu ba koleksaun internasionál no baze-dadus oin oin. Peskiza ne’e sei fornese baze atu dezenvolve kurikulu bazeia ba realidade lokál no sei fo apoiu ba instituisaun edukasionál ne’ebé sentraliza iha konservasaun no inovasaun.

Ekipa ne’e hala’o husi Prof Tony Fry husi QCA, universidade Griffith iha Brisbane. Projetu ne’e koordena iha dili husi david Palazón (dezeñadór & realizadór Filme), membru ekipa sira seluk inklui: maria madeira (Pintór & Edukadór), Elena Tognoli (Ilustradór & Edukadór), Gibrael Carocho (Artista Vizuál), Nelson Turquel (Fotografia no múziku), Victor de sousa (realizadór Filme) no Jen shyu (múziku Jazz) hanesan mós bainaka ba peskiza.

Projetu ne’e hatuur iha kolaborasaun ho sekretaria Estadu Kultura no diretór Jerál Kultura iha Timor-leste no fundu husi AusAid. Webside mós hanesan ho mapa media ne’ebé ho laran luak suporta husi Embaisada EuA iha dili. Ami mós agradese tebetebes ba IdA ba suporta kontinuasaun ne’ebé mak fó.

tatoLI ba KuLtura

Tatoli ba Kultura é um projecto de investigação direccionado para o ganho material e de conhecimento necessários para o estabelecimento da futura Academia de Indústrias Criativas em Timor-leste. Esta investigação identifica produtos e perícia, material histórico e artefactos, cultura de carácter tangível ou não, através da pesquisa em trabalho de campo e no acesso a colecções e bases de dados internacionais. Esta pesquisa irá oferecer a base para o desenvolvimento de um curriculum de inspiração local e de suporte a uma instituição educacional centrada nos ramos da conservação e inovação.

Esta equipa é liderada pelo Professor Tony Fry da QCA, universidade de Griffith em Brisbane. o projecto é coordenado em díli por david Palazón (designer e Produtor de Filmes), e outros membros da equipa incluem: maria madeira (Pintura e Educação), Elena Tognoli (Ilustração e Educação), Gibrael Carocho (Artista Visual), Nelson Turquel (Fotografia e musica), Victor de sousa (Produtor de Filmes) e Jen shyu (musica Jazz) como investigador convidado. o projecto é criado em colaboração com a secretaria de Estado da Cultura e com o director Geral da Cultura em Timor-leste e patrocinada pela AusAid. A página de Internet e o mediamap é amavelmente suportado pela Embaixada dos Estados unidos em díli. Estamos também extremamente gratos à IdA pelo seu contínuo apoio.

tatoLI ba KuLtura

Tatoli ba Kultura is a research project that aims to gain the materials and knowledge necessary to establish the future Academy of Creative Industries in Timor-leste.

The research identifies products and skills, historic materials and artefacts, tangible and intangible culture through fieldwork research and access to inter/national collections and databases. The research will provide the basis to develop a locally focused curriculum for an educational institution that would centre on conservation and innovation.

The team is lead by Prof Tony Fry from QCA, Griffith university in Brisbane. The project is coordinated in dili by david Palazón (designer & Filmmaker), other team members include: maria madeira (Painter & Educator), Elena Tognoli (Illustrator & Educator), Gibrael Carocho (Visual Artist), Nelson Turquel (Photographer & musician), Victor de sousa (Filmmaker) and Jen shyu (Jazz musician) as guest researcher.

The project is set in collaboration with the secretary of state of Culture and the director General of Culture in Timor-leste and funded by AusAid. The website as well as the mediamap is kindly supported by the us Embassy in dili. We are also extremely thankful to IdA for its ongoing support.

www.tatolibakultura.org

Pho To : E lENA To GN ol I

(22)
(23)
(24)

a

Z

ba

a

(25)

abé barreto soares

HaKereK-na’In eSCrITor WrITer

ha’u moris iha ha’u-nia inan nia knua, Fohorém, Timor-leste iha tinan 1966.ha’u boot iha ha’u-nia aman nia knua, manatuto no sidade kapitál, dili durante Indonézia nia ukun hosi tinan 1975 to’o tinan 1985. ha’u hahú hakerek poezia bainhira ha’u iha tinan 16.Iha ha’u-nia tempu sira inisiál hakerek poezia nian, ha’u-nia poezia barak sira-ne’e ko’alia kona-ba beleza natureza nian no kona-ba domin.

ha’u arranka ba sidade, yogyakarta, Indonézia, iha tinan 1985 hafoin tiha ha’u remata ha’u-nia eskola sekundária iha dili. ha’u foti estudu literatura Inglés iha universidade Gadjah mada, nudar universidade antigu ida iha Indonézia. hanesan estudante departamentu Inglés nian ida, ha’u gosta tebes atu apresia literatura Indonézia, Inglés no Amérika nian. Iha yogyakarta maka ha’u deskobre obra sira matebian poeta Timor-leste nian, Francisco Borja da Costa, ne’ebé ema oho iha fulan-dezembru iha tinan 1975. ha’u hetan inspirasaun maka’as hosi nia atu hakerek poezia polítika sira kona-ba Timor-leste nia luta ba pás no liberdade. Tanba de’it ha’u-nia poezia sira-nia ne’e iha natureza polítika, entaun ha’u la-barani atu publika poezia sira-ne’e bainhira ha’u sei hela iha yogyakarta. ha’u arranka ba Kanada atu partisipa iha programa inter-kámbiu kulturál nian ida iha fulan-setembru, tinan 1991. Bainhira ha’u atu halo hotu daudaun ha’u-nia programa kulturál ne’e, masakre santa Cruz mós akontese. masakre ne’e muda ha’u-nia moris tomak. ha’u mós deside atu hela iha Kanada tamba ha’u preokupa kona-ba ha’u-nia seguransa se karik ha’u fila fali duni ba Indonézia. Iha tinan 1995 ha’u-nia livru kolesaun poezia ba dahuluk ho títulu “menari mengelilingi Planet Bumi” (dansa hadulas Planeta rai) publika iha olanda. Iha tinan 1996 ha’u-nia livru kolesaun poezia ba daruak ho títulu “Come With me, singing in A Choir” (mai hamutuk ho ha’u, hananu iha Koru) publika iha sydney, Australia.

ha’u mai fali Timor iha Jullu 2000. há’u hahú kedas servisu iha misaun Nasoins unidas nian, nudar asistente ba informasaun to’o maiu 2002. Tuir mai ha’u servisu nudar interprete no tradutór iha misaun tuir tuir malu husi Nasoins unidas.

Nasci na aldeia natal da minha mãe, em Fohorem, Timor-leste, em 1996. Cresci na aldeia natal do meu pai, manatuto, e em dili, a capital, durante a ocupação indonésia, de 1975 a 1985. Comecei a escrever poesia quando tinha 16 anos. Na minha juventude, a maior parte dos poemas que compunha era sobre a beleza natural e o amor. saí para Jojakarta, Java, Indonésia, em 1985, após terminar o liceu em dili. Graduei-me em ingles na universidade de Gadjah mada, uma das mais antigas universidades na Indonésia. Como estudante do departamento de Inglês, gostava muito de literature indonésia, inglesa e americana. Foi em Jojakarta que descobri o trabalho de Francisco Borja da Costa, o falecido poeta timorense morto em dezembro de 1975. Fui muito inspirado por ele ao escrever poesia política sobre a luta timorense pela independência. devido à sua natureza política, não me atrevi a publicá-la enquanto estava em Jojakarta.

No final de 1991, fui para o Canadá participar num programa de intercâmbio cultural. Quando estava quase a terminar o programa, deu-se o massacre de santa Cruz.mudou toda a minha vida. decidi ficar no Canadá, pois estava preocupado com a minha própria segurança se voltasse à Indonésia. o ano de 1995 viu a primeira colecção da minha poesia ser publicada na Indonésia, entitulada “menari menggelilingi Planet Bumi” (dançando à Volta do Planeta Terra). Foi publicada na holanda. Em 1996, o meu segundo livro de poesia, entitulado “Come With me singing in A Choir” (Vem Comigo Cantar Num Coro), foi publicado em sydney, na Austrália.

Voltei a Timor-leste em Julho de 2000. Comecei imediatamente a trabalhar com a missão de paz das Nações unidas, como assistente de informação, até maio de 2002. desde essa altura, tenho trabalhado como intérprete e tradutor em sucessivas missões de paz das Nações unidas.

I was born in my mother’s hometown, Fohorem, Timor-leste, in 1966. I grew up in my father’s hometown, manatuto, and in dili, the capital during the Indonesian rule, from 1975 until 1985. I started writing poetry when I was 16 years old. In my early years most of the poems I composed were about natural beauty and love. I left for yogyakarta, Java, Indonesia in 1985, after finishing my high school in dili. I took English as my major at Gadjah mada university, one of the oldest universities in Indonesia. As an English department student; I was very fond of Indonesian, English and American literature. It was in yogyakarta that I discovered the work of Francisco Borja da Costa, the late Timorese poet killed in december 1975. I was very much inspired by him to write political poetry on the Timorese struggle for freedom. due to its political nature, I did not dare to publish them while I was in yogyakarta.

I left for Canada to participate in a cultural exchange program in late 1991. When I was about to finish my program, the santa Cruz massacre took place. It changed my whole life. I decided to stay in Canada for I was concerned with my own safety if I did come back to Indonesia. The year 1995 saw the first collection of my poetry published in Indonesian, entitled ‘menari menggelilingi Planet Bumi’ (dancing Around the Planet Earth). It was published in holland. In 1996, my second book of poetry entitled ‘Come With me singing in A Choir’ was published in sydney, Australia.

I came back to Timor-leste in July 2000. I immediately started working with the uN peacekeeping mission as an information assistant,until may 2002. since then, I have been working with successive uN peacekeeping missions as an interpreter and a translator.

(26)

abeL júpIter

PInTa-na’In PInTor PaInTer

Abel moris iha Baucau no nia hela iha Timor iha tempu okupasaun Indonézia nia laran. Bainhira nia tinan 19 nia sai husi Timor ba Jakarta, nia hela iha ne’eba fulan 5 no tuir nia halai ba macau.

Iha macau, nia estuda no servisu to’o Agostu 1998, momentu nia sai fali ba Portugal. Nia tuir kursu siénsia Polítika no relasaun Internasionál sira iha Fakuldade siénsia sosiál no umanu husi universidade Nova lisboa.

desde nia kiikoan nia hatudu katak nia gosta tebes pinta. Iha Timor, tamba situasaun nia nunka hetan oportunidade atu pinta maski nia sempre hanoin pintura no aprende uitoan no pinta nafatin. Nia ba vizita muzeun, ba haree pintura tuan, foun, aprende saida mak nia hetan asesu ba.

Bainhira pinta, nia tuir nia na no hein to’o buat mosu, tamba nia fiar katak pintor ida idak iha buatruma iha laran ne’ebé mosu tuir nesesidade. Iha nia pintura nia gosta pinta ema ne’ebé simples husi foho, ema ne’ebé nia admira no respeitu, no dezeñu ema ne’ebé iha área rural uluk nia moris.

Natural de Baucau, Abel viveu toda a sua infância em Timor durante a ocupação indonésia. Aos 19 anos, deixou Timor com destino a Jacarta, onde permaneceu durante 5 meses, seguindo depois clandestinamente para macau. Em macau, estudou e trabalhou até Agosto de 1998, ano em que veio para Portugal. licenciou-se em Ciência Política e relações Internacionais pela Faculdade de Ciências sociais e humanas da universidade Nova de lisboa.

o seu gosto pela pintura manifestou-se desde pequeno. Em Timor, dada a situação vivida, nunca teve oportunidade de pintar seriamente mas também nunca deixou de se interessar pela pintura, procurando sempre aprender, pintando tela a tela sempre que possível. Visitar museus, ver obras antigas, modernas, tomar conhecimento de tudo, dentro do possível. Quando pinta, é fiel a si mesmo, deixa que as coisas aconteçam, pois acredita que cada pintor tem dentro de si algo que funciona de acordo com as suas necessidades. Na sua pintura, procura retratar pessoas simples do campo pelas quais tem uma grande admiração e respeito, combinando-os com os espaços rurais onde passou a sua infância.

Born in Baucau, Abel lived all his childhood in Timor, during the Indonesian occupation. At the age of 19, he left Timor to Jakarta, where he stayed for five months, and then left clandestine to macau.

In macau, he studied and worked until August 1998, when he came to Portugal. he graduated in Political sciences and International relations from the Faculty of social sciences and the humanities of lisbon university.

his interest in painting manifested from a young age. In Timor, due to living conditions, he never had the opportunity to paint seriously. But he never lost interest in painting, always seeking to learning and painting from canvas to canvas every time he could. Visiting museums, seeing old and new paintings, getting acquainted with as much as possible.

When he paints, he is true to himself, letting things happening, because he believes that each painter has inside something that works according to his or her needs. In his painting, he seeks to depict simple farming people for whom he has great admiration and respect, combining them with the rural spaces where he spent his childhood.

(27)

aLberto fIdaLgo castro

DouToranDu IHa anTroPoLojIa HuSI unIverSIDaDe Koruña (uDC), eSPaña DouToranDo em anTroPoLogIa Da unIverSIDaDe Da Coruña (uDC), eSPanHa PH.D. STuDenT In anTHroPoLogy aT THe unIverSITy oF Coruña (uDC), SPaIn

Alberto halo hela peskiza iha Timor-leste ba ninia teze dotoramentu ne’ebé estuda relasaun ekonomia kulturál ho prátika ritual. Nudar membru ba Asosiasaun luso-Galega ba Antropolojia Aplikada (AlGA) nia interesa liu ba antropolojia dezenvolvimentu nian, patrimóniu kulturál ho estudu kona-ba to’os-na’in sira. Nia halo parte ba ekipa udC/AlGA ne’ebé halo projetu peskiza iha Timo-leste hahú husi tinan 2007 mai to’o agora. Nia hakerek hamutuk ho ema seluk livru ida naran As uma lulik do distrito de Ainaro (sei publika). Nia hetan tulun hodi hala’o nia peskiza husi programa bolsa-estudu Ajénsia Española nian ba Kooperasaun Internasionál dezenvolvimentu nian (mAE-AECId). Alberto está actualmente a desenvolver trabalho de campo em Timor-leste para o seu doutoramento, que se centra na economia cultural integrada em prácticas culturais. Como membro da Associação luso-Galega de Antropologia Aplicada (AlGA), os seus interesses principais são a antropologia para o desenvolvimento, o património cultural e os estudos camponeses. desde 2007, tem estado envolvido em vários projetos de investigação em Timo-leste com a equipa da udC/AlGA. é co-autor do livro As uma lulik do distrito de Ainaro, no prelo. A sua pesquisa é financiada pelo programa de bolsas de estudos da Agência Espanhola de Cooperação para o desenvolvimento (mAE-AECId).

Alberto is currently conducting fieldwork research in Timor-leste for his Ph.d., which is primarily focused on the cultural economy embedded in ritual practices. As a member of the luso-Galician Association for Applied Anthropology (AlGA) his interests are on anthropology for development, cultural heritage and peasant studies. he has been involved in several research projects in Timor-leste since 2007 by the udC/AlGA team. he has co-authored the book As uma lulik do distrito de Ainaro (The sacred houses of the Ainaro district), in press. his research is funded by the spanish Agency for International development Cooperation’s scholarships program (mAE-AECId).

AVI d PA lA zó N ( hI uT lE l, mA uBI ss E)

(28)

aLessandro boarccaech

PSIKóLogu no anTroPóLogu PSICóLogo e anTroPóLogo PSyCHoLogIST & anTHroPoLogIST

soru mutu IstorIa raI naIn LaLehan no raI sIra nIan: raI Ketan atauro

um encontro de cosmoLogIas: ILha de ataúro an encounter of cosmoLogIes: atauro IsLand

Kristianizmu katóliku tama iha Timor lorosae iha sékulu XVI hamutuk ho mariñeiru portugés sira. ho istória naruk be iha rai Timor fo folin boot ba Igreja Katólika ne’ebé ikus mai sai instituisaun ida ne’ebé tuan no metin liu iha rai nee. maibé, ketak ituan ho rai Timor, katolisizmu foin hahú tama iha rai ketan Atauro iha sékulu XX nia klaran. ho tempu mamuk ne’ebé misionáriu katóliku sira husik leet hela, fo biban kristianizmu protestante sira tama. se iha Timor lorosae, dala barak liu, katolisizmu hanesan relijiaun ne’ebé populasaun besik 96% mak fiar, iha Atauro 20% deit hosi ema rai na’in rihun sanulu (10 mil). maski Atauro oan hotu-hotu tama ona Igreja Katólika no Asembleia de deus, maibé sei la’o nafatin fiar ba pratika no símbolu hosi espíritu bei ala no rai sira nian to’o ohin loron. objetivu ne’ebé ha’u hakarak hato’o mak hanoin kle’an kona ba oinsá mak fukun sira ka’it malu hosi istória oin-oin rai na’in lalehan no rai nian ne’ebé moris ohin loron iha rai ketan Atauro no hetan konsekuénsia pratika no simbólika hosi soru mutu ne’e iha komunidade neba.

o cristianismo católico chegou a Timor-leste no século XVI, junto com os primeiros navegadores portugueses. A longa história em território timorense contribuiu para que a Igreja Católica se tornasse uma das mais antigas e sólidas instituições do país. No entanto, ao contrário do restante Timor, o catolicismo estabeleceu-se mais efetivamente na ilha de Ataúro somente em meados do século XX. Esta ausência prolongada dos missionários católicos favoreceu a inserção do cristianismo protestante. se em Timor-leste, em geral, o catolicismo é a religião professada por aproximadamente 96% da população, em Ataúro ela corresponde a apenas 20% dos quase 10 mil habitantes locais. Embora todas as pessoas da ilha de Ataúro integrem a Igreja Católica ou Assembleia de deus, algumas práticas e símbolos que evocam os espíritos dos antepassados e da natureza ainda permanecem nos dias de hoje. Esta comunicação tem como objetivo refletir sobre como ocorre a inter-relação entre as diversas cosmologias que convivem actualmente em Ataúro, e quais as repercussões práticas e simbólicas deste contacto em algumas das comunidades locais.

Catholicism arrived in Timor-leste during the 16th century, along with the first Portuguese sailors. The Catholic Church became one of the oldest and most solid institutions in the country due to its long history in Timorese territory. however, and contrary to the rest of Timor, Catholicism was more effectively established in Ataúro Island only in the middle of 20th century. This prolonged absence of catholic missionaries worked to the advantage of Protestantism. If generally in Timor-leste Catholicism is the religion practiced by approximately 96% of the population, in Ataúro it only relates to 20% of almost 10 thousand of its inhabitants. Although everyone in the island is part of the Catholic Church or the “Assembleia de deus’” (God’s Assembly), some practices and symbols that invoke the spirits of the ancestors and nature still remain unchanged nowadays. The goal of this communication is to consider how interrelations between the diverse cosmologies that live together in Ataúro occur, and which practical and symbolic repercussions take place from this contact in some local communities.

(29)

aLoLa foundatIon

Fundasaun Alola harii iha 2001 no rejista iha Forum oNG Timor-leste nian nudar oNG ba feto lokál. Fundasaun Alola hanesan organizasaun ne’ebé dedika an hodi hametin no hakbiit feto sira no dezenvolve programa sira ba feto no labarik. organizasaun nia motu makn Feto Forte, Nasaun Forte. Alola halo dezenvolvimentu ba projetu sira iha setor haat: Advokasia, dezenvolvimentu Ekonómiku, Edukasaun ba Inan no saúde ba labarik.

Programa DezenvoLvImenTu eKonómIKu/Programa ba arTezanaTo

loja Artezanatu Alola ninia buka hodi dezenvolve merkadu sira ba Tais (hena tradisionál Timor nian) ho kualidade aas, ne’ebé tuir téknika tradisionál suru Tais no futus uza fiu algodaun liu husi tear tradisionál ne’ebé kesi iha kotuk. Ida ne’e nudar promosaun ba atividade ekonómika ho baze osan ne’ebé bele ajuda haktuir nesesidade sira husi família no uma laran.

liu husi programa ne’e, ami buka hodi haktuir nesesidade sira ne’ebé feto sira iha no dezenvolve programa sira ne’ebé bele fo apoiu no formasaun ba sira no programa kona ba produsaun hodi sira bele halo produtu ne’ebé ho kualidade di’ak ho folin ne’ebé justu, ne’ebé bele mós fo sustentu ba sira.

Primeiru programa ne’e fo apoiu ba grupu husi tesedeira sira kona ba nusa halo promosaun no fa’an sira nia produtu sira. objetivu tan mak hadia kualidade no padraun produsaun ba Tais, iha uma ka iha komunidade, no hatama esperiénsia no matenek husi espesialista sira no fahe ba sira ne’ebé foin hah’u hodi bele tuir sira nia nesesidade no aumenta sira nia bein estar.

A Fundação Alola foi estabelecida em 2001, e registada no Fórum de oNGs de Timor-leste como uma oNG de mulheres locais. A Fundação Alola é uma organização dedicada ao fortalecimento das mulheres, e desenvolve programas para mulheres e crianças. o moto da organização é Feto Forte, Nasaun Forte – mulheres Fortes, Nação Forte. A Alola desenvolve projectos em quarto sectores: Advocacia, desenvolvimento Económico, Educação materna e saúde Infantil.

Programa De DeSenvoLvImenTo eConómICo/ Programa De arTeSanaTo

A loja de Artesanato da Alola procura promover e desenvolver mercados para Tais (tecidos feitos à mão) de alta qualidade, utilizando técnicas tradicionais de tecelagem e tintagem de algodão, transformando-os em Tais usando teares de correias de costas. Isto promove uma das poucas actividades económicas de base monetária e pode, deste modo, acomodar as necessidades da família e do lar. Através deste programa, procuramos suprir as necessidades das tecedoras e, com elas, desenvolver um conjunto de programas que possam assegurar que elas recebem o apoio necessário em formação e programas de produção, de forma a produzirem bens de qualidade com um preço ajustado, que lhes forneçam um retorno económico adequado. o trabalho preliminar irá apoiar grupos de tecedeiras na promoção e marketing dos seus produtos. objectivos adicionais irão incluir a melhoria da qualidade e padrão da produção de Tais, em casa e na comunidade, introduzir a experiência e o conhecimento de tecedeiras especializadas a jovens tecedeiras, e melhorar a saúde e o bem-estar de tecedeiras e costureiras.

Alola Foundation was established in 2001, registered under Forum NGo Timor-leste as a local women’s NGo. Alola Foundation is an organization dedicated to the empowerment of women, and runs programs for women and children. The slogan of the organization is Feto Forte, NasaunForte – strong Women, strong Nation. Alola runs programs in four sectors: Advocacy, Economic development, Education & maternal, and Child health.

eConomIC DeveLoPmenT Program/HanDCraFTS Program

Alola handcraft shop seeks to promote and develop markets for high quality Tais (hand-woven cloths),using traditional techniques of spinning and dyeing cotton, and weaving them into Tais on backstrap looms. This promotes one of the few cash-based economic activities that many women can engage in, as Tais weaving is traditionally a home-based activity and can therefore accommodate the needs of family and household.

Through this program, we seek to provide for the needs of weavers and with them develop a set of programs that can ensure they receive the support they need in training and production programs,in order to produce properly priced quality goods that provide them an adequate economic return.

The preliminary work will set to support weavers’ groups in promoting and marketing their products. Further goals will include improving the quality and standards of Tais production, at home and in the community, to introduce younger weavers to the experience and teaching of expert weavers, and to improve the health and the wellbeing of weavers and sewers. Pho To : A lol A Ar Ch IVE s

(30)

Referências

Documentos relacionados

O programa de melhoramento genético da palma de óleo da Embrapa Amazônia Ocidental tem como foco atual a obtenção de híbridos interespecíficos entre a palma de óleo e o

Em consonância com os docentes, todos clamam por um espaço para estudo e reflexão, um espaço para (re)aprender sobre matemática, compreender o que é essencial o

[r]

Allevato (2005), mesmo defendendo a resolução de problemas como metodologia de ensino, não descarta as demais concepções, mas destaca que quando o professor adota essa

The process of symboli- zation is also analysed through the experience, of people whose foiling of the paternal function manifested itself in neurothic or p s y c o ¬

A Emissora poderá, a qualquer tempo, observadas as restrições impostas pela Instrução CVM 476, adquirir as debêntures em circulação (conforme definido na Clausula 12.5.4 da

b) Quando do início da construção, após abertura das fundações, deverá solicitar-se a deslocação dos serviços da Fiscalização à obra, para verificação da

Análise de correspondência canônica (CCA): diagramas de ordenação das parcelas (A) e espécies (B) baseada na distribuição do número de indivíduos de 44 espécies em 50