1
A FILOSOFÍA GREGA ANTIGUA II : O ATOMISMO E ARISTÓTELES
1. O ATOMISMO
O Atomismo foi un movemento materialista, contemporáneo de Platón, para o cal todo se pode explicar a partires da combinación azarosa e o movemento de partículas elementais (átomos). Os filósofos máis representativos deste movemento foron Leucipo e Demócrito. (S. V-IV a.C.) O punto de partida do atomismo encóntrase nas formulacións de Parménides:
“Algúns filósofos antigos creron que o que é debe ser necesariamente un e inmóbil; xa que sendo o vacio non-ente, non podería existir o movemento sen un vacio separado da materia, nin unha pluralidade de cousas sen algo que as separase [....] Pero Leucipo creu ter unha teoría que, concordando coa percepción dos sentidos, non facía desaparecer o nacemento, corrupción(morte), movemento e pluralidade dos seres”. (Aristóteles, Sobre a xeración e corrupción, I,8,325a)
O atomismo aparece na filosofía grega como un intento de superar as dificultades lóxicas para explicar o cambio das cousas consideradas na Escola Eleática.
A formulación é moi parecida á de Empédocles e Anaxágoras: salvar a aparencia do mundo (movemento e pluralidade); salvar, polo tanto, o valor da percepción sensible; pero respectando os principios dos Eléatas (negación do cambio e a multiplicidade). A solución buscada difire dos pluralistas (Empédocles e Anaxágoras) en duas cuestións: admitir a existencia do “vacio” ou “non ser”, e negar todo tipo de forzas distintas da materia mesma.
“Leucipo e Demócrito sostiveron que os elementos son “o cheo” e o “vacio” que chamaron respectivamente o “ser” e o “non-ser” [...] Os dous constitúen as causas materiais das cousas existentes” ( Aristóteles, Metafísica, I, 4, 985b)
Así, en primeiro lugar “o ser”, o mundo, consta de infinitas partículas indivisibles (átomos), sólidas e cheas, inmutables, de tal maneira que cada átomo posúe as características do “ser” de Parménides. Coa seguinte diferencia: os átomos son infinitos en número. Os átomos non teñen calidades sensibles e so se diferencian entre si pola figura, a orde e a posición. Non está claro que Demócrito lles atribuise peso. Os átomos posúen movemento propio e espontáneo e chocan entre si. Como consecuencia deste “choque”, os átomos rebotan e sepáranse entre si, ou ben se “enganchan” entre si. Así prodúcense “remuiños” de átomos que orixinan mundos infinitos, xerados e perecedoiros.
Os átomos explican polo tanto a multiplicidade dos seres; o movemento e a xeración-destrución. Pero isto require dun segundo principio: o “vacio”, o “non ser”. O baleiro explica a multiplicidade, xa que é o que separa os átomos e explica o movemento, porque se non hai baleiro non pode haber choques nin desprazamentos.
Todo se explica exclusivamente polo “cheo” e o “baleiro”, sen necesidade de recorrer a forzas alleas a mesma materia. Os “choques” son fortuítos, debidos a un puro “azar”: nada obedece a unha ordenación intelixente cara un fin determinado. Materia, baleiro e movemento: iso é todo. Esta explicación chamarase máis tarde mecanicismo. So recorre á materia extensa (partículas) e ó movemento (mecánico) para explicar a realidade.Por iso o atomismo é un dos modelos
2 principais de explicación do mundo e volverá a aparecer ó longo da historia da filosofía e a ciencia.
Esta nova física ten unha influencia relevante na concepción atomista do coñecemento. Leucipo e Demócrito serán os primeiros que diferencias as calidades primarias e obxectivas (as propias dos obxectos: figura, tamaño, orde e posición) das calidades secundarias e subxectivas (cor, son, sabor...) propias so suxeito. Isto implica que as sensacións son relativas, pois xorden dun impacto dos átomos externos a nós (os obxectos) cos átomos do noso interior (elemento subxectivo). Por iso, todo coñecemento comeza polos sentidos, sendo en certa medida relativo a cada suxeito, pero o coñecemento universal so pode darse mediante a mente. Esta posición gnoseolóxica será recollida por Aristóteles, iniciando así unha deriva empirista (todo coñecemento comeza polos sentidos).
A importancia histórica do atomismo é innegable. Representa a culminación do pensamento filosófico grego antes de Platón, recollendo a herdanza dos pensadores xonios (Tales, Anaximandro, Anaxímenes e Heráclito) e intentando superar as dificultades que formulaban os Eléatas coa negación do cambio. Abrirá unha tradición filosófica que será recollida por Epicuro e, máis tarde, pola filosofía moderna.
2. O REALISMO DE ARISTÓTELES
2.1 CONTEXTUALIZACIÓN
Contexto Histórico e biográfico
Na época de Aristóteles a polis atopábase na súa hora vespertina, e o modo de ser grego estaba a punto de desaparecer con ela: as polis estaban camiño da súa desaparición. Pero pese á grande crise política, Aristóteles cría que aínda era posible salvar a polis, e ese foi o seu empeño.
Grecia tivo o seu máximo esplendor a partir da vitoria contra os persas, alcanzada ao final das Guerras Médicas (500-479 a. de C.) e conseguida grazas á unidade de todos os helenos, que loitaron contra un inimigo común. Pericles foi o xefe indiscutible e Atenas, o centro e referente supremo da hexemonía grega. Esta unidade non impedía a autonomía das polis. Deste modo, a polis era un verdadeiro Estado, que unificaba non só a política senón igualmente a sociedade. Os cidadáns gregos participaban na súa organización e goberno, agás as mulleres, os estranxeiros e os escravos. Os cargos eran por elección ou sorteo e ninguén se sentía prexudicado. Tratábase da democracia. Floreceron entón todas as artes en Atenas.
Ao esplendor sucedeu a crise. Pericles morre no 429 a. de C., e dous anos antes estalara a Guerra do Peloponeso (431-404 a. de C.) que enfrontou a Atenas con Esparta.
Despois da Guerra do Peloponeso , Atenas atópase vencida e a democracia sofre un duro golpe. Esparta é a vencedora e o seu dominio durará 20 anos (399-379 a.C.)
En Atenas decaen o comercio , a artesanía e a agricultura; aumentan as loitas políticas entre as clases sociais sen chegar a establecer ningún réxime de partidos; o individualismo e as querelas persoais están presentes en todo momento.
3 Esparta exerce a hexemonía en todo o Peloponeso; pero aparece Tebas , que se levanta contra Esparta. Tebas obtén unha victoria en Mantinea sobre Esparta. Interveñen case todas as cidades gregas , unhas ó lado de Esparta e outras ao de Tebas . Grecia , no seu conxunto , atópase xa esgotada ; nese momento unha potencia do norte , Macedonia , imponse na batalla de Queronea no ano 338 , sendo rei Filipo II . O seu fillo Alexandre Magno estenderá o Helenismo por todo o orbe coñecido .
Neste contexto nace Aristóteles no ano 384 a.C. en Estaxira de Tracia, ciudade de Macedonia. O seu pai era médico da corte de Macedonia. Aristóteles é enviado, no 367 a. de C., dende a corte de Macedonia ata Atenas para estudar na Academia de Platón. Aos 18 anos ingresa na Academia, onde permanece 20 anos , ata a morte de Platón no ano 347. Neste período asimila o platonismo e identifícase con el, chegando a escribir algúns diálogos – que non se conservaron- semellantes aos de Platón. No ano 347 , ao morrer Platón , Aristóteles abandonou Atenas , probablemente por desacordos con Espeusipo – sobriño de Platón - , que quedou á fronte da Academia e deulle un carácter demasiado pitagórico (matemático). Marcha a Xonia onde se dedica ós estudios de bioloxía e no ano 343 pasa a ser o preceptor de Alexandre Magno. No ano 335 volve a Atenas e funda o Liceo (Templo de Apolo-liceo) , unha escola inspirada na Academia de Platón – na que primaba o estudo da dialéctica e as matemáticas- pero dominada por un ambiente máis cientifista, menos especulativo, e con prioridade á investigación das ciencias naturais, sobre todo a bioloxía. No Liceo os alumnos paseaban mentres discutían sobre certos temas relacionados coas ensinanzas polo que se lles deu o nome de Peripatéticos (paseantes).
Aínda que o verdadeiro marco de referencia conceptual sexa sempre o Platonismo , o seu pensamento desenvólvese con gran orixinalidade e marcado por un claro carácter empírico.
OBRAS
As obras de Aristóteles clasifícanse en “Exotéricas”- destinadas ó público en xeral- e “Esotéricas”, que eran as dedicadas ós estudos que se impartían no Liceo.
As obras aristotélicas foron ordenadas por Andrónico de Rodas no século I a.C. como segue: Escritos de Lóxica : o seu conxunto coñecese co nome de Organon (ferramenta de
investigación). Algunhas destes son: Categorías, Analíticos, Tópicos e Refutacións sofísticas.
Escritos de Física: tratados sobre bioloxía, astronomía, psicoloxía, etc. nos que destacan: oitos libros sobre a física, sobre o ceo, meteoroloxía, sobre as partes dos animais, sobre a alma.
Tratados de Metafísica: Conxunto de catorce obras sobre o que Aristóteles deu en chamar a filosofía primeira.
Escritos de Ética e Política, retórica e poética: cabe destacar Ética a Nicómaco, Ética a Eudemo e oito libros dedicados á Política (tratados sobre a familia, o Estado, a constitución, a democracia, etc.).
4
2.2 Un novo enfoque fronte ó Platonismo: A metafísica Aristotélica.
Para comprender a filosofía de Aristóteles é necesario ter en conta que está en constante diálogo ou polémica coa de Platón. O aspecto que máis rexeita da filosofía platónica é a tese da existencia das ideas separadas das cousas.
Aristóteles , ao igual que Platón , afirmaba a posibilidade de coñecer e definir a esencia permanente das cousas , o que as cousas realmente son. Pero Platón , ao afirmar que o mundo sensible é cambiante , optou por situar esas esencias nun mundo separado. E isto era precisamente o que Aristóteles non podía aceptar: que as esencias das cousas foran algo separado delas. Para Aristóteles é innecesaria a división da realidade en dúas esferas ou niveis, porque as esencias das cousas teñen que estar nas cousas mesmas.
A xuízo de Aristóteles , Sócrates non lle atribuía unha existencia separada ós universais (as definicións). Pero Platón intentando explicar este mundo duplícao, e entón ten que explicar dous mundos.
Por iso , fronte ao dualismo de Platón , Aristóteles propón un monismo: só existe unha realidade, e esta só pode comezar a ser coñecida polos sentidos. As esencias universais non son esencias reais , separadas das cousas , senón conceptos abstractos. O sensible e o intelixible non son dous mundos senón dous niveis de coñecemento dun único mundo.
Platón trasladou ao outro mundo a orde e a unidade necesarias deste mundo e fixo imposible toda investigación da natureza ao definir a ciencia como ciencia da idea.
¿Que son as ideas platónicas segundo Aristóteles? Son transfiguracións das cousas sensibles mesmas , eternizadas e inmobilizadas. A idea platónica nin é causa eficiente, pois non explica a orixe do movemento ou cambio , nin causa formal , pois o ben de cada cousa é inmanente a ela, nin causa material. Por outra parte , os modos en que Platón intenta resolver o problema das relacións entre o mundo das ideas e a natureza , parécenlle a Aristóteles incongruentes : dicir que as ideas son paradigmas ou modelos , e que as cousas participan delas , non é senon pronunciar palabras baleiras e construír metáforas poéticas.
De todos os xeitos , ao igual có seu mestre , Aristóteles quere chegar ao coñecemento da esencia das cousas , así como a coñecer as súas causas , sendo o coñecemento que busca un saber necesario e universal. É isto o que o levará a formular a necesidade do saber científico en termos modernos.
Deste xeito, Aristóteles da resposta aos problemas que a filosofía grega foi propoñendo antes del. De feito, a súa filosofía ven ser unha superación do pensamento non só de Platón senón tamén de Heráclito e Parménides. Se Platón pretendía, coa súa teoría das ideas , dar resposta ao dinamicismo de Heráclito , ao supoñer a existencia de algo permanente nun mundo separado, que tivese as mesmas características do ser de Parménides , fíxoo dividindo a realidade en dous mundos (dualismo ontolóxico).
De Heráclito, Aristóteles admite o movemento, pero afirma , sen embargo , que hai algo que permanece en todo movemento : a esencia da cousa que cambia . Aínda que haxa cambios e movementos nos seres , a súa propia esencia , a súa forma , permanece.(O longo da vida unha persoa experimenta cambios físicos e psíquicos, pero segue sendo ela)
Isto permanente que hai nas cousas recorda á solución dada por Parménides. Pero para o eléata, iso permanente é compacto e sen posibilidade de cambio. Sen embargo, Aristóteles rompe esta estabilidade e compactidade do ser admitindo que non hai un só ser senón moitos e que ademais, hai moitos modos de ser : ser en acto e ser en potencia , ser por si
5 mesmo (substancia) e ser noutro (accidente). O concepto de “ser” para Aristóteles é un simple concepto abstracto que se aplica de xeitos moi diversos e a moitos entes distintos. O que realmente existe son os seres, os individuos concretos , seres que cambian , que se xeran e se corrompen (morren).
O ser, polo tanto, predicase dun xeito análogo, ou o que é o mesmo, pódese dicir de distintas maneiras pero sempre referido a unha mesma realidade. Esta maneira de referirse a substancia ou as cousas que “son”- poderíamos dicir que existen - é o que Aristóteles chamou categorias e son 10: Substancia, cantidade, calidade, relación, lugar, tempo, situación, posesión, acción e paixón. As categorías serían, pois, as diferentes maneiras de atribuír un predicado a un suxeito.
Desta maneira , a resposta a Heráclito e Parménides leva implícita unha novidade respecto de Platón: a unicidade do mundo , a existencia dun só mundo ; mundo que se pode captar polos sentidos, mundo de seres concretos , cunha forma permanente (que captamos a través da abstracción ) e cunha natureza que tende cara un fin (teleoloxísmo) que podemos coñecer. Esta actitude fronte o coñecemento da natureza foi chamada “realismo” , fronte ó “idealismo” de Platón.
2.3 A Física en Aristóteles: a composición dos seres (hilemorfismo), o movemento, a
causalidade e o universo.
Despois de case dous séculos de filosofía presocrática , tanto a Platón como a Aristóteles parecelles claro que o que distingue unha cousa doutra , o que a define nunha palabra , é a súa forma , entendendo por tal non só a súa estructura senón tamén as súas propiedades e función (Ex.: unha mesa) . Os presocráticos deixaran ben claro que o substrato último de que están compostos os seres é común. Polo tanto , o prioritario , o que define a un ser , o que podemos coñecer e dicir del é a forma.
A partires de aquí , Platón chegou á afirmación dun mundo de Formas transcendentes (Ideas) , subsistentes en sí mesmas , como explicación do mundo. Pero a Aristóteles non lle convenceu esa teoría.
O propio Platón – que era consciente dos problemas da súa teoría - nunca definiu con claridade cómo se articula a relación entre as Ideas e as cousas; unhas veces fala de “participación” outras de “imitación”, etc.. Así mesmo , o problema do movemento e o cambio , o problema da pluralidade dos seres , que constituen o tema central da filosofía presocrática , tampouco quedou satisfactoriamente explicado por Platón. A filosofía de Aristóteles trata de encarar con novos conceptos estes problemas.
En substitución - e tamén , dalgunha maneira , adaptación – da teoría das Ideas , Aristóteles elaborou un novo marco para a comprensión dos seres que , co paso do tempo, recibiu o nome de “Teoría hilemorfica” .
Segundo Aristóteles , cada ser está composto por un dobre principio : a materia (hyle) e a forma (morphé). Se non queremos caer nos paradoxos de Parménide, é necesaro admitir que en todo proceso de cambio hai algo que permanece e algo que aparece e desaparece.
6 O que permanece é un substrato ou materia , e o que aparece é unha forma da que o substrato estaba privado – ao tempo que desaparece aqueloutra da que estaba dotado- .
Cada cousa alberga certas posibilidades , ainda que sempre limitadas , de cambio , de chegar a algo diferente . Non toda entidade pode chegar a ser calquera cousa pero si unha certa cantidade de cousas. A posibilidade de chegar a ser unha determinada cousa recibe o nome de potencia (dýnamis) na terminoloxía de Aristóteles. Pero a potencia é tanto a capacidade activa de producir un cambio como a capacidade pasiva de sufrilo. O oposto á potencia é o acto (enérgeia) , a realidade actual que de feito está sendo unha cousa. O acto é , pois , a realidade e actividade presente en cada momento.
Parménides chegou a negar o movemento porque implicaría o paso do non-ser ao ser e só a partir do ser se pode chegar ao ser. Do - non ser - nada se xera (hay que recordar que para os gregos a idea da creación dende a nada era inconcebible; é o Cristianismo o que introduce esta idea). Aristóteles responde á custión de Parménides aseverando que “o ser” pódese dicir (predicar) de moitas maneiras.( O ser é análogo). No cambio o - ser en potencia - é o que chega a - ser en acto - . Unha semente é unha árbore en potencia, e actualizase como árbore no momento en que comeza a xerminar.
TEORÍA HILEMÓRFICA
Explica a composición dos seres a partires de:
MATERIA
E
FORMA
Supera así o dualismo platónico da teoría das ideas e concilia o permanente e o cambiante.
TEORÍA POTENCIA – ACTO
Explica o devir dos seres como paso de:
POTENCIA
A
ACTO
Supera os argumentos sobre a imposibilidade do movemento de Parménides.
O cambio en xeral pode ser de dous tipos :
Cambio sustancial : cambio cualitativo ; aparición ou desaparición dunha entidade. Xeración e corrupción dun ser.( Unha arbore que se queima)
Cambio accidental : cambio dun aspecto non cualitativo ; simple modificación dunha entidade. Modificación dalgúns aspectos do ser. ( Unha arbore que lle caen as follas no outono).
Nos cambios substanciais unha entidade definida deixa de ser tal para converterse noutra distinta: é a xeración e corrupción dunha cousa.
O substrato de tales cambios é a materia última, que é eterna e capaz de adoptar todos os cambios. En realidade a materia última non é unha cousa determinada senón un principio
7 indeterminado – algo semellante ao que Anaximandro denominaba ápeiron – constitutivo dos corpos. É a potencialidade pura da materia eterna.
Pero non abonda coa descrición conceptual do cambio ; é preciso ademais explicar por que se producen os cambios. De aí que Aristóteles elabore unha teoría da causalidade. Para Aristóteles coñecer unha cousa é coñecer a súa causa. Distingue catro tipos de causas :
1. Causa material : é aquilo a partir do que se chega a formar unha cousa (materia) , é dicir, aquilo do que algo está feito.
2. Causa formal : é a forma que dá lugar a unha cousa concreta ( a esencia ou forma) , aquilo que determina o que é unha cousa.
3. Causa eficiente : é a actividade que pon en marcha o cambio, é o axente ou produtor da cousa. Nos seres naturais é a propia natureza . Nos artificiais o home.
4. Causa final : é aquilo ao que se dirixe o cambio , o obxectivo ou propósito do cambio.
Se tomamos como exemplo os cambios artificiais podemos distinguir facilmente as catro causas, nos procesos naturais , pola contra , a forma , a causa eficiente e a finalidade coinciden e se identifican. Son as formas , existentes en potencia na natureza , as causas eficientes e á vez finais dos procesos de cambio natural. Así , na xeración dunha arbore , a forma potencial na semente desprégase de acordo co seu sentido e finalidade : ser árbore. Os seres naturais tenden pois , a acadar a súa propia perfección. A natureza é principio e causa intrínseca do devir daqueles seres que non son artificiais.
Sen dúbida , a análise aristotélica das causas do cambio descansa nun modelo de actividade artesanal – as exemplificacións son frecuentes nas obras de Aristóteles -. Tal esquema explicativo implica claramente a preponderancia da causa final. As cousas fanse con un fin , e a elección dos materiais ou da forma están condicionados por ese fin . Pero Aristóteles estende este modelo explicativo tamén aos seres naturais. Tamén no devir natural o fin dirixe e orienta os procesos de cambio.
A extrapolación do modelo artesanal conduce , pois , a unha concepción teleolóxica da natureza en continuidade co platonismo e en oposición absoluta ó mecanicismo dos Presocráticos tardíos e , en especial , ao atomismo de Demócrito. A forte vocación de biólogo de Aristóteles contribúe a reafirmar esta concepción. O sentido común tende a considerar que os órganos dos animais están destinados a cumprir funcións ou finalidades ( os ollos son para ver , os oídos para oír , etc..) e no proceso de desenvolvemento embrionario , Aristóteles ve , con seguridade , o paradigma teleolóxico de toda a natureza. ( O fin do embrión é converterse nun individuo adulto e perpetuar a especie ).
A cosmoloxía.
Na súa obra Sobre o ceo, Aristóteles expón as características do universo (cosmos) , no que distingue dúas rexións : mundo sublunar, sometido ó cambio , a corrupción e formado polos catro elementos: lume, auga , terra e aire (Empédocles) – semella o mundo sensible de Platón - , e o mundo supralunar, perfecto , sen corrupción posible , e formado por unha substancia , éter ou primeiro corpo , a que os escolásticos chamarán quintaesencia – semella o mundo das ideas de Platón - .
8 Neste universo (cosmos) único , esférico , perfecto , finito (no espacio , non no tempo) , cada unha das súas rexións tean as súas propias leis. Imperfectas no mundo sublunar e perfectas de acordo co movemento circular. Este universo necesita dun primeiro motor inmóbil que é a causa do seu movemento. Este modelo cosmolóxico mantivo a súa influencia ata a ciencia moderna no século XVI.
2.4 A antropoloxía aristotélica
Na tradición cultural grega existen dúas concepcións diferentes da alma. Por unha parte , na tradición olímpica a alma identifícase coa vida , entendida esta com alento , animación. E , por outra parte , na tradición mistérico-órfica a alma é concebida como un espírito preexistente e inmortal.
Platón a partires dos seus contactos cos pitagóricos , adopta a concepción órfica da alma e convertea en peza clave de toda a súa filosofía. Aristóteles , trala súa primeira etapa de fidelidade ó platonismo , abandona este concepto de alma e retorna ao da alma entendida como principio de vida para ensamblalo no seu esquema hilemórfico. Así , a dualidade materia-forma e potencia –acto é ampliada por Aristóteles aos seres vivos. Estes son compostos de corpo (materia) e alma (forma). Por outro lado mentras que para Platón a unión do corpo e a alma é algo accidental e só por algún tempo , xa que o corpo é mortal e a alma non , para Aristóteles esta unión é unha unidade substancial. De onde se deduce a mortalidade da alma e do ser humano , posto que a alma, forma e acto do corpo , atópase indisolublemente unida a este.
Sen embargo , Aristóteles cando fala do entendemento axente, refirese a el como unha “parte da alma” pero “separada” do corpo que podería sobrevivir o home concreto. Os interpretes cristians de Aristóteles , interpretaron esta idea como unha defensa da inmortalidade da alma.
Aristóteles distingue , en linea con Platón , tres tipos de almas:
a) Alma vexetativa : é a forma inferior, propia das prantas. Exerce as funcións de asimilación e reprodución.
b) Alma sensitiva : é a propia dos animais. Permítelles ter percepción sensible , movemento local e , en moitos casos, imaxinación e memoria.
c) Alma intelectiva : que é a que as veces Aristóteles chama entendemento, asume as funcións vexetativas e sensitivas , e ademais fai posible o coñecemento científico. De aí que a actividade específica do ser humano sexa a actividade racional e que só lle sexa dado acadar a felicidade por medio dunha vida dedicada ao cultivo da razón.
Esta diferenciación das almas permitelle a Aristóteles explicar a escala dos seres vivos , xa que non todos posuen as tres almas , e considerar ás dúas primeiras (vexetativa e sensitiva) como unidas necesariamente ao corpo , o hilemorfismo queda a salvo , mentras que a alma intelectual (que tamén chama entendemento) pode ser considerada separable do corpo e inmortal.
9 Por outra banda , Aristóteles non chegou nunca a determinar con tanta claridade como Platón a cuestión da inmortalidade do entendemento , que nalgúns casos parece que se fundiría cun entendemento universal ou alma do mundo.
A ética : virtude e felicidade.
A ética ocúpase das accións humanas en canto que conducen ao ben do home. Para determinar cal é este ben , Aristóteles parte da consideración do home como ser natural . Todo ser natural se dirixe a algún fin. Este fin consiste na autorrealización ,polo que debe ser definido como ben ou perfección.
Todos están de acordo en que “o ben supremo ou autorealización” para o home é a felicidade. Ela é fin en si mesma e a lograla encamiñanse todas as accións do ser humano.
O que xa non é tan doado é determinar qué pode ser a felicidade. Os homes conciben a vida feliz de tres maneiras distintas en función dos bens que se poden desexar : bens externos (honra , fama , riqueza , etc…), bens do corpo (praceres) e bens da alma ( o coñecemento). De entre as posibles actividades , Aristóteles sinala que é unicamente a actividade teorética ou comtemplativa a que pode deparar unha vida feliz , porque é a única que se compaxina coa natureza racional do ser humano. Ela é o máis perfecto exercicio da máis perfecta facultade humana.
É certo que esta felicidade constitúe un ideal e como tal supera a finitude humana e crea unha tensión no desexo de inmortalidade . Por iso se conforma cunha felicidade limitada , que precisa de certas condicións (saúde , bens económicos , praceres…) e , sobre todo , da virtude para dominar a parte irracional da alma.
A virtude é a estratexia para conseguir a felicidade. Virtude e felicidade aparecen así claramente relacionadas. E Aristóteles entende que hai dosu tipos de virtudes:
a) Virtudes dianoéticas, que se refiren ao entendemento (sabedoría práctica e teórica)
b) Virtudes éticas , que van encamiñadas a dirixir as accións humanas.
O analizar que é a virtude ética , Aristóteles afirma que ten que ser unha das cousas que afectan a alma: as paixóns , as facultades (razón , vontade e desexo) ou un hábito. E como segundo el non pode ser nin unha paixón nin unha facultade, porque nin unha nin a outra fan bo ou malo ó home, ten que ser un hábito , que é un modo de nos comportar ben ou mal respecto das paixóns. E para explicar o que é a virtude recurre a noción de termo medio. Este sería o punto de equilibrio entre o exceso e o defecto nas nosas accións. Como exemplo de virtude podemos falar da valentía, que é o equilibrio entre a temeridade e a cobardía.
Definida a virtude como un hábito , Aristóteles definiría tamén a vida feliz como aquela que é conforme á virtude.
Aínda que Aristóteles fala de diversos ideais de felicidade en relación coas distintas formas de vida, considera a “autarquía” – capacidade de autosuficiencia – como ideal de felicidade. Feliz, en último termo , sería aquel que como un Deus “non precisa de nada nin de ninguén”.
10 A pesares do carácter práctico da ética de Aristóteles , non impide que, coma o seu mestre Platón, postule o ideal do sabio adicado a vida comtemplativa e a ciencia como a forma suprema de felicidade. E isto é porque a reflexión teórica é a actividade máis autárquica , ademáis da máis propía do home como ser racional. Aínda que este é o ideal de felicidade , Aristóteles dinos que non son despreciables niveis intermedios de felicidade coma a saúde , o pracer moderado , certos bens materiais , etc..
A política : orixe da sociedade e formas de goberno.
Ética e política son , para Aristóteles, aspectos inseparables dunha mesma realidade. O home é un “animal político” - zoon politikon - . Dirá Aristóteles que “ o home que non vive en sociedade ou é un Deus ou unha besta”, so na convivencia coas demáis persoas nos facemos humanos. O home non pode acadar a súa plenitude fóra da comunidade. Nela atopa satisfeitas as súas necesidades e actualiza as súas potencialidades.
As comunidades forman unidades orgánicas dirixidas a un fin. Nelas cada elemento está en función do conxunto como parte con relación a un todo.
A comunidade máis simple é a doméstica ou familiar, onde se satisfacen as necesidades cotiás de supervivencia e reprodución. Aquí os distintos membros (muller , fillos , escravos..) son dirixidos polo varón dun xeito natural. Sen embargo, a comunidade doméstica é insuficiente. A seguinte comunidade é a aldea . E as aldeas conforman a cidade-estado ou polis que é a única comunidade que pode acadar a autarquía.
Só no marco da Polis é posible a realización plena do home. Nela acadan o seu sentido as demais comunidades como partes dun todo. A polis existe, pois, por natureza, e non por convención, como pensaban os sofistas, pois só na polis é posible para os homes libres o exercicio da máis nobre posibilidade humana: a actividade intelectual contemplativa. O que a Aristóteles lle preocupa determinar desta institución natural é qué é o que converte a un home en cidadán. E cidadán é unicamente aquel que participa na administración da xustiza e no goberno da cidade. A acción política (participar nas decisións que afectan á vida na Polis) é o que determina a nosa condición de cidadán. O que non participa desta acción non podería ser considerado cidadán segundo Aristóteles.
Aristóteles, fiel ao modelo empírico que caracteriza a súa forma de investigación , parte , na elaboración da súa teoría política , dunha rigorosa análise de 158 constitucións escritas que recollían unha grande variedade de formas de organización política. A partires de ahí , tratará de atopar solucións aos problemas formulados na polis grega deixándose inspirar , máis alá de toda idealización utópica (Platón) , por un espírito realista e pragmático.
Aristóteles presupón que hai diversas formas de organizar a cidade , as cales poden ter como obxectivo conseguir o ben común , e que todas elas son rectas se cumpren esa función. O que
11 descalifica a un réxime político desde o punto de vista ético é que non exerza o poder en función do ben común. Para Aristóteles , todos os réximes que se propoñen o ben común son rectos desde o punto de vista da xustiza , e os que só teñen en conta o beneficio dos gobernants son defectuosos . Todos estes son desviación dos réximes rectos.
A forma de goberno ideal para Aristóteles é unha mestura de aristocracia e democracia , porque evita extremos. A esta organización política ideal dálle o nome de politeía (república). Esta solución vén ser unha democracia de clases medias , pois a clase media , en calquera sociedade, adoita comportarse como factor estabilizador, garantindo a paz : “ a cidade debe estar constituída de elementos iguais e semellantes no maior grao posible , e esta condición dáse especialmente na clase media”.
Aristóteles , de calquera maneira , móstrase partidario dun “posibilismo político” , é dicir , o goberno máis convinte é o que mellor se adapta ás características naturais de cada pobo. Rompe asi co idealismo do seu mestre Platón.
