Šta znam?
Istorija Venecije
K R I S T I J A N B E K
Član Venetskog instituta i Akademije dei Lincei Profesor Pariskog univerziteta Sorbona
Preveo s francuskog Nikola Bertolino ΠΛΑΤΩ ◊ XX VEK
Дигитализовао љ. Г. 2008. О. Ш. Naslov originala
Christian Bec, Histoire de Venise © Presses Universitaires de France, 1993
1. izdanje, 1993 (Que sais-je? br. 522)
SADRŽAJ ● Uvod
● I poglavlje — Koreni
● II poglavlje — Moć u usponu
● III poglavlje — Zlatno doba (XIII—XV vek)
● IV poglavlje — Sjaj i propadanje (XVI—XVIII vek) ● V poglavlje — Od pada Republike do naših dana ● Epilog — Predodžbe i mitovi o Veneciji
● Mape i dokumenti ● Bibliografija
U svetu nema grada koji se može s pravom hvaliti da ima tako izvanredan životopis kao Venecija. Nastavši verovatno još u rimskim vremenima, ona ponovo stiče oblik i vraća se u život tokom varvarskih najezdi u VI i VII veku naše ere. Kao vizantijski dukat1, ona je preživela pad
Ravenskog egzarhata i odolevala pritisku Franaka sve dok nije stekla svoju autonomiju u području oko Rialta.
To je mesto kamo su sredinom IX veka donete mošti sv. Marka, koji postaje zaštitnik zajednice, kasnije nazvane Civitas Veneciarum, sa duždem (dux) na čelu.
Veoma brzo posle toga, Venecija doživljava snažan privredni razvoj zahvaljujući svojoj pomorskoj trgovini. Počevši od hiljadite godine, pa tokom sledećih vekova, njeni mornari, trgovci i brodovlasnici stvaraju u Sredozemlju jedno prostrano carstvo. Četvrti krstaški rat, skrenuvši od svog cilja, donosi Republici nadmoćan položaj na Levantu, kako na, kopnu tako i na moru — položaj koji ona od tada nastoji da odbrani od svojih suparnika.
Unutar svojih granica ona postepeno uvodi originalne institucije, kombinujući — na idealan način, u očima vlastitog i stranog javnog mnjenja — vlast jednog pojedinca (dužda) sa vlašću jedne elite (Senata) i svih ostalih (Velikog veća). „Svih ostalih“: reč je, u stvari, samo o veoma uskom krugu koji čine članovi trgovačke aristokratije starijeg porekla, a koji je od 1297. zatvoren za nove pridošlice. Takav kakav je tada ustanovljen, venecijanski Ustav ostao je na snazi tokom pet stotina godina. ne pretrpevši znatnije izmene, što je još jedan razlog za divljenje.
Ali pritisnuta Turcima na Istoku, Serenissima2 se malo-pomalo morala okretati ka
kontinentu i stvarati sebi carstvo u Italiji; od Friulija na severu, sve do na nekoliko milja od Milana na zapadu, a na jugu sve do krajeva u blizini Ferare.
Početkom XVI veka suparnici Republike zaustavili su njenu ekspanziju na kontinentu. Otkrićem Amerike. pomorska trgovina se polako počela premeštati sa Sredozemnog mora na Atlantik. Venecija je malo-pomalo slabila ekonomski, fosilizovala se politički, a na Levantu gubila svoje teritorije. Ali zato se nije gasio njen izvanredni sjaj u svim oblastima kulturnog života: u arhitekturi, slikarstvu, književnosti.
Godine 1797, usled svoje slabosti i nesposobnosti ljudi koji su njom upravljali, Republika čiji je simbol lav pala je bez borbe u ruke Bonaparte, koji ju je ubrzo potom ustupio Austrijskom carstvu. Postavši ponovo plen Francuza pod Napoleonom I, da bi zatim opet dospela pod austrijsku vlast, Venecija je bila potčinjena strancima sve do 1866 (izuzev za vreme kratkotrajne II republike 1848. godine).
Prisajedinivši se 1866. godine Italiji, Venecija je počela prolaziti kroz period strašne obamrlosti, tako da je poslala provincijalna, pa se čini nesposobnom da vrati svoj nekadašnji sjaj. Danas je suočena sa takvim opasnostima kakve su potonuće, ekološko zagađenje i veliki demografski pad. U čemu je njena budućnost: da li samo u mučnom održavanju mesta na kojemu se nalazi i njenih remek-dela, ili pak u obaveznom prilagođavanju zahtevima modernog doba?
To su pitanja i problemi o kojima će biti reči u daljem tekstu, gde ćemo pokušati da pružimo jedan sintetičan pregled, ali i da jednoj izuzetnoj ljudskoj zajednici i izvanrednoj civilizaciji odamo počast punu divljenja i ljubavi.
1 Vojni okrug. (Prim. prev.)
2 Serenissimo je superlativ od prideva sereno (vedar, svetao); to je u isti mah i titula koju su nosili visoki
dostojanstvenici kakav je mletački dužd (a koja bi se mogla prevesti kao „svetli“, „prejasni“); la Serenissima
I poglavlje
KORENI Blato, pesak i voda
Grad u najpotpunijem smislu reči, Venecija je remek-delo, nametnuto od strane ljudi prirodi koja je, u početku, bila pre neprijateljska nego blagonaklona prema njegovom nastajanju.
Lagune u severozapadnom uglu Jadranskog mora predstavljaju neizmerno prostranstvo slane ili bočatne vode, peska i blata. Idući od severa ka jugu, najpre nailazimo na oblast u kojoj je laguna sužena, od Soče do Pjave; potom, od Jezola do Kjođe, na nešto šire područje koje sa otvorenim morem spajaju prolazi (porti), probijeni u duguljastim priobalnim trakama kopna (litus/lidi); zatim na izbočinu koju čini pokretna delta reke Po; te najzad, na oblast zatvorenih laguna između Komakja i Ravene.
U središnjoj laguni — a to je ona gde se nalazi Venecija — voda je mirna, ne mnogo duboka. ali izložena rastu i povlačenju veoma snažnih plima. Tu se iz močvarnog prostranstva od početka izdvaja više ostrva (Murano, Burano, Torčelo i druga), kao i jedno otočje (Rialto) od šezdesetak malih ostrva koja jedva izviruju iz vode, a grupisana su oko meandra nekadašnje reke (budućeg Velikog kanala).
Otežan pristup ovom mestu, gde se kroz kanale može kretati samo u barci, u znatnoj meri osigurava njegovu bezbednost. Njegov položaj postrance od kopna — koje je tokom vekova bilo na udaru osvajača, a potom potresano mnogobrojnim političkim preokretima — pogodovao je njegovim stanovnicima u sticanju nezavisnosti. Njih je pak nedovoljnost sredstava za život gonila na more, iz kojega su dobijali so i ribu i na kojemu su se bavili trgovinom. Teškoće opstanka u takvoj sredini razvijale su kod njih preduzimljivost, duh zajedništva i rodoljublje.
Počeci
U rimsko doba, Akvileja, na severu, osnovana 181. godine pre Hr., bila je administrativno središte te oblasti, rečna luka i raskrsnica puteva. Grado, u neposrednoj blizini, bio je baza mornarice i pomorska luka. Na jugu je Kjođa kontrolisala trgovinu usmerenu ka Padovi.
Godine 402. posle Hr., Alarihovi Goti napali su Akvileju i opustošili čitavo njeno područje. Time su izazvali bekstvo stanovništva i njegovo privremeno izbeglištvo u laguni. Prema legendi koju su kasnije negovali Venecijanci, kako bi pokazali drevnost svog grada i davnašnje poreklo njegove slobode, Venecija je navodno osnovana 25. marta 421. na ostrvcima područja nazvanog rivus altus (Rialto).
Godine 425. Atila i njegovi Huni ponovo su spalili Akvileju i opustošili Konkordiju. Kao i u prethodnom slučaju, taj upad je zacelo primorao stanovnike oblasti da potraže spas dalje od kopna, na otočićima lagune. Tako okupljeno, ovo stanovništvo je po svoj prilici oko 466. godine uvelo rudimentaran sistem vladavine izborom tribuna.
Sišavši u Italiju 486. godine, voda Ostrogota Teodorih ubio je 493. godine Odoakra, te se potom smestio u Raveni, gde se proglasio kraljem, čime je prouzrokovao novo preseljavanje stanovništva ka moru. On je poverio lokalnu upravu svojim činovnicima.
Teodorihov ministar Kasiodor poslao je 537. godine, posle smrti svog kralja, pismo tribunima koji su bili na čelu stanovništva lagune, tražeći da mu pomognu da u vreme gladi koja je zavladala prevozi iz Istre neophodne živežne namirnice. Tim tribunima — bez sumnje vojnim
vođama koji su takođe vršili sudske i upravne funkcije — Kasiodor je visokoparnim jezikom izrekao svoje divljenje za njihov način života. On je na taj način posvedočio da su postojale, već u VI veku, u laguni i na rekama, izvesne pomorske delatnosti (trgovina, pomoću brodova, sa krajevima duž obale i s one strane Jadrana, te ribolovi dobijanje soli iz mora), kao i neka vrsta mitske duhovne čistote: „Ti hvale vredni žitelji venetskog kraja, nekad bogatog ljudima plemenita roda, dospevaju na jugu do Ravene i Poa; na istoku uživaju u blagodetima jonskog primorja: tamo plima svojim kolebanjima u redovnim razmacima preplavljuje ravno tle; rastući, ona prekriva sav predeo, a opadajući, oslobađa ga. Ovde je vaš dom načinjen poput gnezda ptica močvarica, jer ono što je sada kopno, ponekad se pokazuje kao ostrvo, tako da tamo gde se iznenada ponovo ugleda, nepromenjen, raniji izgled predela, zaista pomišljamo da smo na Kikladima. Zbog te velike sličnosti, naseobine koje su proizvod prirode, ali koje su utemeljene nastojanjem ljudi, pokazuju se kao razbacane po toj vodenoj površini, rasprostirući se na prilično velikom prostranstvu: u stvari, zemljište se učvršćuje spletovima savitljive trske i ne zazire se od toga da se lako krhka odbrana suprotstavi navali mora... Stanovništvo stoga raspolaže samo jednim sredstvom za život, a to je riba koje ima u izobilju: siromasi tu žive na ravnoj nozi sa bogatima; svi se krepe jednom jedinom hranom, svi nalaze utočište u jednoj jedinoj vrsti nastambe; dom u kojemu živi njihov sused ne izaziva kod njih surevnjivost. te živeći tako umerenim životom izbegavaju dobro poznati porok kojemu je izložen svet. Sve svoje snage oni ulažu u iskorišćavanje solana...“
U godinama 568—570. Langobardi se nastanjuju u dolini Poa; zasnivaju kraljevstvo u oblasti oko Pavije, te izazivaju odlazak, ovaj put masovan i trajan, ne samo siromašnog sveta, već i zemljoposednika, civilnih, vojnih i verskih dostojanstvenika. Patrijarh iz Akvileje (biskupskog sedišta koje je, prema legendi, osnovao sv. Marko) premestio se u Grado. Trevižani su osnovali naselja na ostrvima Rialta i Torčela, Padovani u Malamoku, Friuljani u Gradu i Kaorlu. Kjođa i Jezolo takođe su primili izbeglice. Godine 639. podignuta je bazilika u Torčelu (ponovo izgrađena 864, a potom i 1008). Iste godine, pošto su Langobardi opseli Oderco, vizantijski duks osnovao je novi grad Čitanovu, ili Herakleju, po imenu cara Heraklija (Iraklija).
Svim ovim naseljima upravljala je vizantijska administracija na čijem je čelu bio ravenski egzarh, koji je vladao do 751, kada je Ravena pala, što je bio i kraj lombardijskog egzarhata.
Pošto je vizantijski car godine 726. svojim ediktom zabranio poštovanje svetih slika, pobunili su se crkveni ljudi na Zapadu, a stanovnici lagune stali su na njihovu stranu. „Venecijanska“ vojska izabrala je nevizantijskog duksa (dužda) koji se zvao Orso (Ursus). Sukob je okončan tako što se ovaj potčinio egzarhu, a njegove su funkcije potvrđene od strane cara. Ali desetak godina kasnije ubijen je, a vladavina nad oblašću privremeno je vraćena vojnim zapovednicima koji su svi bili lokalnog porekla, ali su upravljali u okviru vizantijske administracije. Orsov sin, Diodato (Deusdedit), drugi venecijanski „dužd“, premestio je godine 742. sedište vlade iz Čitanove u Malamoko.
Tako je vrhovna titula već tada težila — a težiće i dugo potom — da postane svojina neke dinastije, ili neke od moćnih porodica, pošto je trenutno vladajući dužd nastojao da njegov sin bude naimenovan najpre za njegovog pridruženog vladaoca, a zatim i za njegovog naslednika. Tako je dužd Mauricio (Maurizio, Mauricijus), koji je izabran 764. a oko 775. podigao katedralu sv. Petra u Kastelu, pridružio sebi u vladanju, 778. godine, svog sina Đovanija (Giovanni, Johanes) koji ga je po njegovoj smrti i nasledio. Ali porodici Obelerio (Obilerius) uspelo je da duždevi Đovani i Mauricio II budu 803. godine svrgnuti... Suparništvo i surevnjivost klanova sprečili su uvođenje nasledne monarhije u Veneciji.
Međutim, pošto je franačko carstvo progutalo langobardsku kraljevinu, Karlo Veliki je nameravao da svojoj državi pripoji i venetsku oblast. Stoga je poslao svog sina Pipina da zauzme lagunu. Pipin se dočepao Kjođe, Grada, Čitanove i Jezola, ali njegovo je napredovanje zaustavio otpor stanovništva okupljenog kod Rialta, pa se on na kraju morao povući. Sledeće godine, na osnovu ugovora zaključenog između istočnog i zapadnog carstva, ovo poslednje je odustalo od polaganja prava na venetsku oblast, koja je ostala pod vizantijskim suverenitetom. Mada su duždevi i dalje bili pravno potčinjeni Vizantiji, koja im je dodeljivala počasne titule (među njima i titulu hipatos. „konzul“), Venecija je težila faktičkoj nezavisnosti, a uz to se i odvajala od ostalih krajeva Italije, izbegavajući na taj način socijalno-političke potrese kroz koje će oni prolaziti.
Ka nezavisnosti
Organizator otpora žitelja venetske oblasti protiv Franaka, Anjelo Partečako [Agnello Parteciaco, ili Partečipacio (Partecipazio), Agnellus Particiacus], došao je na čelo dukata 811. godine. On se sa Malamoka premestio na ostrva Rialta — koja su bila bezbednija — i od svog doma napravio dvorac u kojemu je bilo sedište vlade. Tako je to mesto postalo novi politički, trgovinski i verski centar lagune. Otočići su ojačani i na njima su izgrađene kuće koje su najčešće bile od drveta, sa slamnim krovom, ali su već imale dvoja vrata, od kojih su jedna bila okrenuta ka kopnu.
Godine 829. dužd Đustinijano Partečako (Giustiniano Parteciaco, Justinianus Particiacus), Anjelov sin, potpisao je testament koji nam pruža dragocene podatke o porodičnim dobrima. „Tu se pokazuju dve vrste dobara i prihoda: neki su karolinškog tipa, kao što su kuće, zemljišni posedi, te 'pridvorje', koje predstavlja središte gazdinstva (curtis, kako su ga nazivali na Zapadu), sa izvesnom količinom pokretnih dobara: robovima, govedima, raznim oruđem, među kojim i onim od železa; ali nalazimo i začine, ukrase i — naročito — 'solde', uložene u znatnim iznosima u trgovinu na moru, pa ukoliko navedene libre predstavljaju obračunsku monetu koja odgovara srebrnom novcu sa Zapada, čini se da 'dejstvujući' soldi predstavljaju stvarnu monetu, koja ne može biti ništa drugo do zlatni solidus, osnova vizantijske monete. Ovaj dokument predstavlja. dakle, svedočanstvo o tome kako je rano u Veneciji počela trgovinska delatnost, po svoj prilici sa vizantijskim svetom.“ [Braunštajn-Delor (Braunstein-Delort).]
Legenda tvrdi da su u godini koja je prethodila ovom testamentu, 828, dva venecijanska trgovca donela iz Aleksandrije telo svetog Marka, sakriveno ispod svinjskih polutki; da su zahvaljujući svetim moštima izbegli strahovitu oluju, te da su ih u Veneciji radosno dočekali patrijarh iz Grada, biskup iz Olivola i dužd koji je odmah naredio dase pored njegovog dvorca podigne kapela, gde će posmrtni ostaci svetitelja biti čuvani. Od tada će ovaj jevanđelist biti moćni pokrovitelj Venecije kojemu će se svi obraćati u molitvama i prilikom bitaka, dok će lav, njegov znak, ukrašavati zastave, brodove i spomenike.
Krajem prve trećine IX veka Venecija je već bila stekla svoje glavne karakteristike. Na njenom čelu je dužd, sa veoma širokim ovlašćenjima, a pomažu mu dva tribuna, proizašla, kao i on, iz krupne zemljoposedničke aristokratije koja ulaže sredstva u trgovinu. Pod takvom vladavinom, Venecija nameće svoj uticaj u laguni i u obližnjem kopnenom pojasu, učvršćujući svoj položaj na razmeđi vizantijskog, franačkog i slavenskog sveta. Preko nje, najzad, ide i trgovina između Carigrada i Zapada.
Ugroženi od strane slavenskih gusara, koji iz dalmatinskih gradova kreću u pljačkaške pohode po Jadranskom moru, kao i od onih saracenskih, koji stižu sa Sicilije i iz Barija, Venecijanci uspostavljaju — ne bez teškoća, i zahvaljujući svojoj floti — sopstvenu nezavisnost između dvaju carstava. Tako su 840. godine sakupili šezdesetak brodova, sa posadom od dvesta ljudi na svakome od njih, ali su ipak pretrpeli poraz od muslimana pristiglih iz Tarenta. Međutim, već dve godine kasnije stvorili su novu, isto tako veliku eskadru.
Ugovorom sa Lotarom3 iz 840, utanačene su pojedinosti iz mirovnog ugovora zaključenog
između Vizantije i Franaka, tako što je ustanovljena autonomija venecijanske teritorije koja je, pored ostrvlja Rialta, obuhvatala Olivolo, Murano, Malamoko, Kjodu, Torčelo, Burano, Čitanovu, Kaorle, Grado, usque ad aquas salsas4. U ugovoru su nabrojani gradovi na kopnu koji
održavaju veze sa venecijanskim ostrvima i opisana je trgovinska i zemljoposednička delatnost u kojoj Venecija ima pravo da učestvuje. A pre svega, dužd se u tom spisu više ne naziva „poniznim duksom venecijanske provincije“, već „slavnim duksom Venecijanaca“.
Drugi znak postepenog osvajanja nezavisnosti predstavlja uvođenje venecijanskog novca. Na prvim srebrnjacima koji na sebi nose ime Venecije u početku su se na aversu nalazila imena careva Zapada. Ali oko 875. na njihovom se reversu pojavljuju reči Christe salva Venecias, a na drugoj strani natpis kojim se Gospod poziva da čuva „rimskog“ cara, to jest onoga na Istoku.
Međutim, venecijanski novac predstavlja i znak privrednog poleta. Venecijanci izvoze na Istok neke proizvode sa Zapada (među njima i drvo), a na Zapad uvoze so, ribu, začine i svilene tkanine.
Privredni polet praćen je demografskim i političkim razvojem. Godine 900, pored dužda Petra Tribuna (Pietro Tribuno, Petrus Tribunus) imenovane su i sudije (judices), pripadnici moćnih porodica, sa ovlašćenjima koja su ograničavala moć šefa države.
U suočenju sa pretnjom Madžara, koji su se dočepali Čitanove, Altina i oblasti Treviza i Padove, ali su ih Venecijanci porazili 899, taj isti Petar Tribun naredio je da se izgradi bedem koji se prostirao od dvorca, pa duž istočne obale Olivola sve do crkve Santa Maria Zobenigo. Time se, tako reći, materijazovalo ono što će postati grad Venecija: Civitas Rivoalti, a potom Civitas Veneciarum.
U X veku izgled Venecije mora da je bio otprilike sledeći. U oblasti nazvanoj Rialto — a to ime tada nije označavalo i četvrti sa one strane Velikog kanala, već samo one kojima odgovaraju današnji sestiere5 San Marko i jedan deo sestierea Kastelo — unutar međa obeleženih
kanalima Đudeka i Murano, sa krivuljom Velikog kanala u sredini, padaju u oči poneka crkva i kapela, duždeva palata u obliku tvrđave, te gomila kuća stisnutih jedna uz drugu, često i sa vrtom pored sebe. Mada je većina njih još uvek bila od drveta, u njih su ponekad ugrađeni i arhitektonski elementi poreklom najpre iz Čitanove i Malamoka, a potom i iz Torčela i drugih mesta. Naime, mada je Torčelo u IX veku bio sedište biskupa i, prema rečima jednog istočnog cara, „veliko trgovište“, u X veku počelo je njegovo postepeno opadanje u korist novog centra.
3 Reč je o franačkom caru Lotaru I, sinu Ludviga I Pobožnog. Ludvig je 839 god. poverio upravljanje zapadnim delom
svoje carevine svom najmlađem sinu i miljeniku Karlu (poznatom pod nadimkom Ćelavi), dok je istočni deo, dakle i Italiju, dao na upravljanje Lotaru. (Prim. prev.)
4 „Sve do slanih voda.“ (Prim. prev.)
5 Sestiere, „šesti deo“; svaki od šest delova na koje su nekad bili podeljeni pojedini gradovi u Italiji. Venecija je i
danas zadržala takvu podelu. Tri sestierea prostiru se s jedne strane Velikog kanala: San Marko, Kastelo i Kanaređo; a tri sa druge: Santa Kroče, San Polo i Dorsoduro. (Prim. prev.)
Još uvek pravno potčinjeni Vizantiji, duždevi su se i dalje pokazivali nesposobnima da nametnu svoje naslednike za više od dve ili tri generacije posle sebe. Među velikim porodicama iz kojih su poticali tribuni, kao što su porodice Partečako, Orseolo i druge, glavnu reč je često imala porodica Kandijano (Candiano). Energični, agresivni, arogantni, uporni, oni su se nalazili na vlasti od 932. godine. Jedan od njih, Petar Kandijano IV, izabran 959, oženio se sestrom markiza od Toskane Valdredom (Waldrada), koja mu je u miraz donela velike zemljišne posede u Friuliju i u oblastima Treviza i Ferare. Dospevši do vrha vlasti, ponašajući se kao pravi feudalac, izazvao je 976. godine pobunu naroda koji ga je ubio i zapalio palatu duždeva i mnoge susedne zgrade, među kojima i crkvu sv. Marka.
Nasledio ga je Petar I Orseolo koji nije dugo vladao, pošto je 978. dao ostavku i povukao se u samostan. Imao je ipak dovoljno vremena da počne ponovnu izgradnju duždevske palate i crkve sv. Marka. Za ovu poslednju naručio je iz Carigrada oltarsku ploču koja će — nakon što mnogo puta bude uvećavana i prerađivana — postati Pala d'oro6.
Slabost poslednjih duždeva iz tog stoleća nije bila ništa manja, tako da su se oni pokazali nesposobnima da uvedu vladavinu reda. Sve će se, međutim, promeniti kada 991. godine bude izabran Petar II Orseolo, čija vladavina na blistav način označava ulazak u XI vek i s kojim započinje uspon mletačke moći.
II poglavlje
MOĆ U USPONU Doba poleta
Članovi porodice Kandijano, nalazeći se na čelu dukata tokom više decenija, doživeli su neuspeh, pa je Veneciju krajem X veka zahvatila kriza kako u unutrašnjem životu, tako i u spoljnim odnosima.
Pripadajući stranci koja se suprotstavljala Kandijanima, sin dužda Petra I (onoga što se 978. povukao), Petar II Orseolo, izabran 991, uhvatio se s tim teškoćama ukoštac i doneo gradu nov polet. Ličnost od prvorazrednog značaja u političkom, diplomatskom i vojnom pogledu, tako da joj vrednost priznaju i savremeni hroničari (među njima i jedan od njegovih bliskih saradnika, đakon Đovani), on je započeo ostvarivanje jednog veoma dalekosežnog programa. Ponovo je uspostavio jedinstvo unutar zajednice, postigao da ona bude priznata od strane istočnog i zapadnog carstva, te učvrstio moć Venecije na Jadranskom moru.
Godine 997. izglasan je zakon kojim se osuđuje buntovnički duh. Taj zakon, posle žestokih borbi među strankama u prethodnom stoleću, izražavao je sveopštu želju za javnim mirom. S druge strane, suprotstavljajući se namerama patrijarha iz Akvileje da potčini patrijaršiju u Gradu, kao i pretenzijama biskupa iz Treviza, Beluna i Čenede da svoju jurisdikciju nametnu teritorijama na rubovima lagune, Orseolo je branio autoritet i nezavisnost svog sveštenstva, koristeći kao oružje, na primer, i uskraćivanje soli, kako bi biskupa iz Beluna primorao da popusti.
Sa zapadnim carstvom on je 992. godine potpisao sporazum kojim je raniji ugovor „među susedima“ pretvoren u ugovor „među narodima“. Ta bilateralna nagodba predstavljala je neku
vrstu implicitnog priznanja samostalnosti dukata. Godine 996. Orseolo je za Venecijance obezbedio pravo da na obalama reka Pjave i Sile otvaraju poslovnice i skladišta, što je predstavljalo jamstvo da se mogu slobodno kretati i da na teritorijama carstva budu oslobođeni plaćanja taksa. Najzad, godine 1001, prilikom tajnog susreta sa Otonom III u Veneciji, iako je i dalje odbijao da priključi Veneciju njegovom taboru, uspeo je da grad bude oslobođen obaveze da plaća danak carstvu.
Sa Carigradom dužd je uspostavio tesne veze i uzajamno poverenje, zasnivajući to na podršci koju je istočnom carstvu pružio na moru. Već 992. godine jedna carska hrisovulja („zlatna bula“) svedoči o toj činjenici. Na osnovu nje, venecijanski su trgovci za svoju robu plaćali umanjene takse, a omogućeno im je i da se njihovim poslovima neposredno bavi finansijska služba prestonice. Zauzvrat, Venecija se obavezala da u svakoj prilici prevozi carske vojnike sa Bosfora do vizantijskih teritorija u južnoj Italiji. Bila je to teška obaveza, ali na osnovu nje se podrazumevalo da u Jadranu carsku mornaricu treba da zamenjuje venecijanska, što je ujedno bilo i prećutno priznanje moći i autoriteta Venecije u ovoj regiji.
Godine hiljadite dužd je krenuo u pohod protiv Slavena iz oblasti oko reke Neretve. Odneo je blistavu pobedu u pomorskoj bici kod Zadra, te osvojio Korčulu i Lastovo, značajna gnezda gusara. Primorao je Neretljane da se odreknu danka koji im je Venecija dotad morala da plaća i uspostavio svoju vlast u znatnom području duž dalmatinske obale. Ovaj uspeh simbolično je potvrđen titulom dux Dalmatinorum koja mu je tada dodeljena. Ona će biti spominjana svake godine, na dan Uzašašća, prilikom verskog obreda koji se vršio na moru i čime je bila najavljivana i buduća ceremonija „venčanja sa morem“.
Mada je uz to potpisao i neke trgovačke ugovore sa Arapima iz Sredozemlja, Orseolo je ipak 1002. godine pokrenuo pobedonosni pohod protiv Saracena koji su bili napali i opseli Bari.
Duždeva politika zasnovana na ravnoteži dvaju carstava bila je toliko uspešna, da je on jednog svog sina oženio nećakom vizantijskog cara, a drugog snahom vladara nemačkog Svetog rimskog carstva. Umro je 1009, a nasledio ga je njegov sin Oton (kumče istoimenog cara). Sin nije bio ravan ocu, pa je 1026. oteran i morao je pobeći u Carigrad, Taj završni neuspeh porodice Orseolo ničim ne umanjuje ranije uspehe njenih članova: „Oni su naznačili put kojim valja ići: jednostavno održavati dobre susedske odnose sa carem Zapada, uviđati značaj tradicionalnog i toliko korisnog sporazumevanja sa vizantijskim Istokom, čime biva omogućen razvoj pomorske trgovine.“ [Tirije (Thiriet).]
U sledećim decenijama, uostalom, i dalje se išlo već prokrčenim putevima. U unutrašnjim odnosima, praksa da dužd imenuje svog saupravljača i budućeg naslednika bila je blizu svog kraja za vreme vladavine Domenika Flabijanika (Domenico Flabianico, 1032—1042). Ta promena, kao što tvrdi jedan venecijanski hroničar iz znatno kasnijeg razdoblja, pre je značila da je uveden nov običaj nego da je proglašen nekakav zakon. No u svakom slučaju, praktično je stavljena tačka na sve dalje pokušaje duždeva da uspostave naslednu vlast, a s tim u vezi stavljena je tačka i na duždevsko štićeništvo u Veneciji.
Domeniko Kontarini (Domenico Contarini), koji je izabran za dužda 1042. godine, smatrao je da crkva sv. Marka kakvu je počeo graditi Petar II Orseolo nije po meri grada, pa je naručio nove projekte, zasnovane na planovima crkve Svetih Apostola u Carigradu. Obratio se umetnicima iz Ravene radi izrade mozaika, a da bi zdanje bilo što lepše, tražio je od trgovaca koji su se vraćali sa Istoka da donose mramor i skulpture.
U okviru gregorijanske reforme i raskola sa Istokom, između patrijarha iz Akvileje i onoga u Gradu nastavila se borba za uticaj. Godine 1053. papa Lav IX i rimski sinod priznali su
koegzistenciju dveju patrijaršija i prava onoga u Gradu. Dužd je želeo takav ishod, ali je odbio da i jednom i drugom patrijarhu prizna veću vlast nad biskupijama u laguni i nad venecijanskim crkvama.
Godine 1062. Kontarini je preduzeo nov pobedonosni pomorski pohod protiv Dalmacije i zauzeo Zadar.
Njegov naslednik Domeniko Selvo zaključio je sa zapadnim carstvom ugovor kojim su pružane pogodnosti venecijanskoj trgovini u severnoj Italiji. Kad su Normani Roberta Gviskarda (Guiscard) zauzeli Bari i Amalfi (1071), a potom i Salerno (1076), i time ugrozili veze Venecije i Istoka, dužd je, na poziv cara Aleksija I Komnina, započeo protiv njih niz veoma tegobnih vojnih pohoda, praćenih uspesima, ali i porazima; zbog poslednjeg takvog neuspeha, doživljenog pred Krfom 1084, Selvo je bio svrgnut.
Tokom tih borbi, car Istoka je novom hrisovuljom 1082. godine dao značajne povlastice Venecijancima. Dužd je tim dokumentom stekao doživotnu rentu (roga) i titulu protosevasta, takođe doživotnu. Venecijanskim trgovcima data su skladišta sa delom obale u Carigradu, jedna pekara i sidrišta, kao i dozvola da slobodno trguju sa čitavim nizom luka i utvrđenih mesta. Potvrđujući valjanost politike koju je Venecija vodila na Jadranu, ovaj dokument priznaje tako reći potpunu njenu samostalnost u odnosu na istočno carstvo. „Povlašćenim položajem koji im je dao 1082. godine car im je (Venecijancima) široko otvorio vrata Istoka. Tog dana Venecija je postala svetska trgovačka velesila.“ [Dil (Diehl).] A Vitalijano Falijer (Vitaliano Falier) dobio je 1094. godine titulu dux Croatiae.
Te iste godine svečano je osvećena bazilika sv. Marka. Nakon što su bile nestale u toku požara 976. godine, mošti sveca čudesno su pronađene u južnom delu transepta novoga zdanja i sahranjene u crkvi. To čudo je uvećalo ugled spomenika koji je tada bio najraskošniji u čitavom zapadnom svetu: crkva sv. Marka na blistav način svedoči o pobožnosti, bogatstvu i nacionalnom ponosu Venecijanaca.
Dok je početkom XI veka Venecija još uvek bila samo živahna ribarska i zanatlijska palanka, krajem tog veka njena veličina i njen položaj već su neuporedivo značajniji. Njom upravlja dužd uz pomoć svog dvora, visokih dostojanstvenika i sposobne administracije. Okupljajući se na javnim skupštinama, populus ga bira aklamacijom i obavlja zakonodavne i sudske poslove. Dominantni element društva čine case vecchie, stare porodice [Kontarini, Orseolo, Falijer, Badoer, Mikjel (Michiel), Đustinijan (Giustinian)], koje poseduju velika imanja i stalno sve više ulažu u trgovinu, a uz njih i nove porodice, case nuove. Trgovačka društva koja one obrazuju zovu se rogadie i colleganze. Ona prva poveravaju robu nekom trgovcu, i njegov je posao da tu robu proda; u drugima se kapital i rad udružuju, pa se dobici dele napola, a gubici u odnosu dve trećine/jedna trećina.
Ispod sloja koji čine ti primati7 nalazi se jedan drukčiji, sloj malih ljudi koji nije
strukturisan u vidu korporacija, a koji — prema rečima jednog hroničara iz tog doba — „niti ore, niti seje, niti bere“, već živi od mora.
Međutim, prvi krstaški rat i zauzeće Jerusalima od strane vojske sa Zapada uskoro će svim Venecijancima otvoriti nove perspektive.
Uprkos teškoćama, nagli uspon
Ulazak Venecije u XII vek nije bio baš srećan. U godinama 1105. i 1106. ona je stradala u dva požara. Prvi je uništio otprilike šest parohija; drugi je slistio stotine stambenih kuća i mnoge crkve. Stanovnici Malamoka, pošto ih je oterala voda koja je bila u usponu, sklonili su se u Kjođu, u koju su premestili i svoju biskupiju. Godine 1116. u jakom zemljotresu rušile su se kule i kuće.
U oblasti Jadrana, ambiciozni mađarski kralj Koloman, koji je nametnuo svoju vlast u Hrvatskoj, osporio je duždu pravo na titulu dux Dalmacije. On je malo-pomalo širio svoju vlast sve do obale, pa je 1105. ušao u Zadar. a 1108. u Trogir.
Godine 1111. Aleksije Komnin dao je Pizancima znatne povlastice i jednu gradsku četvrt u Carigradu, narušavajući tako isključivost prava venecijanskih trgovaca u istočnom carstvu. Godine 1118. car je išao čak dotle da je Venecijancima odbio da potvrdi prednosti koje su im bile priznate 1082. Tako su se ovi poslednji prvi put našli suočeni sa činjenicom da im Pizanci, koje su doveli krstaški ratovi, konkurišu u istočnom Sredozemlju.
Poznato je da su u prvom krstaškom ratu, povedenom na traženje Urbana II, u borbu protiv nevernika stupili uglavnom stanovnici Francuskog kraljevstva i Normani sa juga Italije. Kao susedi Provansalaca, u njemu su učestvovali i Đenovljani, čija je podrška krstaškoj vojsci bila presudna, naročito prilikom zauzeća Antiohije 1097.
Zainteresovani u prvom redu za uticaj krstaških ratova na trgovinu, Venecijanci su u početku oklevali da se i sami uključe, pa su to učinili tek kad su shvatili kakve su prednosti stekli u Svetoj zemlji njihovi pizanski suparnici. Stoga je njihova flota, kojom je komandovao dužd Vitale Mikjel, tek 1009. krenula ka Zadru, a potom dospela do Rodosa, gde se sudarila sa brodovljem iz Pize. „Polazna tačka iz Egejskog mora ka prekomorskim krajevima“, kako je tada nazivana oblast u kojoj su krstaši osnivali svoje države [Lejn (Lane)], to ostrvo je tada bilo pod vlašću Carigrada. Suočivši se prvi put, Venecijanci i Pizanci zapodeli su bitku; oni prvi su odneli pobedu i domogli se znatnog broja zarobljenika koje su uskoro pustili u zamenu za (neodržano) obećanje Pizanaca da će odustati od svake trgovine u istočnom Sredozemlju. Pobednici su se potom zaputili duž obala Kilikije i u Miri se dočepali moštiju (?) sv. Nikole, koje su prilikom povratka doneli u domovinu i sahranili u crkvi na Lidu. Dospevši do obala Jerusalimskog kraljevstva, stavili su se u njegovu službu i pomogli mu u osvajanju Haife i Jafe (1100).
Godine 1122. Venecijanci su krenuli u nov pohod. U prolasku su zauzeli Krf i opljačkali Lezbos, Samos i Rodos. 1123. godine kod Askalona potukli su egipatsku flotu, te na taj način za izvesno vreme prekratili pomorsku moć Saracena u istočnom Sredozemlju. Godine 1124. učestvovali su u osvajanju Tira, koji se predao posle dugotrajne opsade. Kao nagradu za pružene usluge, dobili su jednu gradsku četvrt u Akri i trećinu grada Tira. Ubrzo su u gradovima Jerusalimskog kraljevstva počeli osnivati i kolonije koje su imale crkvu (često posvećenu sv. Marku), mlin, pekaru, javna kupatila i tvrđavu, a pored povlašćenosti u oblasti sudske nadležnosti, bile su oslobođene plaćanja taksa, poreza i carinskih dažbina.
Posle Kolomanove smrti 1114. godine Venecija se suprotstavila Madžarima, nastojeći da povrati izgubljeni položaj u dalmatinskim gradovima. 1115—1116. ponovo je osvojila Zadar i Šibenik; zadržala je lokalne institucije, ali ih je stavila pod nadzor svojih činovnika s titulom conte8. Godine 1125. morala je da nastavi borbu, ovaj put protiv Madžara Stefana II, pa je,
8 Izvedeno od latinskog comites (množina od comes, pratilac), što je u doba Konstantina Velikog (a i kasnije, u vreme
Vizantije) predstavljalo visoku činovničku titulu iz koje će nastati i plemićke titule comte (fr.) i conte (it.). (Prim. prev.)
vrativši vlast nad Splitom i Trogirom, pretvorila severni deo Jadrana u „venecijanski zaliv“, prema rečima jednog kartografa iz tog doba. Duždu je data i titula totius Istriae dominator.
Pošto je istočnom carstvu bila neophodna njena vojna i ekonomska podrška, Veneciji su, uprkos ozbiljnim problemima u održanju koegzistencije njenih trgovaca i Grka, hrisovuljom iz 1126. godine ponovo uspostavljena njena ranija prava. 1148. godine novim carskim ediktom proširena je površina venecijanske kolonije pored obale Zlatnog roga. Veneciji su za njenu trgovinu postali dostupni Rodos, Kipar i ostrva u Egejskom moru.
Na zapadnoj obali Jadranskog mora gradić Fano zatražio je 1141. godine da bude stavljen pod zaštitu Venecije. Ona je njegove stanovnike priznala za svoje saveznike i podanike, dobivši, zauzvrat, za svoje ljude prava meštana tog gradića. Tada je dužd uzeo i titulu dominator in Marchia.
U južnom delu Jadrana Venecijanci su se sukobili sa Normanima i ambicijama njihovog vladara Rožera (Roger) II. Pružajući protiv njega podršku Manojlu Komninu, godine 1148. ponovo su zauzeli Krf, kojega su se njihovi protivnici u međuvremenu bili dočepali.
Najzad, grad iz lagune došao je na kopnu u sukob sa susednim gradom Padovom, budući da je ova htela da skrene vode Brente, uz opasnost da poremeti ravnotežu na obali. Venecija je lako pobedila u tom lokalnom sporu, zbog kojega je prvi put upotrebila najamnike u jednom sukobu na kopnu.
Zahvaljujući svojoj sposobnosti da brzo reaguju, kao i svojoj dinamičnosti, Venecijanci su tokom prve polovine XII veka dali snažan podstrek svojoj trgovini, ali i unutrašnjem životu svog grada.
Na ekonomskom planu, oni su postali ti koji su Italiju i Nemačku snabdevali svilenim tkaninama, začinima, pamukom, šećerom, mirisima i dragim kamenjem sa Istoka; na Istok su pak izvozili drvo, gvožđe i bakar; uspostavili su, u sopstvenu korist, monopol na sol. „Venecija, to skladište Istoka na vratima germanske centralne Evrope, ostvarila je prosperitet koji je isto toliko bio povoljan za nju samu koliko i neophodan drugima.“ (Tirje.)
Početkom XII veka pojavljuju se nova udruženja venecijanskih trgovaca, bolje prilagođena razvojnim tokovima u području nad kojim su zagospodarili, od Sirije do Romanije9,
od Grčke do Egipta. Reč je o „kompanijama“ u kojima su se udruživali dvojica ili veći broj pojedinaca, s tim što je svaki od njih unosio svoj deo kapitala, svi su radili, svi bili međusobno solidarni, a dobitke i gubitke delili su u srazmeri sa novcem koji su uneli.
Simbol rasta pomorske moći o kojemu je već bilo reči bila je izgradnja državnog Arsenala, 1104. godine, za vladavine dužda Ordelafa Falijera, na Zemelama (Blizancima), dvama močvarnim otocima u istočnom delu arhipelaga. Tu će postepeno nastajati ogromni kompleks brodogradilišta, livnica, skladišta, radionica, a tu će biti razrađen i jedan racionalno zamišljen vid ratnih i trgovačkih brodova.
Na političkom planu, dužd je još uvek zadržavao veliku vlast i ponašao se kao pravi vladar. Kad je bio odsutan, često je njegov sin bio taj koji je upravljao i zapovedao flotom. Članovima njegove porodice često je pripadala zapovednička uloga u inostranstvu. Dužd je, najzad, često ostvarivao bračne veze svojih sinova i kćeri sa potomcima kraljeva i vladara.
9 „Romanijom“ ili Romanskim carstvom (Impero di Romania) u srednjem veku je nazivana teritorija Vizantijskog
carstva. Posle njegove propasti, Venecijanci su to ime davali onim vizantijskim teritorijama koje su pripale Mletačkoj republici. Tako je i venecijanski bail u Carigradu bio predstavnik „republike Romanije“ (v. u III poglavlju, str. 33). (Prim. prev.)
Tokom godina, međutim, vlast je težila da postane svojina „jednog apstraktnog entiteta, države.“ [Corci (Zorzi).] S jedne strane, patrijarh, biskupi i opati više nisu učestvovali u državnim poslovima: tako je nastalo jedno od osnovnih obeležja venecijanske politike, odvojenost crkve i države. S druge strane, godine 1143. pojavilo se Veće Mudrih (Consiglio dei Savi ili Consilium Sapientium), čiji su se članovi birali iz aristokratije koju su činili principes ili nobiliores: to telo, kojemu je predsedavao dužd, možda je birao populus, koji je na nj prenosio deo svoje vlasti, a zadovoljavao se time da odobrava njegove odluke. Uporedo s tim pojavilo se još jedno, manje veće, sastavljeno od ljudi bliskih duždu. Tako je došlo do postepenog ograničenja vlasti dužda i skupštine (arengo). Godine 1147. venecijanski izaslanici u Carigradu govorili su u ime dužda i „celokupne Zajednice“.
Posle požara o kojima je već bilo reči, a koji su bili tako velikih razmera delimično i zbog činjenice da su kuće pojedinaca još uvek bile građene od drveta, pri ponovnoj izgradnji grada često su upotrebljavani cigla i istarski kamen. Središte grada, na koje su se sve više usmeravala ulaganja u nekretnine, ostala je četvrt sv. Marka. Početkom veka izgrađene su crkve sv. Agneze i sv. Jovana Odrubljene Glave (San Giovanni Decollato ili San Zan Degolà); u ovoj drugoj zadržani su stubovi sa vizantijskim kapitelima, kao i freske istog porekla. Ali Venecija je još uvek imala neobičan izgled: „Ako zamislimo šezdeset crkava i veliki broj kuća, a u isti mah i prisustvo močvara, ali isto tako i vrtova i vinograda u samom srcu grada, dobijamo veoma sugestivnu sliku tog čudnovatog mikrokosmosa, gde se trgovalo, gde su se potpisivali ugovori i gradili brodovi, ali gde su se takođe gajili vinova loza i povrće, i gde se išlo u ribolov, pa čak i u lov.“ (Corci.)
Spoljni problemi i uspostavljanje unutrašnjeg reda
Druga polovina XII veka, između izbora dužda Vitalea Mikjela II i četvrtog krstaškog rata, u znaku je ozbiljnih teškoća na međunarodnom planu, nastalih intervencijom cara Fridriha Barbarose (Friedrich Barbarossa) u Italiji, neprijateljskim stavom istočnih careva i pobunama u Dalmaciji.
Željan da rimskom carstvu vrati izgubljenu veličinu i sjaj, Fridrih Barbarosa se posvetio jačanju svog uticaja u Nemačkoj, a potom i u Italiji, suprotstavljajući se papskoj vlasti. Venecijanska republika — brinući brigu, kao što već znamo, o svojim pomorskim poduhvatima, usmerenim više ka pučini nego ka kopnu — najpre je nastojala da ostane neutralna u sukobu između crkvenih vlasti i Carstva, kao i u borbi u kojoj su se na poluostrvu našli suprotstavljeni Gvelfi i Gibelini (dve „stranke“ koje, uostalom, u samoj Veneciji nisu postojale). Godine 1155. njene trgovinske povlastice u državama Carstva bile su potvrđene. Međutim, 1159. ona je stala na stranu pape Aleksandra III protiv antipape Viktora IV [Oktavijana de Montičela (Ottaviano de Monticello)], kojega je podržao Fridrih. I prihvatila je kardinale i prelate koji su ostali verni Aleksandru.
Godine 1162. carska je vojska osvojila Milano, a Ferara, Padova i Verona napale su Veneciju, nastojeći da je odseku od kontinenta. Koristeći se takvim okolnostima, patrijarh iz Akvileje preduzeo je pohod na Grado. No pohod se završio neslavno, jer je venecijanska flota zaplovila u pomoć napadnutima i zarobila patrijarha, kao i znatan broj njegovih ljudi.
Godine 1167. Republika je finansijski podržala antiimperijalni Lombardski savez, uzevši u tu svrhu pozajmicu od dvanaestorice svojih najbogatijih građana, među kojima su bila i dva buduća dužda, Sebastijano Cani (Sebastiano Zani) i Orio Mastropjero (Mastropiero).
Nakon što je vojska severnoitalijanskih gradova porazila carske trupe kod Lenjana 1176. godine, Venecija je postala pravi dobitnik u pregovorima do kojih je došlo između suprotstavljenih strana. Do pomirenja pape i cara, i potčinjavanja ovog poslednjeg, došlo je u crkvi sv. Marka 1177. godine: „Mir koji je uz niz veličanstvenih ceremonija zaključen u Veneciji označio je mesto koje će tom gradu ubuduće pripadati u Italiji i svetu.“ [Renuar (Renouard).]
Zato što je podržala papu i kardinale iz njegove stranke, zato što je pružila pomoć Lombardskom savezu, ali i zato što je sarađivala u jednom carskom poduhvatu usmerenom protiv Ankone 1172. godine, Republika je dobila niz prednosti od bitnog značaja: patrijarh iz Grada (koji je u stvari stolovao u Veneciji) dobio je od pape vlast, koju više niko nije osporavao, nad verskim zajednicama u području lagune, u Istri i Dalmaciji; venecijanski su trgovci stekli pravo da slobodno putuju i prevoze robu, oslobođeni plaćanja svake putne takse, u čitavoj kraljevini Italiji; najzad, car je priznao samostalnost Republike. „Potčinjena samo Bogu“ (prema anonimnoj hronici pod naslovom De Veneta pace), „Venecija, izdvojena, okružena vodom, prestonica države koja se pruža na obe strane Jadrana, morala je u očima pape i cara izgledati kao idealno mesto za jednu diplomatsku konferenciju; u tome je nesumnjivo izvesnu ulogu morala igrati i privlačnost mesta koje je već tada ostavljalo najupečatljiviji utisak kao finansijski i trgovinski centar.“ (Corci.)
Na drugom jednom terenu, na Istoku, napetost je stalno rasla između Venecije i Carigrada. Car, koji je Đenovljanima dao povlastice i jednu četvrt u Carigradu (1157), oslonio se na Ankonu, suparnicu Venecije na Jadranu, i pokušao da vrati vlast u Dalmaciji, tako što je stvorio svoj dukat u Splitu. Godine 1171. car Manojlo dao je naređenje da se sa teritorije carstva proteraju svi Venecijanci i da se konfiskuju njihova dobra i brodovi. Na taj način želeo je da raščisti račune — i ne bez valjanih razloga — sa kolonijom koja je od strane javnog mnjenja optuživana da je „toliko bezočna u svom bogatstvu i blagostanju, da počinje prezirati i samu carsku vlast“. Reagujući na tu primenu sile, dužd Vitale Mikjel organizovao je pomorsku operaciju u cilju odmazde, i sam ju je predvodio, ali ona je propala zbog jedne epidemije. Kad se vratio, njegovi sugrađani su mu se oštro suprotstavili, pa je dužd pokušao da pobegne, ali je maja 1171. ubijen.
Suočen sa velikim teškoćama u Italiji i Maloj Aziji, Manojlo je 1179. oslobodio svoje zatočenike i naredio da im se vrate imovina i posedi. Godine 1182, pod Andronikom Komninom, Manojlovim naslednikom i rođakom, počinjen je opšti pokolj Latina prisutnih u Carigradu. Glavne žrtve bile su, međutim, Pizanci i Đenovljani, kojih je u vizantijskom carstvu bilo više nego Venecijanaca. Sledeće godine došlo je do izvesnog zbližavanja Venecije i Andronika.
Godine 1187, ugovor zaključen između Republike i cara Isaka Anđela, koji je oborio Andronika i došao na njegovo mesto, predviđao je da carstvu, u slučaju da bude napadnuto, budu stavljene na raspolaganje galije koje će naoružati i kojima će komandovati Venecijanci. Time se priznavalo koliko je značajnu ulogu imala mornarica nove Venecije.
Najzad, 1198. godine, Aleksije III, koji je svog brata Isaka svrgnuo s prestola i poslao u zatočeništvo, potpisao je hrisovulju koja je venecijanskim trgovcima pružala pravne garancije i određivala one oblasti u carstvu u kojima će oni imati pravo pristupa. Mada se i dalje izjavljivalo da su Venecijanci carevi podanici i da mu duguju vernost, dužd više nije nosio titulu protosevasta, kako bi istakao sopstvenu samostalnost i nezavisnost Republike.
Kakve su posledice imali nesređeni odnosi između Venecije i Vizantije vidi se iz biografije venecijanskog trgovca Romana Mairana, čija odiseja uz to ukazuje i na ustrajnost u nastojanjima Mlečana i na njihov preduzimljivi duh. Poreklom iz plemićke porodice koja se
nedavno nastanila na Velikom kanalu, Mairano je 1153—1154. putovao u Carigrad. Sa brodom punim drveta, vratio se sledeće godine u taj grad i nastanio se u njemu, te počeo organizovati trgovačku razmenu sa Smirnom, a potom i sa Akrom10 i Aleksandrijom. Obogativši se, 1164.
godine vratio se u zavičaj. Godine 1166. ponovo se nastanio u Carigradu, da bi tu nastavio, ali ovaj put vlastitim brodovima, ranije trgovačke poslove. Međutim, 1168. vratio se u domovinu, u vreme kad je neprijateljstvo prema Mlečanima raslo i kad je dužd zatražio od svojih zemljaka da napuste carstvo. Ponovo došavši u tada još uvek raskošni Carigrad, u kojemu je način života bio prefinjen, ali čija je privreda bila u teškoćama a vlada korumpirana i neefikasna, Mairano je postao žrtva pobune i pljačke venecijanske četvrti, ali je ipak uspeo da pobegne.
Vratio se, dakle, još jednom u Veneciju, izgubivši skoro svu svoju imovinu, nesposoban da isplati svoje dugove. Godine 1174. ponovo je krenuo na more, ali ovaj put ka Aleksandriji, nakon što se morao udružiti sa svojim bratom, od kojega je dobio dve trećine uloženog kapitala. Godine 1177. dao je da mu se sagradi nov brod, s kojim je plovio do Akre i Aleksandrije; ostvareni dobici omogućili su mu da najzad isplati svoje poverioce. Tri godine kasnije vratio se u Carigrad, ali se 1181. nastanio u Egiptu, gde je živeo sve do smrti 1191. godine, kao sopstvenik mnogih nepokretnih dobara i udruživši se, u svojstvu deoničara ili ortaka, sa svojim sinovima.
Ostaje da se još nešto kaže o opasnostima kojima se Venecija izlagala na moru i na istočnim obalama Jadrana. Podržavani od strane Madžara, dalmatinski su gradovi u više navrata pokušavali da se oslobode mletačkog jarma. Godine 1170. flota Republike skršila je pobunu Zadrana. Godine 1180. dve ekspedicije nisu uspele da zauzmu grad koji se ponovo digao na ustanak. Godine 1196. Zadar i Dubrovnik ponovo su se pobunili i zatražili pomoć od Pize, Ankone i od Normana.
Velike institucionalne reforme koje su u Veneciji sprovedene tokom druge polovine XII veka po svoj prilici su u vezi i sa teškoćama s kojima se Republika suočavala na međunarodnom planu.
Tako je posle ubistva dužda Vitalea Mikjela, 1171. godine, narodna skupština izabrala komisiju od jedanaest članova, zaduženu da predloži ko će biti dužd. Nešto kasnije grad je podeljen na šest sestierea: Kastelo, Kanaredo, Dorsoduro, Luprio, San Marko i San Polo. Veliko veće, sastavljeno od četrdeset članova, postalo je tada novo biračko telo za izbor dužda. Duždevska vlast, dakle, „nije se više sticala plebiscitom i nije više mogla da bude ni instrument neke stranke: četrdeset izbornika mogli su da biraju na miru, a svoj izbor podvrgavali su mišljenju naroda.“ (Tirje.) Godine 1178, prilikom izbora Orija Mastropjera, obrazovano je i šestočlano Malo veće, povezano sa sestiereima.
Jedna za drugom, pojavljivale su se nove upravne službe, izabrane na određeno vreme: finansijske (rizničari i prokuratori sv. Marka), pravne (kod njih je optužbu i prava države zastupao advokat koji je predstavljao Opštinu), administrativne.
Godine 1192, posle abdikacije dužda Malipjera (Malipiero), novoizabrani dužd Enriko Dandolo bio je prvi koji je izrekao promissio domini ducis (duždevsko obećanje). Zakleo se Jevanđeljem da će izvršavati dužnosti koje su mu propisane, a te su: da će bez prevara i samovolje sprovoditi zakone; da će savesno, pošto čuje šta kažu zakon i sudije, izricati presude; da neće primati poklone ni prihvatati povlastice; da neće uspostavljati lične odnose sa papom i vladarima; da će obezbediti primenu odluka obaju veća.
10 Akra (Acre) je nekadašnje ime izraelskog lučkog grada koji se nalazi severno od Haife, a koji se danas zove Ako
Dok su do tada nastojali da sami vladaju, duždevi su na taj način postali prvi činovnici države. Izgubili su svoje kraljevske atribute, koji su svedeni na puke simbole: oni predstavljaju Republiku i njoj polažu zakletvu na vernost. Njihova je vlast ograničena i strogo kontrolisana od strane građana-činovnika, a ovi su pak i sami dužni da prihvate obaveze koje su im odredili oni što su ih izabrali.
Godina 1177 — kao što smo videli — predstavlja značajan datum u usponu Venecije, koja je tada ugostila dvojicu gospodara Zapada. U to vreme Trg sv. Marka i Piazzetta dobili su nov izgled (kuće sa nadsvođenim hodnikom sa strane, stubovi blizu obale, koje je iz svog nesrećnog poduhvata na Istoku doneo Vitale Mikjel), dok je u vreme vladavine dužda Domenika Morozinija (Domenico Morosini, 1147—1156) završen zvonik crkve sv. Marka. Kod Rialta, gde je papa Aleksandar III posvetio tri crkve, smestile su se mnogobrojne radnje i ured za kontrolu mera, a na Velikom kanalu pojavio se prvi most, postavljen na čamce, što je omogućavalo da se njegovim otvaranjem propuste brodovi velike tonaže.
III poglavlje
ZLATNO DOBA (XIII—XV VEK) Četvrti krstaški rat
Nakon što je pod muslimanskim pritiskom položaj Jerusalimskog kraljevstva postao znatno pogoršan, te nakon što je 1187. godine, pored Akre i Laodikeje, pao i sam Jerusalim, Venecija je bez naročitog žara odgovorila na papin poziv da se krene u treći krstaški rat (1189— 1190) čiji su rezultati bili više nego skromni. Zadovoljila se, naime, lime što je prevezla vojsku do Tira, dok su se njene suparnice, Piza i Đenova, istakle u odbrani Tira i ponovnom osvajanju Akre.
Ali zato je stav Republike bio sasvim drukčiji u vreme četvrtog krstaškog rata. Papa Inoćentije III uputio je 15 avgusta 1198. encikliku svim hrišćanima sveta, kako bi ih obavezao da krenu u ponovno osvajanje svetih mesta. Odgovarajući na njegov poziv, franački vitezovi krenuli su sledeće godine u krstaški pohod, pa se jedan deo njih, pre nego što će se ukrcati, okupio na venecijanskom Lidu. Naime, saglasno ugovoru zaključenom februara 1201, Venecijanci su bili dužni da obezbede brodove kojima će do Svete zemlje biti preneto 4.500 konja i vitezova, 9.000 konjušara i 20.000 pešadinaca.
Dužd koji je 1192. nasledio Mastropjera, Enriko Dandolo, izvrstan poznavalac vizantijskog Istoka, star, skoro slep [„mada je imao lepe oči, njima nije video ništa, jer je izgubio vid nakon što je bio ranjen u glavu“, piše jedan od svedoka tog pohoda, francuski hroničar Žofroa de Vilarduen (Geoffroy de Villehardouin)], no zato veoma promišljen i energičan, odigrao je ulogu koja će biti od bitnog značaja po tok ovog novog krstaškog rata. U želji da natera krstaše — čije su kese uglavnom bile prazne — da mu plate za prevoz, odlučio je da stavi hipoteku na njihova buduća osvajanja, pa i da sam učestvuje u poduhvatu, kako bi branio interese svojih sugrađana.
Prvi cilj na putu bio je Zadar, ali pošto su njegovi stanovnici odbili da puste krstašku vojsku u grad, ona ga je novembra 1202. zauzela i opljačkala. Na mestu gde je vojska zimovala našao se Aleksije, sin Isaka Anđela kojega je svrgnuo Aleksije III, i zatražio, uz podršku Filipa Švapskog (sina Barbarose koji je poginuo u Svetoj zemlji), da mu krstaši pomognu kako bi svom
ocu i svojoj porodici vratio presto istočnog carstva. Obećao je da će im zauzvrat dati oružje i novac za nastavak njihovog pohoda, te da će i lično učestvovati u poduhvatu; uz to se obavezao i da će doprineti ponovnom — i uvek snevanom — ujedinjenju istočne i zapadne crkve.
Pošto su se sve vođe saglasile, krstaši su u proleće 1203. krenuli ka Carigradu, pred kojim su se pojavili krajem juna. „Znajte da je mnogima od tih što su tada ugledali Carigrad“ — piše Vilarduen — „to bilo prvi put da ga vide; oni nisu mogli poverovati da tako bogat grad postoji igde na svetu; kad su videli te visoke bedeme i te kićene kule kojima je grad bio zaštićen... pa te raskošne dvorce i ogromne crkve,... znajte da nije bilo čoveka toliko smeonog da mu srce ne zadrhti, i bilo je to čudo jer nikad tako velik poduhvat nije bio preduzet.“
Nakon niza žestokih sukoba vizantijske su snage bile savladane, pa je 17. jula grad zauzet. Isak Anđeo i njegov sin vraćeni su na presto, ali, budući lišeni prave vlasti, nisu bili kadri da održe obećanja koja su dali svojim saveznicima, pa su izvrdavali, a ubrzo su i uklonjeni. Aleksije Duka Murzufl, koji je u sebi ovaploćivao grčki otpor Latinima, ubio je Isaka i proglasio se carem pod imenom Aleksije IV.
Franci i Mlečani tada su se saglasili da zajednički osvoje Carigrad i carstvo. Kao što svedoči vizantijski hroničar Nikita Honijat, grad je 12. aprila 1204. i sledećih dana divljački pljačkan: „Ne znam kako da unesem red u svoju priču, kako da je započnem, nastavim i završim. Na zvuk trube, podigavši visoko svoje gole mačeve, oni (krstaši) počeše da pljačkaju kuće i crkve... Pomahnitali u svom divljanju, silovali su sve žene na koje bi naišli, nevine devojke, kaluđerice posvećene Bogu... Sve je u gradu bilo samo očaj, plač, krik, jecaj.“ U plen na koji su polagali pravo, Mlečani su uračunali i četiri bronzana konja sa carigradskog hipodroma, čije se kopije danas ističu na pročelju crkve sv. Marka.
Pošto su pobedili, Venecijanci i Franci podelili su carstvo. Balduin Flandrijski izabran je 9. maja za cara; budući da je dužd mudro odbio tu titulu, izbor je izvršila komisija od dvanaest članova, među kojima su šestorica predstavljali Veneciju. Balduin je šest dana kasnije krunisan u crkvi sv. Sofije. Dodeljena mu je četvrtina carstva, a ostatak su međusobno podelili krstaši (među kojima je bio i vođa pohoda, Bonifacije Monferatski) i Republika.
Tako su Venecijanci postali gospodari znatnog dela Carigrada, obala Jonskog mora, ostrvâ koja su obrazovala Dominium Adriae, Peloponeza, Kiklada, Galipolja i Rodosta. Uz to je Enriko Dandolo otkupio Krit od markiza od Monferata, kojemu je to ostrvo pripalo kao deo plena. Venecija, nekadašnji deo vizantijskog sveta, ne samo da je postala potpuno nezavisna, već je i zagospodarila jednim delom carstva.“ (Renuar.) Pošlo je već bio Dux Veneciarum, Croatiae et Dalmatiae, dužd je sada postao i Dominator quartiae et dimidiae partis imperii Romaniae (gospodar četvrtine i po romanskog carstva): sa više razloga, dakle, mogao se nazivati carem nego i sam novoizabrani car, budući da je sam posedovao tri osmine carstva.
Venecija će se u stvari mudro zadovoljiti time što će zauzeti ključne tačke: Drač u Epiru, Koron i Modon na jugu Moreje11, Krit, Negropont12. Preostale oblasti koje su joj pripale ona je
dala svojim patricijima kao feudalna dobra, s tim što su ovi bili dužni da obezbede vlast nad tim posedima i da ih sačuvaju. Tako je Marko Sanudo tokom sledećih deset godina osvojio Kiklade i osnovao Arhipelaško vojvodstvo, dok su drugi njegovi zemljaci zauzeli ostala najvažnija ostrva u Egejskom moru. Najzad, Venecija je — kao što ćemo videti — uspostavila i koloniju na Kritu.
11 Peloponeza. (Prim. prev.) 12 Ostrvo Eubeja. (Prim. prev.)
Dandolo — koji je umro na položaju dužda 1205. godine — obezbedio je svojom umešnošću Veneciji za čitava dva veka „jedino pravo kolonijalno carstvo koje je postojalo u srednjem veku“ (Tirje); to carstvo, pošto se njime dobro upravljalo i pošto je pažljivo iskorišćavano, obezbedilo je gradu u laguni pristup proizvodima iz Azije i pružilo sigurnost njegovoj trgovini: rečju, donelo mu je prevlast u istočnom Sredozemlju.
Carstvo
Za Mlečane — kao što ćemo videti — nije bilo nimalo lako održavati vlast nad tim ogromnim i udaljenim teritorijama (plovidba morem od Venecije do Kandije13 trajala je četiri, a
od Venecije do Carigrada šest nedelja) i braniti njihovu celovitost. Ali u tome im je od velike koristi bila administracija, koju su oni na njima uvodili postepeno, a koja se pridržavala dvaju kriterijuma od bitnog značaja: regionalizma i centralizma.
Telo koje je predstavljalo vlast Republike na prostorima Romanije uglavnom je bilo regimen, odnosno izvršni, kolegijalni i stalni organ, na čijem se čelu nalazio bail ili rektor. Izabrani na dve godine, najviši činovnici — a svi su oni bili Mlečani — bili su predstavnici venecijanskog Velikog veća ili Senata. Data im je commissio14 kojom su im bili određeni
ovlašćenja i plata, i koje su se morali pridržavati, a pri povratku u majku domovinu polagali su račun o svom upravljanju. Niže činovništvo takođe su najčešće činili Mlečani, ali u njemu je ponekad bilo i meštana. Najzad, iz prestonice su stizali i visoki izaslanici, nazvani sindaci ad partes Levantis, sa zadatkom da nadziru lokalne vlasti i saslušaju eventualne žalbe stanovništva kojim su te vlasti upravljale.
U Carigradu, bail, koji je pripadao nekoj od najmoćnijih venecijanskih porodica i kome su pomagala dva savetnika i skupština sastavljena od dvanaestorice venecijanskih plemića nastanjenih u tom gradu, predstavljao je „republiku Romaniju“. Pod njegovom se upravom nalazila gradska četvrt koja je pripala Veneciji, ali njegova se nadležnost protezala i na mletačke ustanove u istočnom Sredozemlju i na Crnom moru.
Na prostrano ostrvo Krit — na kojemu se okončavala jedna od etapa na putu od Venecije preko Romanije do Egipta, i koje je bilo veoma bogato prirodnim resursima (žitom, uljem, vinima), a imalo je i znatan broj stanovnika (oko 150.000) — Mlečani su u talasima (1211, 1222, 1233, 1252) naselili oko 10.000 kolona koji su poticali iz svih šest sestierea metropole, pa su po tom istom sistemu bili raspoređeni po otočkoj teritoriji. Dobivši feudalne posede, naseljenici su se obavezali da zemlju brane od unutrašnjih i spoljašnjih neprijatelja. Na čelu su im se nalazili jedan duks i dva savetnika koje je biralo Veliko veće, a imali su uz sebe i skupštinu sastavljenu od preko trista patricija, kao i činovnike zadužene za finansije, sudstvo i vojsku.
Protiv takvih pozicija Venecije u Romaniji ustremili su se opasni protivnici, ponekad udruženi u saveze: Grci, koji su loše podnosili prisustvo Latina na svom tlu; Đenovljani; a kasnije i Turci.
Mihailo VIII Paleolog, nalazeći se u izgnanstvu u Nikeji, potpisao je marta 1261. ugovor sa Đenovljanima, obećavajući im, u zamenu za njihovu pomorsku i finansijsku podršku, trgovinske i poreske povlastice koje su dotad bile priznate Mlečanima. Jula iste godine, predvodeći svoju vojsku i iskoristivši odsutnost venecijanske flote, uspešno je izveo iznenadni
13 Drugo ime Krita, ali i tadašnje ime glavnog grada tog ostrva (današnji Iraklion). (Prim. prev.) 14 Punomoć. (Prim. prev.)
napad na Carigrad. Mihailo VIII ušao je 15. avgusta u grad gde je mesec dana kasnije i krunisan. To je bio kraj romanskog latinskog carstva. Gradska četvrt u kojoj su živeli Mlečani porušena je, a oni su izgubili svoj povlašćeni položaj u zemlji. Njihovo su mesto zauzeli Đenovljani koji su dobili isključivo pravo da se bave trgovinom na Crnom moru.
Da bi vratila izgubljeno, Venecija je tokom sledećih decenija pribegavala čas pregovorima, a čas sili.
Od istočnog cara, čija je vlast bila na staklenim nogama i kojemu nije bilo nimalo više stalo do Đenovljana nego do njihovih mletačkih prethodnika, Republika je 1265, 1285. i 1302. dobijala hrisovulje kojima su joj postepeno vraćane njene povlastice: ponovo su se smestili u Carigradu, oslobođeni su plaćanja carina, dobili pravo da slobodno trguju, kao i pristup Crnom moru.
Jula 1281. Venecija je sa kraljem Karlom I Anžujskim sklopila savez čiji je cilj bio ponovno latinsko osvajanje carstva, ali ovaj poduhvat je propao usled pobune koja je na Siciliji 1282. izbila protiv Francuza (Sicilijansko večernje).
Protiv Đenove Venecija je vodila četiri uzastopna rata na moru: 1261—1270; 1294— 1299; 1351—1355; 1377—1381. Ovi sukobi prekidani su primirjima ili periodima mira koji su za dve suparničke sile u isti mah značili i obostrano priznanje zona uticaja svake od njih. Jedno od glavnih obeležja ovih bitaka predstavlja i poneki krvavi poraz mletačke mornarice onaj kod Lajaca15 (1294); ili onaj kod Korčule, na pučini pred dalmatinskom obalom (1298). Avgusta
1379. đenovska se flota dočepala čak i Kjođe; ali juna sledeće godine, napregavši sve svoje snage, Venecijanci su svoje protivnike primorali na predaju. Godine 1381. u Torinu je potpisan ugovor o miru.
U borbi sa svojom suparnicom Đenovom — koja je predstavljala strahovitu pomorsku silu, ali u kojoj su vladale podeljenost i svojeglavost — Venecija je na kraju uvek odnosila pobedu zahvaljujući koheziji i rodoljublju svog stanovništva. Godine 1386. ona je potpuno ovladala Krfom; svojim posedima (Dominio da mar) priključila je Lepant (1393), Atinu (od 1394. do 1408), Skadar (1395).
Suočena sa rastućim pritiskom Turaka, Serenissima je učestvovala u otporu hrišćanskog sveta, ali je nastojala da očuva svoje pozicije, makar i po cenu pregovaranja sa nevernicima, pa čak i pristajanja na to da im plaća namete i poreze. Mada je mletačka flota savladala Osmanlije 1416. na pučini pred Galipoljem, Turci su 1430. zauzeli Solun, a 1444. odneli su blistavu pobedu kod Varne na Crnom moru. Carigrad je pao pod njihovu vlast 1452; godine 1458. osvojili su Korint, a 1470. Eubeju.
Iako je 1479. potpisala ugovor o miru sa Visokom portom16, Veneciji je kraj XV veka
ipak doneo lep dobitak: pod njenu vlast pao je Kipar, ostrvo bogato solanama, pamukom, šećerom i vinima, raskršće na putu sa Zapada ka Maloj Aziji i Egiptu, nastanjeno mnogoljudnom mletačkom kolonijom. Katarina Kornaro (Catarina Cornaro), rođena u patricijskoj porodici iz grada u laguni, udovica kralja Jakova Luzinjanskog (Jacques de Lusignan), juna 1489. Odrekla se vlasti u korist Serenissime. Februara sledeće godine egipatski sultan priznao je Veneciji pravo na taj novi posed.
Razlog tome što su Venecijanci s tolikom upornošću i srčanošću uvećavali i branili svoje istočno carstvo bio je u velikom značaju koji je ono imalo za njih. Ono im je, naime, otvaralo ili
15 Lučki grad u severoistočnom uglu Sredozemnog mora, na obali Kilikije. (Prim. prev.)
16 Visoka porta (ili samo Porta) — diplomatski naziv za tursku (osmanlijsku) vladu, nastao od reči koje znače visoka
olakšavalo pristup velikim trgovinskim centrima, služilo im kao baza na putu ka Krimu, Maloj Aziji ili Egiptu; a uz to im je pružalo i obilje prehrambenih proizvoda — pre svega žito, vino i ulje.
Venecijanski putnici: Marko Polo i drugi
Blistav znak mletačke ekspanzije predstavlja više ili manje „romansirana“ odiseja Marka Pola, koji je a posteriori postao jedan od najslavnijih sinova Venecije.
Pogledajmo najpre činjenice. Godine 1253. mletački trgovci Mateo i Nikolo Polo (Matteo i Niccolo Polo) otputovali su u Carigrad. Zatim su dospeli na Krim, te stigli čak do ušća Kerme u Volgu. Vratili su se preko Buhare, gde su se sreli sa mongolskim velikim kanom Kublajem koji im je poverio zadatak da prenesu njegovu poruku papi. U Veneciju će se vratiti 1269.
Dve godine kasnije, noseći ovaj put poruku Grgura X, na čiji su izbor čekali, krenuli su na novo putovanje, a na njemu ih je pratio i njihov nećak Marko, tada petnaestogodišnjak. Krenuvši iz Lajaca preko Anatolije i Jermenije, dospeli su do Persijskog zaliva. Potom su stigli do Pamira, prešli pustinju Gobi, te preko Su-čoua ušli u Kinu. Godine 1275. došli su u Šan-tu, gde se nalazio Kublaj. Otpratili su kana do njegove prestonice Kambalika (Pekinga). Marko je tada zacelo prepustio trgovačke poslove svojim rođacima, a sam je obilazio zemlju kao izaslanik kana, izvršavajući mnoge administrativne poslove koje mu je ovaj poveravao.
U pratnji jedne mongolske princeze koja je krenula u Persiju, došljaci iz Evrope krenuli su 1291 preko istočne i južne Azije natrag u zavičaj, pa su 1295. stigli u Veneciju. Marko će tu umreti 8. januara 1324, ostavljajući svojoj deci nasledstvo u kojemu se nalazilo i mnoštvo dragocenih predmeta, po svoj prilici donetih sa njegovog boravka van domovine, dugog otprilike četvrt veka.
Ali slava Marka Pola proistekla je iz činjenice drukčije vrste. Našavši se 1298. u zatvoru u Đenovi — pošto je bio zarobljen prilikom jedne pomorske bitke sa Đenovljanima (zacelo onoj kod Korčule) — u zatočeništvu je sreo Pizanca Rustikela (Rustichello), adaptatora romanâ srodnih onima iz arturovskog ciklusa. Njih dvojica, Marko i Rustikelo, napisali su na jeziku na kojemu se govorilo u severnim delovima Francuske (langue d'oïl), tada najrasprostranjenijem na Zapadu, knjigu pod naslovom Ćaskanja o svetu (ili Knjigu o čudesima, ili Milion).
U toj knjizi, nakon opširnog prologa, čitamo priču o oba putovanja članova porodice Polo: ona nije data kao nekakav tačan putopis, već u obliku niza slika nečega potpuno „novog“, nečega što je viđeno, ili o čemu se čulo ili čitalo, ali što se zbiva u nekom svetu koji je srednjovekovna mašta nastanila čudovištima i čudesima. Nalazimo u njoj obilje zapisa o dalekoistočnim krajevima i gradovima: o klimi, biljnom i životinjskom svetu, o proizvodima, o mineralima (pa i o nafti), o običajima i delatnostima stanovništva. Evo nekoliko reči iz opisa Pekinga: „I budite zaista sigurni da na svetu, po mom mišljenju, nema grada u koji dolazi takvo mnoštvo trgovaca, i kamo dospevaju tolike količine tako dragocenih stvari od najveće vrednosti... Da spomenem, pre svega, skupocenu robu poreklom iz Indije: drago kamenje, bisere, svilu i začine; potom sve one lepe i skupe stvari iz pokrajina Kataj ili Mangi, kao i iz drugih krajeva u njihovom susedstvu... Pravo je čudo kolike količine svakojake robe pristižu u taj grad. Nemojte misliti da vam ne govorim istinu ako kažem da u taj grad svakodnevno uđe više od hiljadu teretnih kola natovarenih samo svilom, jer se tu izrađuje mnogo tkanina od svile i zlata...“
Ćaskanje, knjiga koja je od prve do poslednje strane u znaku oduševljenja jednog istraživača koji otkriva nov, u isti mah basnoslovan i stvaran svet, takođe je i knjiga pomorca koji
punu pažnju poklanja brodovima, lučkoj vrevi i brodogradnji, kao i knjiga trgovca opsednutog ciframa, obuzetog „manijom da sve prebrojava“ [Hirs (Heers)]. Ali ta knjiga je i „književno“ delo, namenjena ne toliko Venecijancima koliko čitaocima sa dvorova, željnim da upoznaju ili otkriju neki legendarni svet.
Marko Polo, „jedan od prvih i najvećih istraživača što ih je dao srednjovekovni Zapad“ (Braunštajn-Delor) pružio je potomstvu jedno od onih štiva iz kakvih će proizaći ekspedicija Đenovljanina Kristofora Kolumba (Cristoforo Colombo). „Živeći u XIII veku, on je otkrio Kinu; mrtav, u XV veku, otkrio je Ameriku.“ [Pauer (Power).]
Ali Polo nije bio jedini. U Veneciji su mnogi sledili njegov primer. Nikolo i Antonio Ceno (Zeno) oko 1290. dospeli u su vode Nove zemlje, Grenlanda i Islanda. Između 1424. i 1449. Nikolo Konti (Niccolò Conti) je proputovao južnu Aziju, ostrva u Indijskom okeanu, Sumatru, Javu i južnu Kinu. U godinama 1445—1449. Alvize Kadamosto (Alvise Cadamosto), kojega je poslao portugalski infant, istražio je obale Afrike sve do ušća Gambije. O svojim putovanjima podneo je izveštaj koji iznenađuje preciznošću. Godine 1473, Ambrođo Kontarini (Ambrogio Contarini), koji je sa jednim svojim zemljakom posetio Etiopiju i Persiju, pružio nam je opise tih zemalja.
Godine 1553, memorijalist Ramuzio (Ramusio), sekretar Senata a potom i Veća desetorice, sakupio je priče o putovanjima u jednoj knjizi u kojoj se, između ostaloga, slave najveći pomorski podvizi Republike, a koja će doživeti sveopšti i munjevit uspeh.
Pomorci i trgovci
Za smele poduhvate o kojima je upravo bilo reči pretpostavka je da imaju podršku jedne moderne i efikasne privredne infrastrukture, kakvu su Venecijanci i njihova država postepeno stvorili.
U govoru što ga je izrekao 1423. ležeći na samrti, dužd Tomazo Močenigo (Tommaso Mocenigo) napravio je blistavi bilans mletačke privrede svog doba: „Naš grad ulaže u trgovinu, za svoje poslove u čitavom svetu, 10 miliona dukata u navama17, galerama18 i drugim lađama,
tako da čist prihod koji to donosi Veneciji iznosi 2 miliona, a između onoga što ulažemo i ukupnog prihoda dobitak je 4 miliona. Kao što znate, na moru imamo 3000 lađa od 10 do 200 amfora, sa ukupno 17.000 mornara; poznato vam je da imamo 3000 nava i na njima 8.000 mornara. Takođe znate da svake godine imamo na moru 45 galera, kako uzanih tako i onih krupnih19, a na njima 11.000 mornara; uz to imamo i 3000 stolara brodograditelja, te 3.000
kalafata20; znate za naših 16.000 tkalaca što izrađuju tkanine od svile i parheta; videli ste kuće 17 Nava — veliki, čvrst jedrenjak kakav je građen u doba krstaških ratova. Ovde se verovatno misli na nave tonda,
„okruglasti“ brod koji je plovio isključivo na jedra. (Prim. prev.)
18 Galera (ili galea, a jedan nešto drukčiji tip istog broda zove se galeazza) nije ono — ili samo ono — što se
uobičajeno podrazumeva pod galijom, dakle „robijaška lađa“, lađa koju veslima pokreću robijaši. To je brod koji koristi jedra, a kad nema vetra, onda ide na vesla, tako da omogućuje veću sigurnost u prevozu robe, mada mu je zbog velike posade nosivost manja. Upotreba vesala omogućuje mu i veću sposobnost manevrisanja u bitkama. Veslači su, barem u početku, bili slobodni ljudi koji su se u slučaju potrebe i borili. No kasnije su Mlečani počeli za ovaj posao koristiti i robove. (Prim. prev.)
19 Galera grossa, brod veće nosivosti od uobičajenih (uzanih) galera, uveden u upotrebu u prvoj četvrtini XTV veka.
(Prim. prev.)
