Uvod u Albanologiju II

UVOD U ALBANOLOGIJU II 2. semester školske 1912-1913. godine UVOD

Albanologija kao posebna naučna disciplina javila se u drugoj polovini XVIII i početkom XIX veka, kada je u okviru naučnih istraživanja jugoistočne Evrope sve više raslo interesovanje o albanskom narodu, njegovom poreklu, jezik i istoriji. Prvi značajan naučni doprinos

albanologiji dao je švedsko-nemački istoričar HANSA TUMANA u okviru dela “Istraživanja za istoriju naroda Istočne Evrope” (1774), u kojem je obuhvatio i istoriju Albanaca i njihovog jezika.

Upravo albanskom istorijom i jezikom najviše su bili preokupirani naučnici u tom

razdoblju. U oblasti jezika i istorije važan doprinos dao engleski istraživač VILIJEM MARTIN LIK u delu “Istraživanja u Grčkoj” (1814), a u oblasti istorije francuski diplomata i istoričar FRANSOA PUKVIL u okviru dela “Putovanje po Grčkoj” (1820-22) u pet tomova i “Istorija obnove Grčke” (1824) u 4 tomova.

Nemački naučnik i diplomata JOHAN GEORG FON HAN u kapitalnom delu

„Albanske studije“ (1853-54), u 3 toma, obuhvata bogat naučni materijal iz njegovih naučnih istraživanja albanske istorije, jezika, folklora, etnografije igeografije. Ovo delo predstavlja kamen temeljac albanologije, kao posebne naučne discipline.

Posle toga usledila su naučni radovi iz pojedinih oblasti albanologije, najviše o poreklu i karakteristikama albanskog jezika. Među najvažnije u XIX veku ubraja se rad utemeljivača komparativne indoevropske lingvistike, nemačkog naučnika FRANCA BOPA “O albanskom jeziku u vezama sa njegovim jezičkim porodicama“ (1855), koji je prvi utvrdio da albanski jezik pripada porodici indoevropskih jezika.

U drugoj polovini XIX veka i prvoj polovini XX veka da uslede značajni naučni radovi iz OBLASTI LINGVISTIKE u albanologiji:

(1) studije slovenačko-austrijskog filologa FRANCA MIKLOŠIČA u tri tome „Albanska istraživanja“ : „Slovenski elementi u albanskom jeziku“ (1870), „Romanski elementi u albanskom jeziku“ (1871), „Oblici glagolskih pozajmljenica u albanskom jeziku i nekoliko drugih jezika“ (1871),

(2) istraživanja nemačkog lingviste GUSTAVA MAJERA u šest tomova „Albanskih studija“ (1883-1897) i „Etimološki rečnik albanskog jezika“, koji je posthumno štampan 1892,

(3) studije češkog lingviste JANA URBANA JARNIKA „O albanskom jeziku“ (Lajpcig, 1881) i „Doprinos spoznaji albanskih dijalekata“ (Prag, 1883),

(4) naučni članci o albanskom jeziku iz 1894. danskog lingviste HOLGERA PEDERSENA „Doprinos za istoriju albanskog jezika“, „Albanska etimologija“ i

„Samoglasnici u albanskom jeziku”, kao i članak „Srednji rod u albanskom jeziku“ (1897). (5) radovi nemačkog balkanologa GUSTAVA VAJGANDA „Gegijski dijalekat Borga Erica kod Zadra u Dalmaciji“ (1911), „Albanska gramatika južnogegijskog dijalekta (Drač, Elbasan, Tirana)“ (1913), o govoru Arbreša (Albanaca) kod Zadra, i „Albanski jezik na Atici“ (1926), o govoru Arvanitasa na Atici, u Grčkoj,

(6) članci o albanskom jeziku i drugim albanološkim temama NORBERTA JOKLA u austrijskom naučnom časopisu „Indegermanisches Jahrbuch“ (1916-1939) i studijama „Studije o etimologijio i tvorenju albanskih reči“ / (Beč, 1911) i „Jezička i istorijsko-kulturna istraživanja iz oblasti albanskog jezika“ (Berlin - Lajpcig, 1923).

Među relevantne naučnike koji su dali značajan lingvistički doprinos u albanologijiu XX veku ubrajaju se: srpski lingvista HENRIK BARIĆ, italijanski KARLO TALJAVINI, engleski STJUART MAN, ruska lingvistkinja AGNIJA DESNICKAJA, poljski lingvist VACLAV CIMOHOVSKI, češki VACLAV POLAK, albanski lingvisti ECREM ČABEJ, IDRIZ AJETI i ŠABAN DEMIRAJ, američki ERIK HEMP, nemački VILFRED FIEDLER.

U OBLASTI ISTORIJE među prve monografske knjige ubrajaju se delâ katolički sveštenik iz Skadra Marina Barletija „Opsada Skadra“ (1504) „Istorija života i dela

Skenderbega, epirotskog princa“ (između 1508 i 1510). Ova knjiga je više puta preštampavan na latinskom: u Strazburgu 1537, u Frankfurtu na Majni 1578, u Zagrebu 1743, itd.

Skenderbegov bliski saradnik (od 1466. savetnik za finansije), sveštenik DIMITAR FRENGU (Dimitrio Franko) autor je knjige „Komenatar turskog pitanja gospodara Skenderbega“, koja je štampana tek 1539. u Veneciji. Inače, o Skenderbegu je u XVI, XVII i XVIII veku objavljen veliki broj knjiga i književnih dela, u Parizu 41, u Veneciji 31, u

Frankfurtu na Majni 12, u Londomu 9, u Bazelu 8, u Rimu 7, u Lajpcigu 6, itd.

Đorđe T. Petrović (Georges T. Pétrovitch), arhitekta, koji je studirao Politehničku školu u Cirihu i Minhenu, objavio je 1881. u Parizu bibliografiju literature o Skenderbegu (XXIX + 187 str.), dela pisanih na francuskom, engleskom, nemačkom, latinskom, italijanskom, španskom, portugalskom, švedskom i grčkom jeziku. (Reprint ove bibliografije štampan je 1967. u Minhenu.)

Sa naučnog stanovišta među prve relevantne knjige ubraja se delo francuskog diplomate HIJACNITA HEKARA „Istorija i opis Severne Albanije ili Gegnije“ (1858). Pored

istorijskih podataka, knjiga sadrži stručne geografske i etnografske opise.

Nemački istoričar JAKOB FILIP FALMERAJER objavio je u tri toma „Albanski elementi u Grčkoj“ (1857, 1860, 1861) posebno ističe o grčkom ustanku protiv Turaka sledeće: “Od Hidre i Specije zavisila je sudbina bune od 1821. godine. Na Hidri je bila pokretna snaga i duša ove velike drame. Prema ovome buna je čisto Škipetarska a ne Jelinska: jer sva, od istine junačna dela, koja su imala odsutnoga uticaja na borbu, izvršili su Škipetari”. Sličan istorijski stav imao je i rodonačelnik srpske geografije Vladimir Karić, koji se rezignirano pitao u knjizi „Srbija i Balkanski savez“ (1893): “Zar prvi junaci i na kopnu i na moru pravi Arbanasi, pa opet buna grčka”.

Češki istoričar KONSTANTIN JIREČEK u četiri toma „Istorije Srba“ (1922), u četiri toma, sadrži mnogo podataka i o Albancima u srednjem veku u spletu tadašnjih odnosa među vladarima balkanskih naroda. O prisustvu Albanaca u ranom srednjem veku ističe: „Za vreme

seobe naroda poluromanizovani Iliri potisnuti behu iz planina između Dalmacije i Dunava na jug. Njihovo središte postade kraj Arbanum... I ako su Arbanasi u ranijem srednjem veku prema Srbima izgubili mnogo zemljišta, ipak ne behu narod koji izumire... Oni se javljaju u srednjem veku kao starohrišćansko stanovništvo više varoške kulture, koje je mnogo bliže Grcima i dalmatinskim Romanima nego novokrštenim Srbima.“

Hrvatski albanolog MILAN ŠUFLAJ takođe smatra da su Albanci u srednjem veku imali „razmjerno visoki stepen kulture“, a da „vlastita njihova imena pokazuju na

starohrišćansko pučanstvo s pretežito varoškom kulturom, koja je bila bliže bizantinskim Grcima i dalmatinskim Romanima nego li Slovenima“. Šuflajevo interesovanje za srednjovekovnu prošlost Albanaca započelo je kada je zajedno s Konstantinom Jirečekom i Lajošem Talocijem priredio za štampanje arhivska dokumenta „Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia“ (1913-1916). Zatim je objavio radove „Povijest sjevernih Arbanasa“ u časopisu „Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju“ II (1924-1925) i „Srbi i Arbanasi – Njihova simbioza u srednjem veku“ (1925).

Nemački istoričar GEORG ŠTATMILER u studiji „Istraživanja rane istorije Albanaca“ (1966) objašnjava kako su se pra-Albanci odupreli romanizaciji: “Veliki kotlinski predeli koji sačinjavaju prostor Stare Srbije (Kosovo Polje, Metohija, Novopazarski sandžak), zbog svog dubinskog položaja nisu područja letnje ispaše, već zimska pasišta. Na rubovima tih udolina koje sačinjavaju brda leže dakako prostrani planinski suvati. Pa ipak, ne poseduju geografsku izdvojenost koja sačinjava suštinu jednog reliktnog područja. Sa svih strana lako pristupačni krajevi svakako su igrali neka kao jezgra starosrpske (raške) države značajnu ulogu. No nikad nisu bili središta otpora u vremenima tuđinskog gospodstva (Rim, Vizantija,

Osmanlije) od strane domaćeg stanovništva. Stoga pra-arbanaško reliktno područje neće moći da se traži u Staroj Srbiji. Ostaje, prema tome, samo planinski predeo severne Albanije. Prema formaciji svojih površina ono se raščlanjava na tri oblasti: oblast severnoarbanaških Alpa, planinska oblast Drima i župa Mati."

Ironija sudbine je što je prva kompletna istorija o Albaniji i Albancima koju je napisao je francuski katolički sveštenik i istoričar ŽAN KLOD FAVEIRIAL „Istorija Albanije“, između

1884. i 1889, godine (u rukopisu 483. stranice) ostala nepoznata za naučnu javnost do septembra 1999, kada je albanolog Robert Elsie uspeo da je pronađe u arhivi katoličkog misioinarskog reda Lazarist u Parizu. Ovo delo ugledalo je svetlost dana prvi put u albanskom prevodu, u Tirani 2004. godine! Ono što čini važnim ovo naučno delo jeste to što je Žan Klod Faveirial bio dobro upoznat sa istorijskim saznanjima i izvorima o albanskom narodu u svome vremenu, što je savremenim istoričarima od velike pomoći da potpunije razumeju neke događaje iz prošlosti.

Danas, među savremenim svetskim istoričarima ističe se švajcarski istoričar OLIVER JENS ŠMIT koji je napisao voluminozne studije „Mletačka Arberija“ (2007) i

„Skenderebeg“ (2008), koje su pisane na osnovu mnoštva novih arhivskih podataka koje do sada nisu korišćene.

Važnu istorijsku građu za proučavanje istorije Albanaca predstavljaju putopisna dela. Balkan su u prošlosti obilazili mno putopisci, a među najznačajnijim ubraja se francuski etnograf i geolog AMI BUE koji je u četiri toma objavio „Evropska Turska“ (1840). U tim putpisima nalaze se dragoceni podaci o svim balkanskim narodima i oblastima koje su u prvoj polovini XIX veka bile pod osmanskom vlašću.

Kada je reč o Albancima, u putopise koji su vredni pažnje ubrajaju se: Marin Bici: Iskušenja na putu : po crnogorskom primorju, Albaniji i Srbiji 1610. Evlija Čelebija: Putopis : odlomci o jugoslovenskim zemljama

Johann Georg von Hahn: Putovanje kroz porečinu Drina i Vardara (1865) Aleksandr Hilferding: Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji (1858) Sreten L. Popović: Putovanje po novoj Srbiji (1878 i 1880)

Spiridon Gopčević: Stara Srbija i Makedonija (1889) Đorđe Đurković Albanija - crte o zemlji i narodu (1885) Meri E. Daram: Kroz srpske zemlje : 1900-1903

Gornja Albanija

Branislav Nušić: S Kosova na sinje more (Beleške s puta kroz Arbanase 1894. godine) Aleksandar Bašmakov: Preko Crne Gore u zemlju Gega (1908)

Lovro Mihačević: Po Albaniji : dojmovi s puta (1911) Karl Štajnmec: Od Adrije do Crnog Drina (1910)

ETIMOLOGIJA

Etimologija albanskog jezika predstavlja posebnu oblast u albanologiji koja proučava ne samo poreklo reči nego i istorijski razvoj značenja pojedinih albanskih reči i njihov uticaj na tvorbu novih reči. Poreklom albanskih reči najpre su se bavili mnogi strani lingvisti u okviru komparativnih studija indoevropskih i balkanskih jezika. Najveći doprinos na tom polju dali su albanolozi Gustav Majer, Norbert Jokl i Ećrem Čabej.

Tokom vekova, albanski jezik bio je u doticaju ili pod snažnim uticajem raznih jezika, najpre starogrčkog jezika, zatim latinskog (II vek p.n.e – VII vek n.e.), vizantijskog grčkog jezika (IV-XV vek), bakanskog ili vulgarno latinskog jezika (V-VII vek), staroslovenskog jezika (IX.XII vek), starih italijanskih dijalekata (XIII-XV vek), srpskog jezika (XIII-XIV vek),

novogrčkog jezika (XV vek), neindoevropskog turskog jezika (od XV do početka XX veka), italijanskog, francuskog i drugih evropskih jezika (XX vek).

Albanski jezik imao jezičke doticaje (konvergenciju) i sa pojednim starim evropskim jezicima: etrurskim, hebrejskim, gruzijskim, baskijskim, mordvijanskim i dr. U albanskom, gruzijskom, baskijskom, kao i u južnim italijanskim dijalektima, delimično i u danskom jeziku, sačuvan je vigezimalni način brojanja, u kome 20 je osnovni broj (njëzet – 20, dyzet – 40). Isti sistem su imali Iliri u Evropi i Asteci u Meksiku. Neke reči albanskog jezika vrlo slične sa tim jezicima. Na primer: na baskijskom jeziku “buston” (rep) slično je albanskom “bisht”, “ardo” (vino) na albanskom “ardhi” (vinova loza).

Pojedine stare albanske reći podudarne su sa retroromanskim jezikom na Alpima u Švajcarskoj: “mez” (ždrebe), “ber” (ovca), “loba” - “lop” (krava), a reč mani (malina) na

albanskom “man” (dud). Jedino se uz pomoć albanskog jezika može objasniti naziv planine u Poljskoj Beskudi, odnosno, Bieskit, koja na albanskom kao reč glasi “bjeshk” i znači “planina sa pašnjakom” ili naziv planinskog lanca Karpati koja se dovodi u vezu sa albanskom reči karp (stena).

O starfini albanska reč “dhe” (zemlja) potvrđuje ime grčke boginje plodnosti Demetre (“de” + “meter”, zemlja majka). Ranija tumačenja su pogrešno “de” izvodila od grčkog “ghea” (zemlja). Ova boginja, koja se smatra personikacijom zemlje, potiče od Pelazga. Francuski etimolog Ksavier Delamare (Xavier Delamarre) njeno ime Demeter, koje se pominje i u obliku Domater, izvodi od ilirskog “ghdhom mater”, što je u indoevropskom dobilo oblik “dh(e)ghom mater”.

Srpski lingvista Pavle Ivić istikao je da je karakteristično “da u romanskim elementima albanskog jezika ima mnogo specifičnih spona sa rumunskim, a da su u oba jezika prisutni mnogi izrazi iz pastirske terminologije koji očigledno vode poreklo iz nekog starog predrimskog balkanskog jezika” (Srpski narod i njegov jezik).

PROTOINDOEVROPSKI JEZIK

Protoindovropski jezik smatra se kao hipotetički jezik, koji su u svojim istraživanjima sačinili lingvisti u rekonstrukciji onih reči evropskih jezika koje su međusobno bliske, a u cilju traganja za njihovim etimološkim korenom. Pretpostavlja se da počeci indoevropskih jezika datiraju od sredine trećeg milenijuma pre naše ere. Bazični fond tih reči obuhvata oko 2.000 reči, koje se dovode u vezi sa današnjim oblicima reči evropskih jezika. Najviše supstrata tih reči sačuvano je među baltičkim i pojedinim kavkaskim jezicima, na Istoku Evrope, i među keltskim jezicima, na zapadu Evrope.

U albanskom jeziku u reči koje imaju svoj hipotetički protoindoevropski korem ubrajaju se: “ar(oisos)” (orah) - “ar'“, “worghos” (niz) = “varg”, “wrona/worna” (rana) = “varr'“,

“dhedhi” (kiselo mleko) = “djath” (sir), “tauros” (bik) = “tarok/taroč”, “smreku” (brada) = “mjekr”, “skand” (mesec) = “han'“, a reč “bher” (nositi, doneti), u današnjem albanskom “bjere” zapovedni je način za “doneti”.

Albansku reč “vatr” (oganj, ognjište) dovodi se u vezu sa iranskom reči “atar”, odnosno, sa sanskritskom “atharvan” označava (plamen). Reč “vatra” kod Rumuna označava “vatru” i “ognjište”, a preko njih je, u oba ova značenja, prodrla i u ukrajinski jezik. Vlaški stočari su je preneli u Istočnu Moravsku (Moravske Valaše), u Češku i na Tatru, na granici između Češke i Poljske. Slovaci znaju za nju, dok severni Poljaci, Rusi i Bugari ne. U Vlaškoj i Moldaviji su, u prošlom veku, “vatrašima” nazivani Romi (Cigani) koji su živeli u stalnim stanovima. Kod južnih Slovena reč “vatra” je uobičajna kod štokavaca, do u zapadnim krajevima “oganj”, osim u Livanjskom polju, gde se ona može čuti za kuću (ognjište) “vatrišće” i “vatrenica”. Kod

Albanaca danas reč “vatr” ili “votr” označava samo ognjište, dok za “vatru” koriste reč “zjar”, koja je nastala od indoevropske reči “gwhermos” (žega) ili sanskritskog “gharmas” (vatra).

3. Sanskritska reč za majku “matar” etimološki je koren te reči u mnogim indoevropskim jezicima: na grčkom “meter”, na latinskom “mater”, staronemačkom “muoter” (kasnije

“Mutter”), staroengleskom “modor” (kasnije “mother”), staroirskom “mathir”, staroslovenskom “mati”, na litvanskom “mote”. Jedino u albanskom “motër” ne označava majku već “sestru”, što predstavlja jezički trag matrijarhatu. Staroslovenska reč “kmotr” (kum) danas je u upotrebi samo u poljskom i češkom jeziku.

Otac se na albanskom kaže “at”, od indoevropskog korena “atta”, koji je označavao ujedno majku i oca, a proistekao iz dečje onomatopeje. Na turskom jeziku, koji spade u indoevropske jezike, za oca se takođe kaže “ata”. Druga reč u sanskritskom za oca “pitar”, sa kojom su u vezi grčki i latinski “pater”, nije ušao u albanski jezik. Pod uticajem turskog jezika u albanskom za otac loristi se reć “babë”.

TRAGOVI STAROGRČKOG JEZIKA

Jedan broj starogrčkih reči, koje su sačuvane u savremenom albanskom jeziku, potvrđuju starovekovnu vezu između ova dva naroda. Na primer, reč “lakna” (kupus) je nastala od

dijalekta “malon” (u novogrčkom ova reč glasi “milo”), “drapën”, odnosno, “drapër” od dorskog “drapanon”, a ne od novogrčkog “drepanon”, zatim “qershi” (trešnje) od “kerasia”, “shpelë” (pećina) od “spieleon”, kao i “qul” (kaša) od “hjulos”, koju ne poznaje novogrčki jezik, “enjte” (četrvrtak) od “ene” (treći dan). Starogrčki i ilirski prefiks “li-”, odnosno “lu-”, prepoznaje se u albanskim rečima “lëfyt” (grlo) ili “lëmazë” (ljuspa). Od indoevropske reči “oner” (san), nastala je grčka iz homerovskog vremena “onar”, a zatim i “oneiros”, a iz nje i albanska reč “andr”, odnosno, “endr”.

TRAGOVI ILIRSKOG JEZIKA

Posebnu pažnju naučnika privlače oko 1.000 ilirskih epigrafija, od kojih se jedan broj može prepoznati u albanskim jezikom. U albanskom jeziku etimolozi su identifikovali oko 20 reči ilirskog porekla, među kojima “daš” (ovan) od ilirskog “daz”, “delm” (ovca) od “dalm”, “bija” (ćerka) od “bilia”, “pleć” (starci) od “peli”, “me šabak” (opijati se) od “sabaja” (vrsta piva kod Ilira), “re” (oblak) od “rinos” (oblaci), “thika” (nož) od “sika” (nož), koju je prihvatio i latinski jezik u obliku “sica” (nož potajac), a taj nož su Rimljani preuzeli od Ilira u Dalmaciji, “i špejt” (brz) od “aspet”, čije značenje je objasnio već Plutarh: “Ahil se na Epiru poštuje kao bog i na njihovom jeziku nazivaju ga aspet” (Ahil u Ilijadi ima epitet “brzi”).

U doktorskoj disertaciji Antropologija Boke Kotorske od prvih pisanih spomenika do kraja XIX vijeka (1993), Gracijela Čulić navodi da upravo “tipovi nadgrobnih spomenika i natpisi ukazuju na ilirski etnički i kulturni supstrat koji se opirao romanizaciji. Ilirska imena na epigrafijama zapravo su jedini sigurni tragovi o Ilirima na balkanskim prostorima.”

Naziv mesta Risan u Boki Kotorskoj nastao je od ilirskog Rizon, što se dovodi u vezu s albanskim “riedh” i “rrjedh” (izvirati), Bigesta upućuje na albamslku reč “big” (planina sa dva vrha), otud crnogorsko prezime Bigović. U imenu ilirskog plemena Delmati i naziva rimske provincije Dalmacija otkriva se etimološki koren albanske reči “delme” (ovce), ilirski naziv grada Drača “Durahion” objašnjava se kao složenica “di” + “rahe” (dve krčevine), uvala kod Burgasa, na Crnom Moru, zvala se Dibaltum (dva blata, odnosno, dve močvare).

Pretpostavlja se da ilirski antroponim “Tergesta” izvedeno od reči “tergitio” (trgovac), a da je od nje nastala albanska reč “treg” (trg). Činjenica je da su srednjevekovni gradovi u Albaniji imali trgove na kojima se obavljala velika trgovina. Oni su se obično nalazili na ušću reka, a jedan od najvažnijih je bio kod benediktanske opatije Svetog Srđa kod Skadra, gde su Bojanom doplovljavale i velike jedrenjače.

7.Ime starog primorskog grada u Crnoj Gori Ulcinium (Ulcinj) većina lingvista dovodi u vezu s ilirskim rečima “ulc” i “olc” (vuk). Ilira su ovaj grad zvali Olcinium i Ulcinium

(zabeleženo je i Oulkinion). Postojali su još toponimi Ulcianum u Dardaniji, Ulcirus, planina u Dalmaciji, Ulcisia Castra u Panoniji. Već nekoliko vekova Albanci Ulcinj zovu Ulćini, izvedeno od “ulć” (mn. za “ulk”), a Sloveni Lcinj, zatim Ulcinj. Bugarski lingvista Vladimir Georgijev je mišljenja da je ime Olcinium nastalo od “col”, što je u vezi sa indoevropskom reči “kel” (vrh, brdo, gora), a odgovara latinskom “colis”. (Ulcinj se nalazi na steni visokoj 63 metara.) Preko starih Kelta reč “olc” je dospela u irski jezik u značenjima “zao” i “zlotvor”, što posredno dovodi u vezu sa izvornim značenjem. Kod Iraca postoji staro muško ime Olcan, a u Britaniji Ulcagnus (od ilirskog “ulc”).

Etimolog Petar Skok tvrdi da je od ilirske reči “stronga” nastala u srpskom i hrvatskom reč “struga” (ograđeni prostor za ovce ili otvor na ogradi tora). U rumunskom, mađarskom, ukrajinskom i slovačkom ona se javlja u obliku “strunga”, u poljskom i bugarskom “straga”, u novogrčkom “struka”, u turskom “istrunga”, dok u albanskom “shtrung” (mesto u toru gde se muzu ovce) i “strung” (ograda).

U nazivu oblasti Dardanija sadržana je reč “dard” (kruška), koja je u albanskom jeziku očuvana do danas. (Više slovenskih geografskih imena sa tog područja - Kruševac, Kruševo, Kruševica i dr. kao da potvrđuju ovaj naziv “zemlja krušaka”). Nopča s tim dovodi u vezu toponim iz rimskog perioda Pirustae (lat. “pirus” - kruška). U vreme Ilira javlja se lično ime Dardanus. O Dardancima, zbog nedostatka pisanih dokumenata, nauka još ne može da pruži odgovor da li njihov jezik potpada pod ilirski.

TRAGOVI DRUGIH STARIH JEZIKE

U albanskom jeziku je, takođe, sačuvan i jedan broj reči starih Tračana. Imena tračkih plemena Karpoi i Karpiloi, kao i nazivi planinskog lanca Karpati u srednjoj Evropi i ostrva u Egejskom moru Karpathos, mogu se objasniti albanskom reči “karp” (stena, litica), koja se jedino javlja u albanskom jeziku. U tračkom muškom imenu Drenis sadržana je reč “dre”, koja na albanskom znači “jelen”. Ime tračkih nimfi “Nusai” vezuje se za albansku reč “nuse” (nevesta), koja na sanskritskom glasi “snuša”, latinskom “nurus”, grčkom “nios”,

staroslovenskom “sn'ha” itd. Ime leve pritoke Nišave, Jerma, dovodi se u vezu s nazivom reke Erma u Bugarskoj, kao i hidronimom u Maloj Aziji Ermos, što V. Georgijev tumači kao supstrat tračkog naziva. Norbert. Jokl iz tog toponima izvodi albansku reč “jerm” - jarostan, besan.

Prisustvo Kelta na Balkanu ostavilo za sobom jezičkog traga i u albanskom jeziku. Reč “vend” (mesto) je od keltskog “vent” (u Dardaniji se pominjao toponim Vendum), “gu=đu” (koleno) od “glun”, na starom albanskom “glu”, “nam” i “n'm” (prokletstvo) od “name” (neprijatelj), “ndal” (stoj!) od “dal” (držati), ime reke u Albaniji Mati od “math” (pesak). Zajedničke su reči biljaka “bršen” (tisa), “dard” (kruška) i “dredhz” (jagoda). Ime planine Kosmaj, u Šumadiji, sastavljena je od keltske reč “kos” (šuma, hrast) i stare albanske “maj” (vrh planine). Naziv jednog sela ispod Kosmaja, Nemenikuće, filolog Milivoj Pavlović objašnjava kao složenicu od irsko-keltske reči “nemed” (proplanak gde se prinose žrtve) i albansko-ilirske “kuć” (crven), što bi trebalo da znači da se to svetilište nalazilo “na crvenom zemljištu, tj. sa rudom žive ili gvožđa”.

Lingvisti su u dilemi da li reč gunj, vuneni ogrtač od grubog sukna, duguje svoje poreklo od Kelta (“gonna”), Dačana, Tračana, Ilira ili Gala (u IV-V veku “gunna”). Ova reč se ne javlja u starogrčkom i latinskom, a u Vizantiji se pominje kao “goina”, dok na novolatinskom “gunnus”. Na prostoru Albanije se pominje u jednom tekstu na latinskom 1285. u obliki “gonellas”, a u Srbiji 1348. “goun”. (Kod Skadra se 1416. pominje mesto Gunesi, što ukazuje da su se njegovi stanovnici pravili gunjeve, a 1417. se jedna osoba pominje pod imenom Bitri Gunesi.) Kod Germana u VIII-X veku “gun” je se zvao krzneni ogrtač, a kod Bugara “gunj”. Kod Litvanaca

“gun” je bio pokrivač za konje, a u Istočnoj Hercegovini su se dve vrste pokrivača zvali “gunj”. Kod Čeha, Poljaka i Rusa “gunj” su debeli vuneni ogrtači.

U studiji Srpski narod i njegov jezik, Pavle Ivić navodi da “postoje indicije da su imena kao Niš, Štip, Šar i Ohrid došla Slovenima tek iz albanskih usta”. Po Henriku Barića “fonetski odnos između antičkog oblika Naissus i srpskog oblika Niš može objasniti jedino arbanaskim jezičkim sredstvima, tj. arbanaskom hiferezom predakcentskog a”. Današnji oblici antičkih naziva gradova Niš (od Naissus), Štip (od Astibus), Šar planina (od Scardus) fonetski su anologni albanskim nazivima gradova Škodr za Skadar (od Scodra) i Škupi za Skoplje (od Scupi). Ime Priština se dovodi u vezu sa dardanskim nazivom toga mesta “Priscia para”. Grad Ras u Srbiji Albanci su u prošlosti nazivali Raša, dok je vizantijski naziv glasio Arsa.

UTICAJ LATINSKOG JEZIKA

Albanski jezik najviše sadrži reči iz latinskog, tačnije vulgarnog (balkanskog) latinskog, kao posledica duge vladavine Rimljana na Balkanu. To su reči iz raznih oblasti života u

Rimskome Carstvu, naročito u periodu od VII do XII veka, kada su potpuno razgrađeni

plemenski odnosi iz doba Ilira. Tada se odomaćuju reči “ar” (njiva) od “arvum”, “bukë” (hleb) od “buccam” (zalogaj), “mbret” (kralj) od “imperato”, “fqinj” (sused) od “vicinium”, “shëndosh” (zdrav) od “sanatos”, “shok” (drug) od “socius”, “drejt” (prav) od “directus”, “frut” (plod) od “fructus”, ili “gusht” (avgust) od “Augustus”. Mnoge albanske reči, koje imaju latinski koren, unutrašnjim razvojem jezika dobile su sasvim novi oblik, na primer glagol “liroj” (osloboditi) od “liber” (sloboda) a ne od latinskog “deliberate” (osloboditi). Ime rimske boginje Diane na albanskom glasi Zana. Po mišljenju lingviste Milivoja Pavlovića, ime te boginje u srpskom folkloru je Jana, na primer “krčmarica Jana” koja pomaže Kraljeviću Marku.

Hrišćanska terminoligija u albanskom jeziku u najvećem broju potiče iz latinskog jezika: “Kershendella” (Božić) od “Christi dies natalis”, “kuvend” (samostan) od “conventus”,

“Rreshajet” (Duhovi) od “Rosalia”, “kishe” (crkva) od “ecclisia”, “predikim, pretk” (propoved) od “praedicatio”, “kungim” (pričest) od “communionis”, “krishtene” (hrišćani) od “Christiani”, “tundim” (iskušenje) od “Tentatione”, “pendim” (kajanje) od “poenitentia”, “qeli” (ćelija) od

“coelibe”, “qielli”(nebo) od “caelis”, kao i “lavdi” u izrazi “lavdi Zotit” (Bogu hvala) od “Laudatio”.

UTICAJ STAROSLOVENSKOG I SRPSKOG JEZIKA

U svakom slučaju, o najranijim dodirima slovenskog i albanskog naroda, svedoče jedan broj reči, za koje istoričar Sima Ćirković kaže da ih “danas stručnjaci prepoznaju u albanskim elementima u srpskoj stočarskoj terminologiji i jakim slovenskim slojevima u agrarnoj

terminologiji Arbanasa”. U te reči spadaju: bagti (stoka) od reči bogat, ogič (ovan predvodnik) od reči “gič” (usukani rogovi), koju je zatim srpski jezik poreuzeo u obliku “ugič”, oborr (obor), stan (stočarski stan) i dr. O ranom kontaktu svedoči i stara slovenska reč “metale”, koja na albanskom znači “smet snega”, isto što i na ruskom danas. Ona nije sačuvana u današnjim južnoslovenskim jezicima.

Od slovenskih reči koje su ušle u albanski jezik najviše je srpskih. Između ostalih, to su: gatoj (“mesiti” od reči gotoviti), buj (“noćiti”, od reči buditi), lečis (“objaviti” od stare srpske reči ličiti, otkriti), obor, trup, koš, sokolj (soko), zakon (običaj), oping (opanak), krahin (krajina), kastravec (krastavac), rep (repa), prašit (oprašiti, okopati), kosit (kositi), “san'“ (seno), vozit (“veslati” od voziti, ploviti), potkua (potkovica), lopat (lopata), porosit (poručiti), rafš (ravnica), krešnik (krajišnik), vobekt (“siromašan” od ubog), vurkollak (vukodlak) itd.

U albanskom jeziku su se dugo održale srednjevekovne srpske reči iz vremena carstva cara Dušana, čija je carska titula glasila “Car i samodržac Srbljem, Grkom, Blgarom i

Arbanasom”: krajl (kralj), vojvod (vojvoda), bujar (boljar - tada plemić), čelnik (seoski starešina), kaznec (kaznac - tada blagajnik), sundim (vladati - od srpske reči sud), rob, robin, porez, mit, đob (globa), dim (porez na kuću) i dr. Sve do Drugog svetskog rata u albanskom jeziku su se koristilili pravni izrazi porot i porotnik, koji se pominju već u Dušanovom zakoniku (1349. i 1354).

UTICAJ NOVOGRČKOG JEZIKA

U novogrčkom jeziku albanskog porekla su reči: skopi (“škop” - štap), cupra (“čup” - devojka), giza (“điz” - grušeno mleko), boti (“bot” - krčag), skuli (“škul” - vrelo), bimsa (“bims” - podrum), dosa (“dos” - krmača), ciapos (“cjap” - jarac), siutos (“šut” - šut). Po francuskom lingvisti Dikanžu, reč “piskopos”, u značenju katolički biskup, grčki jezik je preuzeo od albanskog. Ona je ušla i u turski jezik, ali u značenju pravoslanog arhiepiskopa (primasa, egzarha) a ne episkopa, i pominje se u turskim defterima (popisima 1431-32). Etimološki “piskopos”, odnosno, “peškop” u albanskom je nastala po grčkoj reči “episkopos” (vladika). Grad u istočnoj Albaniji Peškopija, odnosno, Piškopeja, u XVIII veku Peskopija, dobio je to ime po tome što se tu nalazila episkopija (već od XI veka).

UTICAJ TURSKOG JEZIKA

Uticaj turskog jezika na albanski bio više vekovana. Mnoge turske reči se danas koriste u svakidašnjem životu Albanaca: çarçaf (šaršav), jastuk, jorgan, çorape (čarape), çorbë, çekiç (lekić), çelik, dylbi (durbin), fitil (fitilj), kajsi (kajsija), kazan, majmun, oxhak (odžak), pambuk (pamuk), papuçe (papuče), peshqir (pepkir), qilim (ćilim), qymyre (ćumur), raki (rakija), sahat (sat), top, xhep (džep), zanat, itd.

Albanska reč uluk (oluk) nastala je u turskom jeziku pod uticajem albansku reč “lug” (žljeb za vodu). U Albaniji su nekada, radi prenošenja vode s jedne planine na drugu, seljaci postavljali visoke valove (na albanskom “lug”). Albanci su se u Osmanskom carstvu pročuli kao građevinari, što potvrđuju reči koje su ušle u turski jezik: Krovni (kosi) prozor na turskom se zove “arnavut bacası”. Ono što su Srbi nazvali “turska kaldrma”, na turskom se zove “arnavud kaldırımı” (arnautska kaldrma), što ukazuje da su nekada, širom turskog carstva, Albanci pročuli kao kaldrmdžije. (Kaldrma je, inače, grčka reč.)

Uticaj italijanskih dijalekata na albanski jezik započeo već u srednjem veku i neprekidno je trajao do XX veka. Poseban uticaj je imao mletački govor, u periodu kada je Mletačka

Republika vadala obalama Jadranskog mora: bucelë (“bozzelo” – bačvica), gotë (“goto” – čaša), kacavidë (“cazzavida” – odvijač), karrigë (“carega” - stolica), kufi (“confine” – granica), kusi /lonac/ (cusina), plëndës (“panza” - škembe) i dr. Albanska reč kumbarë nastala je pod uticajem mletačkog govora ili nekog drugog italijanskog govora (“cumpare”)

NAZIVI MESECA U GODINI

Nazivi meseca u albanskom jeziku su mešavina pozajmljenica iz latinskog jezika (januar, februar, mart, maj, gusht), za naziv meseca april pretpostavlja se da je nastao po latinskoj reči “aperire” (rascvetati se) ili po latinskom obliku imena grčke boginje Afrodite - “Aphrilis”, po domaćim izrazima (qeshor, korrik) i kalkovima naziva rimskog kalendara (septembar, oktobar, novembar i decembar).

januar se kaže “janar”, od lat. “januarius”;

februar - “shkurt” (kratak), od lat. “excurtus”, i “fror” ili “fruer”, od latinske reči “febr(u)arius”; mart - “mars”, od lat. “martius”; april - “pril”, od lat. “aprilis”; maj - “maj”, od lat. “majus”; jun - “qershor” (vreme branja trešanja, trešnjar);

juli - “korik” (vreme setve);

avgust - “gušt” od italijanskog “agosto”;

septembar - “shtator” (sedmi mesec, po starom rimskom kalendaru); oktobar - tetor (osmi mesec, po starom rimskom kalendaru);

novembar - “nëndor” (deveti mesec, po starom rimskom kalendaru); decembar - “dhjetor” (deseti mesec, po starom rimskom kalendaru).

Tragovi ranog hrišćanstva kod Albanaca sačuvani su i u nazivima pojedinih dana u nedelji, koji su vezani za planetarni kalendar. Za razliku od ostalih romanskih i balkanskih jezika, u kojima se “subota” naziva po hebrejskoj reči “sabbatum”, albanski je sačuvao stari latinski naziva “dies Saturni” - “e štune”. Termin za “nedelju” je kalk iz starog latinskog “dies Solis” – “e diel”, a ne novog “dies Dominicus”. Ovaj “Sunčev dan” potiče od paganskog kulta prema bogu Sunca i sačuvan je u engleskom “Sunday”, nemačkom “Sonttag” i švedskom “Sondag”. Tri dana u nedelji imaju nazive planetarnih božanstava, “e hen” (ponedeljak), po starorimskoj boginji Meseca (lat. Luna), “e mart'“ (utorak) po staroitalskom bogu proleća (lat. Martis) i “e merkur'“ (sreda) po starorimskom bogu trgovine, puteva i glasniku bogova (lat. Mercur).

Za četvrtak (e enjtja) albanski pesnik i katolički sveštenik Ndre Mjeda prvi je otkrio da taj naziv potiče od grčkog rednog broja “ené” (i tretë). Ećrem Čabej numerički naziv tog dana objašnjava time što je u starim vremenima prvi dan u nedelji bio “e martja” (utorak), çka do të thotë se ky emër është krijuar sipas emërtimit numerik të ditëve gjatë javës. Za naziv “e premte” (petak) pretpostavlja se da je nastao po sv. Petki, koja je kod starih Albanaca smatrana za boginju lepote i ljubavi, isto ono što je kod Rimljana bila boginja Venera. Na latinskom sv. Petka se zove Santa Veneranda, a na slovenskom primorju narod ju je zvao sv. Verande. Ećrem Čabej je

mišjenja da je naziv ovog dana nastao po grčkom numeričkom nazivu za četvrtak, koji je bio peti dan u sedmici “pémpti”, što potiče iz hebrejskog kalendara kada je nedelja bila prvi dan u sedmici.

U albanskom jeziku se nazivi dana u sedmici pišu s prepozitivnim članom: e hënë, e martë, e mërkurrë, e enjte, e premte, e shtunë, e dielë. Ti nazivi, kako tumači Holger Pedersen, potiču od genitiva, kao rezultat elipse prvog konstituenta, koja podrazumeva imenicu „ditë“ /dan/. To potvrđuje i činjenica da su nazivi dana u albanskom jeziku nastali po prepozitivnom članu e za ženski rod, koja se vezuje za imenicu „ditë“, ženskog roda, jer prepozitivni član genitiva podudara s imenicom koja joj prethodi. Imenica e dielë /nedelja/ je dobijena od imenice diell /sunce/ spajanjem l+në (nastavak akuzativa). Imenica e mërkurë /sreda od lat. Mercurii (dies), gde sonant –r se spajao sa nastavkom -në akuzativa i dali su (= -rrë), (ditë) e mërkurrë, „e shtunë“ od latinskog naziva Saturni spajanjem -rn sa nastavkom akuzativa -në = (ditë ) e shtunë, itd.

UVOD U ALBANOLOGIJU - ETNOLOGIJA

U albanologiji etnologija je znatno zastupljena. Prva terenska istraživanja o albanskom narodu i krajevima gde žice potiču od raznih putopisaca i istraživača u srednjem veku, naročito u XVI, XVII, XVIII i XIX veku. Najraniji putopisi su predstavljali su ujedno i multidisciplinarna zapažanja o običajima i karakteristima albanskiog i drugih naroda na Balkanu.

Diplomata austrijskog cara Ferdinanda I, Slovenac Benedikt Kuripečič, u Putopisu kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, detaljno opisaju Balkan pod osmanskom vlašću, i predstavlja dragocen izvor istorijskih, geografskih i etnografskih podataka. To je jedna od prvih knjiga koja pruža pouzdane podatke Evropljanima o pomenutim zemljama.

Evlija Čelebija (1611-1682) najznačajniji je osmanski putopisac koji je u u svojih knjiha

Sejahatname (Putopisne knjige) opisao je geografski i etnološki veliki broj krajeva na Balaknu i šire koje su bile pod osmanskom vlašću. On je proputovao na Balkanu Bugarsku, Vlašku, Moldaviju, Transilvaniju, Srbiju, Hrvatsku, Bosnu, Dalmaciju, Albaniju, Makedoniju i Grčku. Kada je reč o krajevima koji su nastanjeni Albancima, opisao je niz gradova u južmoj Albaniji i zapadnom delu Makedonije.

U multidisciplinarni putopis, koji pruža vrednu etnološku građu o balkanskim narodima, ubraja se delo austrijskog geologa Ami Buea (1794-1881), studiji Evropska Turska (1840), koja sadrži niz važnih geoloških, geografskih, bioloških, etnografskih, istorijskih podataka o Bosni, Srbiji, Crnoj Gori, Albaniji, Makedoniji, Bugarskoj i Grčkoj, kao i prvu prvu etnografsku kartu turskih zemalja Balkanskog poluostrvu.

Nemački naučnik i diplomata Johan Georg fon Han (1811-1869) u Albanskim studijama (1853-54), u 3 toma, obuhvatio je bogat naučni materijal o istoriji, jeziku, folkloru, etnografiji i geografiji. Ovo delo predstavlja kamen temeljac albanologije, kao posebne naučne discipline. Putpisna knjiga Hijacinta Hekara (1814-1866) Istorija i opis Severne Albanije ili Gegnije (1858), pored istorijskih podataka, sadrži i stručne geografske i etnografske opise.

Dve Engleskinje, Džordžina Mjur Makenzi i Adelina Paulina Irbi, napisale su zanimljiv putopis o onome što su videle i susretale na osmanskim teriroijama ba Balkanu u putopisu Putovanje po slovenskim zemljama Turske u Evropi (1866, a srpski prevod pojavio se već 1868)

19.Palentolog Franc Nopča je vezano za istraživanja u Severnoj Albaniji, objavio knjige koje obuhvataju i etnološku građu: Katolička severna Albanija (1907), Od Šalje do Klimenata (1910) i Albanija. Nošnja, kuće i alati Severne Albanije (1912).

U putopose u kojima se mogu naći vrlo dragoceni podaci o etnoligiji albanskog naroda ubrajaju se: Iskušenja na putu : po crnogorskom primorju, Albaniji i Srbiji 1610., Marina Bicija (1570-1624), Istraživanja u Grčkoj (1814), Vilijema Martina Lika (1646-1716), Putovanje po Epiru, Albaniji, Makedoniji i Tesaliji (1820-22) i Istorija preporoda Grčke sa opisima događaja 1740-1824 (1740-1824), Fransoa Pukvil (1770-1838), Putovanje po novoj Srbiji (1878 i 1880), Sretena L. Popovića (1820-1890), Stara Srbija i Makedonija (1889), Spiridon Gopčević (1855-1928), Ivana Jastrebova (1839-1894) Stara Srbija i Albanija (1904), S Kosova na sinje more (Beleške s puta kroz Arbanase 1894. godine), Branislava Nušić (1864-1938), u više knjiga Meri E. Daram (1863-1944) : Kroz srpske zemlje : 1900-1903 (1904), Balkansko breme (1905), Severna

Albanija (1909), Borba za Skadar (1914), Dvadeset godina balkanskog zapleta (1920), Poreklo i običaji nekih balkanskih plemena (1928), kao i u nizu putopisa i istraživanja mnogih drugih autora.

Kada je reč o temama etnološkim temama, kod tih autora nalaze se razni opisi i zakljućci o Albancima o njihovim običajima i načinima života.

J. G. fon Han u Albanskim studijama uočio je: “Glavna odlika Albanaca je brzina odluke: on je čovek akcije, ali ništa više, i zato Albanac brzo prelazi iz jednog afekta u drugi”. U studiji Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva (1902), srpski antropogeograf Jovan Cvijić o Albancima navodi: “To su ljudi od snage i moći, mahom vrlo visoki, vitki, elastični, nikad gojazni, lica punog izraza, jakih jabučica, sokolovih očiju: najlepši soj na Balkanskom

Poluostrvu. Svi, i muhamedanski Arbanasi, vrlo su umereni, mahom ne piju nikakva alkoholna pića, ređe i kafu i duvan. Gotovo nema fizički degenerisanih tipova. Još više od svega ovoga

zadobijaju čvrstim, gorskim moralom, riterskim, često otmenim osobinama, dubokim osećanjem za zajednicu i požrtvovanjem, koje ne prestaje ni pred najdragocenijim žrtvama”.

Strani putopisci i etnolozi su uvek veliku važnost pridavali krvnoj osveti kod Albanaca. Srpski prosvetelj Dositej Obradović pisao je u Soveti zdravog razuma (1784), “da Albanez i Črnogorac ubije čoveka kako god diviju kozu”. Zbog toga ih u svojim basnama (1788) oštro prekoreva: “pogani su, prokleti i večne sramote dostojni neki mesta običaja, gdi, za osvetiti krv jednoga, ode nečovek, pak ubije drugoga, koji tome ništa nije kriv. Ova se ljuta i prokleta dela onde tvore, gdi ne ima dobri zakona ni upravlenija”.

Mađarski geolog, paleontolog i etnograf baron Franc Nopča, koji je 1903-1922. više puta posetio Albaniju, kada je upitao neke Malisore zašto se toliko ubijaju, oni su mu odgovorili: “A zašto nam je Božji promisao dao puške, nego zato.” Isti ovaj naučnik piše: “Ubistvo i pljačka mere se u Albaniji drugim merilima nego u kulturnoj Evropi. Ubica u Albaniji ne mora još nikako biti čovek bez savesti. Albanac se preko pljačke nikad ne sroza na nivo jednog evropskog lopuže. Jedan blagajnik kajišar ili slično ima mnogo manje morala i samopoštovanja nego jedan

takozvani zločinac iz Malesije. Dok se od jednog posrnulog evropskog karaktera pouzdano ništa dobro ne može da očekuje, može se gotovo kod svakog Albanca pretpostaviti da neće ništa učiniti što mu njegov moral i njegova tradicija zabranjuju.”

Franc Nopča mišljenja je da “rana udaja i teško argatovanje mnogo doprinose da lice Albanke, koje već po sebi nije bogzna kako lepo, vrlo rano postane vrlo rugobno. Veoma retko se može naići na koliko-toliko lepo žensko lice”. Jovan Erdeljanović primećuje da “čudnovatije

protivnosti ne može čovek sebi da zamisli” nego što je razlika između “visokog rasta” Albanca i “kržljavog stasa” Albanke, što se može objasniti jedino “preteškim položajem arbanaške žene”, koja je bila “neprestano ropski potčinjeno, žalosno stvorenje sa bezbroj dužnosti i tereta”. Po albanskom običajnom pravu svako žensko čeljade se “računa kao višak u kući”, zbog čega “nema nikakvog nasledstva kod roditelja”. Posle veridbe, “ako se momku prohte, slobodan je ostaviti verenu devojku”, dok “verena devojka ne može ostaviti momka ako joj se ne dopadne”. Veridba se mogla poništiti jedino ako bi devojka u crkvi izjavila da hoće da postane virđina, to

jest, da živi kao muškarac. Svaki drugi razlog bi izazvao krvnu osvetu. Žena mužu nikakav miraz ne donosi, već naprotiv mladoženja mora da plati otkup nevestinoj porodici. (Taj običaj se uglavnom održao do Drugog svetskog rata, a njegovi tragovi su posle sačuvani u plaćanju nevestine spreme.) U braku muž ima pravo “da svoju ženu tuče i veže kada mu ne izvršava naređenje”. Dužnost je bila “da slušaju i da idu gde god naredi domaćin”.

Johan Georg fon Han otkrio je pojavu transformacije pola u severnoj Albaniji, kada se devojka odriče udaje i preuzima funkciju domaćina porodice. Tome prethodi javni zavet najstarije ćerke u porodici koja nema punoletnog muškarca odriče života žene, menja svoje ime u muško ime, šiša kosu, oblači mušku odeću, prihvata se oružja. Time joj se priznaju muške povlastice u privatnom i javnom životu. U ranijim vremenima, tome su pribegavale one porodice koje nisu imale

punoletnog muškarca radi izvršenja krvne osvete. One su kod Albanaca poznate pod imenom virđina (virđineša, virgina, viržn, virgn) i tobelija (“tobe” na tur. znači zavet), a kod Srba “virđina” i “ostajnica”. Ovaj običaj se najduže zadržao kod Albanaca, a ranije je bio poznat i u Crnoj Gori i Hercegovini, a takođe i kod Oseta, na Kavkazu.

Kod Albanaca je do XX veka, naročito u srednjoj Albaniji, sačuvan prastari običaj “kuvade” (muško babinjanje), kada se posle ženinog porođaja muškarac ponaša kao porodilja. Ovaj običaj se takođe dugo zadržao i kod Baskijaca, Iraca, Korzikanaca, malog pribaltičkog slovenskog naroda Kašuba, na Sardiniji (dalekih potomaka Iberijaca), na severnom Kavkazu i mestimično u severnoj Dalmaciji. Ovim magijskim činom je muškarac štitio dete i majku od demona i zlih očiju, a kao pojava nastao je na prelazu iz matrijarhata u patrijarhat. U albanskom jeziku on se naziva “m’rkoš” ili “merkoč” a u srpskom “rodac” ili “rodo”.

Po Kanunu Leke Dukađinija: “kuća Albanca pripada Bogu i gostu”. Gost se vekovima u

albanskom jeziku nazivao “mik”, isto kao i prijatelj, a gostinska soba je “soba prijatelja” (“oda e mićve”). Milan Milićević je 1876. zabeležio o Albancima: “Gostoljubivi su kao i Srbi. Ko im god dođe u dom, primiće ga prijateljski: daće konak i za jelo što imaju, ne tražeći nikakve plate za to. Redak je slučaj, da je Arnautin takvom gostu, ma koje vere on bio, učinio kaku

nepovoljnost, dotle se u njegovom domu bavio. Jer prijem u dom, to je u Arnauta zaštita, koju oni rado ukazuju. Ali sa takvim istim pravom iščekuju ovo i od drugih prema sebi. I bili bi gotovi

da osvete protivno postupanje”. Slično je pisao 1913. i Jaša Tomić, navodeći da će “Arnautin” ubiti iz zasede, “ali kad primi gosta u svoju kuću on ga neće ubiti, no će ga braniti do poslednje kapi krvi”. Takođe je primetio da oni kada su sami kod kuće, sede na podu tako što prekrste noge (“kao Turci”), a kad imaju gosta, “kleknu, i težinu tela spuste na petu”. (“I tako sede uvek, kad hoće kome da učine počast.”)

U članku “Život i običaji Arbanasa”, koji je albanski naučnik Ećrem Čabej objavio u zborniku Knjiga o Balkanu (I) (Beograd, 1936), navodi se da su se u severnoj Albaniji (Malesiji) “sačuvali tragovi stare gostinske prostitucije: tamo domaćin često pita u šali gosta s kojom bi od žena u kući želeo da spava: da li sa suprugom, sestrom ili ćerkom”. Takođe navodi da u prošlosti kod Albanaca “ljubav i polni odnos pre braka nije nikakva retkost kod žena u planinskim

plemenima”.

Jedna od najpoznatijih albanskih narodnih igara je ratnička “igra sabljama”. Grci je nazivaju “alvaniko”, “arvaniko”, što je izvedeno od grčkog naziva za Albance, ili “čamiko” po nazivu Čami za za Albance koji žive u severnoj grčkoj oblasti Čameriji. U nauci ona je poznata i pod imenom “pirike”. U staro doba nju je igralo pleme Molosa, mešano od Ilira i Pelazga, koje je živelo na Epiru. U XI veku o njoj govori vizantijski pisac Mihail Pselos, navodeći ju je kao igru starih Makedonaca, u vreme ustanka protiv imperatora Konstantina Monomaka (140-147. godine). Kao “albansku igru” je u XVIII veku pominju francuski diplomata i istraživač Fransoa Pukvil i engleski pesnik Lord Bajron, koji je proputovao Severnu Grčku.

U studiji Karakterologija Jugoslovena (1939), govoreći o fiziognomiji naroda koji pripadaju dinarskoj rasi, Vladimir Dvorniković naglašava da “naročitim divljenjem seva arnautsko oko”, pri čemu navodi jedan svoj lični doživljaj. “Kada on primeti da ste ga počeli posmatrati, kao napregnuta zverka drži vas nekim čudnim blistavim pogledom koji ne možeto dugo izdržati. Sedeći, u Peći, pred kafanom, uzeo sam da posmatram jednoh Arnautina koji se tuda vozio u kolima; bio je neobično interesantan, idealno dinarski egzemplar. Odmah je osetio moj radoznali pogled, okrenuo se licem k meni i sukobio se oštro s mojim pogledom… To oko titralo je kao u divlje gorske zverke; tako krvoločnog bleska u ‘mirnom oku’ nisam nikad video. “

Sredinom XIX veka nemački naučnik J. G. fon Han je zapazio da su na Balkanu “hrišćanski muškarci” mahom brijali kosu svuda oko temena, ostavljajući samo mali perčin da viri ispod kape. U XV veku, albansko plemstvo je nosilo dugu kosu savijenu u perčin. Srpski istoričar Jovan Hadži-Vasiljevića navodi da su pod Turcima Srbi brijali glavu i nosili perčin radi mimkrije, “u cilju da se izjednače s Arnautima i Turcima” (“nosila se i dugačka, pletena, kosa Religija

I pored mnogih nastojanja, sveštenici i misionari nisu uspeli da iskorene badjnji dan kod albanskih katolika. Ećrem Čabej piše 1936. da u Albaniji “još uvek postoji primitivna vera u razna božanstva, koje narod poštuje pod vidom hrišćanskih svetitelja”. Uoči nove godine (sv. Vasilija) i Bogojavljenja, vatra je ostavljana da gori svu noć, što su u nekim krajevima činili i albanski muslimani. Jov. Hadži-Vasiljević navodi da u Preševskoj oblasti “većina Arnauta sprema i dočekuje Božić kao i Srbi. Gotove sva jela na Badnji dan, i postavljaju sofru, kao Srbi, samo što ne polažu badnjak.

Srpska etnologinja Vidosava Nikolić, proučavajući narodne običaje na terenu Peći 1951-1955. godine, u članku “Prilog proučavanju običaja slave (“feste”) kod katoiličkih Šiptara” (Glasnik EI, SANU, IV-VI, 1957) zaključila je sledeće: “Glavno obeležje feste kod katoličkih Šiptara u okolini Peći je krvna žrtva, ber ili kurban. Žrtveni karakter ima i ona gruda sira koju domaćica stavlja na kotur velike sveće. Iako su danas isto toliko stočari koliko i zemljoradnici, Šiptari u ovim selima u svom običaju proslavljanja feste sačuvali su elemente žrtvovanja stočarskih proizvoda. Jedno od obeležja šiptarske feste u ovim selima je i to da je festa i obred u vezi sa njom, vezana samo za muške potomke porodice i plemena, koji nastavljaju kult predaka ... Obavljanje glavnog slavskog obreda na ‘nata e festes’ – ‘veče slave’, koji počinje tek posle zalaska sunčevog, kao i neposredno vezivanje ovoga obreda za mrtve, zatim kult gosta, oličenja duha pretka, izrazito povezuju ovaj obred sa kultom predaka, koji to veče ‘dolazi’ kroz otškrinuta vrata. Ovo uglavnom odgovara uslovima života u rodovskoj plemenskoj organizaciji ovih Šiptara.”

Engleski pesnik Lord Bajron, koji se na svojim putovanjima po evropskoj teritoriji Turske susretao i s Albancima, u pismu svojoj majci od 12. XI 1809. kaže: “Albanci nisu svi muslimani, neka od plemena su hrišćanska. Ali vera nije uticala da promene svoje ponašanje i običaje”. Takođe, ruski konzul i putopisac A. F. Giljferding navodi 1858. da “za Albanca, indiferentnog prema vjeri, islam je samo spoljašnja forma koju je on prihvatio da bi ugodio vlastima. Albanac musliman je prije svega Albanac, a islam je za njega stvar drugostepene važnosti”.

U putopisnoj knjizi Kroz srpske zemlje (1904), Engleskinja Meri Edit Daram o religiji kod Albanaca piše da oni “svoj islam i svoje hrišćanstvo upražnjavaju na osoben i na albanski način, a u duši su uglavnom pod uticajem svojih običajnih shvatanja i predrasuda, koja su vjerovatno mnogo starija i od hrišćanstva i od islama… Bilo da je hrišćanin ili musliman, Albanac je izrazito Albanac. Hrišćanin će vam predstaviti muslimana i reć: ‘On je Turčin, ali ne loš Turčin; on je dobar kao i ja; on je Albanac'. Hrišćanin kojeg proganja Albanac musliman po pravilu je hrišćanin druge narodnosti. Među hrišćanima i muslimanima Albancima ima mnogo svađe, ali ima je isto tako i između hrišćana i hrišćana, muslimana i muslimana. Radi se o međuplemenskoj krvnoj osveti…”

Engleski putopisci G. M. Makenzi i A. P. Ibri, koji su proputovali Balkansko poluostrvo 1861-63, zabeležili su: “U samih pravih Arnauta promena vere nije tako davnašnja da bi mogla sasvim izgladiti sujeverno poštovanje hrišćanskih obreda. U bolesti oni često traže da im hrišćanski sveštenici čitaju molitve, a o izvesnim praznicima puno ih je u crkvi dečanskoj, dolaze da odstoje službu u čast svetaca od osvete kojih seboje”. Takođe navode reči starog igumana koji im je “s pakosnim zadovoljstvom” rekao da “sveci ne će da vode računa o tome što oni dolaze u crkvu, kad neće svešteniku da plaćaju što mu pripada”.

U knjizi Rat u Albaniji i oko Skadra 1912. i 1913. godine, Jaša Tomić opisuje božju službu 1913. godine među albanskim katolicima kod Lješa, u severnom albanskom primorju, koju je držao otac Serafim. “Služba teče na latinskom jeziku. Ovde, narod nije učio, da se ne pristoji zevati ni onda, kada čoveku dođe baš jaka volja da zeva. Nego kad ovde ma u crkvi dođe kome volja zevati, on pusti dahu na volju, tako da se razleže po svoj crkvi ... No kada pri kraju zapeva sveštenik arnautsku pesmu, prestade zevanje i svi koji su znali, počeše mu u glas pomagati ...

Žene naravno ni ovde ne smeju ni pisnuti. Ja sam iz ovog zevanja i one docnije razdraganosti naučio veliku istinu. A ta istina glasi: Kad koga narod ne razume, ne može se oduševiti, nego mora zevati... Kada je sveštenik svršio pesmu, poškropio nas je sve svetom vodom, pa onda otpoče pridiku. Govorio je skoro 1/2 sata na arnautskom jeziku ... Kako su to razumeli njegovi verni, ne znam... Posle liturgije izmoliše pravo da u porti mogu pucati u slavu Uskrsa. Dobili su. I sada da ste videli ne njih, nego oca Serafima. Stao je u sredu, raduje se kao malo dete, a njih okolo 120 počeše izbacivati iz brzometnih pušaka plotune u vis da je izgledalo: nebo se proloma.”

Prvi značajniji etnološki rad jednog albanskog autora predstavlja obrada i kodifikacija građe o albanskom običajnom pravu Kanon Leke Dukađinija, koju je obavio katolički sveštenik sa Kosova Štjefan Đečovi (1874-1929). Ovo delo objavljeno je posthumno 1933. u Skadru, pošto su, po nečijem nalogu, autora ubili dva žandarma Kraljevine Jugoslavije. Na srpskom postoje dva prevoda njegovog dela: dr Halita Trnavcija, u izdanju Stvarnosti iz Zagreba (1986), i Agrona M. Camaja, u izdanju CID-a iz Podgorice (2011),

Najpoznatiji albanski etnolozi su: u Albaniji Mark Tirta, Etnologija Albanaca (2003) i Mitologija kod Albanaca (2004), na Kosovu Mark Krasnići Tragovi i traganja (1979) i Rugova (1987), Gostoprimstvo u albanskoj tradiciji (2005).

U istraživanjima srpskih etnografa o naseljima i stanovništvu srpskog naroda obuhvaćen je u mešovitim sredinama u znatnoj meri i albanski narod. U tom pogledu, posebno se izdvajaju monografska istraživanja:

Andrija Jovićević, Malesija (1913, 1993)

Milensko S. Filipović, Has pod Paštrikom (1958) Mirko Barjaktarović, Rugova (1960)

Atanasije Urošević, Gornja Morava i Izmornik : antropogreografska ispitivanja (1931) i Kosovo (1975, 1990)

LEKSIKOGRAFIJA

U albanologiji leksikografija podrazumeva proučavanje rečnika koji sadrže leksiku i fraze albanskog jezika, ko su autori, vreme u kome su nastali, njihov obim i značaj koji imaju. Važnost se pridaje i jeziku s kojim se dovodi u vezu, leksički semantički.

Leksikografski počeci albanskog jezika

Arnold fon Harf, koji je 1496. obišao neka područja gde žive Albanci (Ulcinj, Drač, Sezan), zabeležio je nemačkom ortografijom 26 albanskih reči, 8 fraza i nazive brojeva od 1 do 10, 100 i 1.000. Taj mali albansko-nemački rečnik prvi put je objavljen tek 1860. u Kelnu.

Prvi značajan rečnik u albanskoj leksikografiji predstavlja Latinsko-epirotski rečnik (Dictionarium Latino Epiroticum), koji je sastavio albanski biskup Frang Bardi (Bardhi) u latiničnom pismu. Štampan je 1635. godine u Rimu, a reč “epirotski jezik”, kako je u to vreme albanski jezik nazivan u Italiji, gde su mnogi pravoslavni Albanci iz oblasti Epira (Južna

Albanija i Severna Grčka) prebegli pred Turcima. U predgovoru autor ističe da je rečnik sastavio da se albanski jezik ne bi iskvario i zaboravio u uslovima ropstva i da posluži albanskim

katoličkim klericima.

Rečnik sadrži oko 4500 latinskih reči i oko 2544 odgovarajućih srednjovekovnih albanskih reči i 113 poslovica. Uz poneku latinsku reč data je i odgovarajuća italijanska, a uz poneku albansku reč i odgovarajuću tursku pozajmljenicu. Jedan broj latinskih reči je na albanskom dato opisno objašnjenje. Rečnik sadrži i jedan broj naziva gradova i tvrđava u Albaniji. Kada je reč o pozajmnljenicama, 16 potiču iz starogrčkog jezika, 30 iz helenističkog i savremenogrčkog jezika, 170 iz starolatinskog i neolatinskog jezika, 40 iz slovenskog i srpskog jezika, 73 iz turskog jezika.

Rečnik arumunskoi-novogrčko-albanskog jezika Teodora Kavaliotija, koji je štampan

1770. godine u Veneciji, koji sadrži 1.070 reči na grčkom alfabetu, poslužio je mnogim lingvistima da steknu prva saznanja o albanskom jeziku. Erih Hans Tuman je ovom rečniku dodao latinske reči i štampao 1774. u Lajpcigu. U četvrti tomu Albanskih studija (1895) Gustav Mejer je štampao kritičko izdanje Rečnika arumunsko-novogrčko-albanskog jeika (1770) Teodora Kavaliotija, dodavši rečniku i nemački jezik.

Jedan od heroja u Grčkom ustanku, Albanac Marko Boçaris (na grčkom Markos Botsaris) autor je rukopisa Elementarnog rečnik novogrčkog i arvanitskog jezika koji je sastavio 1809. godine na Krfu, kada je sa svojim ratnicima pristupio francuskoj vojsci. Rečnik je pisao na zahtev francuskog konzula u Janjini Pukvila, koji je za sve to vreme bio prisutan. Arvanitske reči, kako su Albanci nazivani u Grčkoj, ispisivao je na grčkom alfabetu (ukupno 1.494). Pukvil je taj rukopis predao 1819. godine Nacionalnoj biblioteci u Parizu, gde je otkriven je 1895. godine. Štampan je 1926. u Tirani kao u originalu, na grčkom alfabetu.

Delo Istraživanja u Grčkoj (1814) Williama Martina Leaka koje razmatra grčki i albanski jezik, poglavlje “Albanski jezik” sadrži trojezični “Grčko-engleski-albanski rečnik” koji obuhvata oko 2100 reči. Pri izradi rečnika koristio je i one koje je zabeležio u neposrednom kontaktu sa grčkim i albanskim jezikom “u različitim vremenima i na različitim mestima”.

U drugoj polovini XIX veka štampano je nekoliko dvojezičnih rečnika pojedinih evropskih jezika i albanskog jezika Među njima izdvajaju se dvosmerni Albansko-nemački i

nemačko-albanski rečnik u trećem tomu Albanskih studija (1854) Johanna Georga Von

Hahna, koji sadrži oko 4500 reči.

Sistematična izrada rečnika

Italijanski katolički sveštenik Francesko Rossi dva obimnija rečnika:

Italijansko-epirotskog rečnika (Vocabolario italiano-epirotico), koji je štampan 1866. godine u Rimu na 924

stranica, i Epirotsko-italijanskog rečnika (Vocabolario della lingua Epirotica-Italiana) 1875. godine takođe u Rimu na 1400 stranica. Autor je krstario Albanijom 15 godina, skupljajući

albanske reči. U predgovoru prvog rečnika navodi da postoji veliki diverzitet među Albancima, jer svaka oblast, svaki grad, različitim rečima označava istu stvar. Napominje da mu je namera da privuće pažnju učene Evrope da “disciplinuju ovaj jezik i da uvede jednaka pravila koja će svi da razumeju”.

U Beogradu je 1873. štampan Rečnik od četiri jezika (srpski, makedonski, arbanaski i turski) Đorđa Puljevskog (1838-1895), arhitekte iz Galičnika, kod Debra, u Zapadnoj

Makedoniji. Autor se na knjizi trojako potpisao, na srpskom i makedonskom Đorđe Puljevski, na albanskom Đorđi Puljes i na turskom Đorđe Puljeoglu. Rečnik obuhvata oko 1000

konverzacionih fraza, a albanske i turske reči štampane srpskom ćirilicom. Ova knjiga, u stvari, predstavljala prvi praktični priručnik za učenje ovih jezika. Dve godine kasnije (1875), isti autor je, opet u Beogradu, objavio i Rečnik od tri jezika. Makedonski, arbanski i turski, takođe u obliku konverzacionih fraza i sa ćiriličkim slovima za albanske i turske reči.

Nemački albanolog Gustav Meyer autor je Etimološkog rečnika albanskog jezika (Worterbuch der albanesischen Sprache), koji je štampan 1891. u Strazburu. Rečnik sadrži 5.140 reči, od kojih 1.420 tumači latinsko-romanskim poreklom, 540 slovenskim, 1.180 turskim, 840 novogrčkim, a za oko 400 smatrao je da su autohtone albanske reči, dok za 730 nije nije naveo poreklo. Bez obzira što su kasnije etimološka proučavanja albanskog jezika dovela u pitanje tumačenja porekla pojedinih reči, ovaj rečnik je udario temelje daljim etimološkim

istraživanjima albanskog jezika.

Na tlu Albaniji prvi rečnik je štampan 1895. godine – Mali albansko-latinski rečnik (Fialuur i voghel sccyp e latinisct), koji je, radeći na njemu 11 godina, sastavio italijanski katolički misionar Giacomo Jungg. Rečnik sadrži oko 12.000 reči, na 200 stranica, i namenjen je prvenstveno školskim potrebama Katoličke crkve u Albaniji, koja je u to vreme imala

autonomiju u okviru Osmanskog carstva.

Hrvatski arheolog i paleograf Ćiro Truhelka sastavio 1899. godine u rukopisu na 308 stranica Nemačko-albanski rečnik (Deutsch-Albanisches Worterbuch), koji se čuva u Biblioteci za romanistiku Filozofskog fakulteta u Zagrebu. Rečnik sadrži 4.000 reči koje pripadaju

gegijskom dijalektu. Taj rukopis je otkrio kosovski istraživač Musa Ahmeti i pripremio ga je za izdavanje u okviru Zajednice Albanaca u Republici Hrvatskoj 1995. godine. Zajedno sa

štampanim delom, rečnik sadrži i fotokopiju rukopisa.

Značajni albanski prosvetitelj Konstandin Kristoforidhi autor je Albansko-grčkog

rečnika, koji je dovršio oko 1880. godine, ali je, posle mnogo peripetija, posthumno štampan tek

1904. godine u Atini. Rečnik sadrži 11.675 albanskih reči pisane na grčkom alfabetu, s nekoliko latinična slova. Mnoge albanske reči sadrže i opisno objašnjenje, a jedan broj i njihovu

etimologiju. To je prvi albanski rečnik koji je obuhvatio leksiku iz dva glavna dijalekta,

toskijskog i gegijskog. Pri izboru reči, autor je izbegao da unese mnoge turske reči i neologizme nastale pod uticajem zapadnih jezika. Iz Albansko-nemačkog rečnika Johanna Georga von Hahna preuzeto je oko 4500 reči. Ovaj rečnik imao je veliki uticaj na prosvećivanju Albanaca u južnom delu Albanije, koji su se nalazili pod crkvenom jurisdikcijom Grčke pravoslavne crkve. U transliterarnom obliku rečnik je prvi put štampan 1961. godine u Tirani.

U Beogradu se 1902. pojavio Srpsko-arnautski rečnik, koji je sastavio Ljubomir Kujundžić (potpisao se kao Ljub. Popa D. Kujundžić - Đakovac, rodom je iz Orahovca. Deo detinjstva je proveo u Đakovici, gde mu je otac Damnjan bio pop, a u Beogradu je završio osnovnu školu. U predgovoru rečnika obraća se čitaocu sledećim rečima: "Naše susedstvo s Arnautima, naši naravni odnosi, davno zahtevaju da dobro poznajemo jezik toga naroda, s kojim se danas u Staroj-Srbiji i nekom delu Maćedonije moramo računati kao s glavnim faktorom. Danas nijedan naš činilac u St. Srbiji i Maćedoniji - a naročito na Kosovu – ne može bez ovog jezika vršiti posao uspešno toliko i tako kao što bi mogao s njim."

Novi rečnik albanskog jezika (Fialuer i Rii i Shcypes), koji se u literaturi često pominje

kao Rečnik „Baškimija“ (Fjalori i „Bashkimit“) štampalo je 1908. u Skadru Društvo „Bashkimi“ kao zajedničko autorsko delo istaknutih članova tog nacionalnog društva, među kojima najviše je bilo vrlo obrazovanih katoličkih sveštenika. Rečnik sadrži 13.798 reči gegnijskog dijalekta uz koju se navodi odgovarajuća italijanska reč. Svaka pozajmljenica označena je inicijalom jezika iz koje potiče (I – italijanska, S – slovenska, T - turska).

Skraćenicom prezimena označene su reči starih albanskih autora. Rečnik je pisan latiničnim pismom koje je sastavilo to Društvo.

Antonio Busetti sastavio je Italijansko-albanski rečnik (Vocabolario italiano-albanese), koij je štampao 1911. u Skadru, na 1147 stranica.

Dvosmerni Albansko-nemački i nemačko-albanski rečnik, Gustav Vajgand je sastavio koristeći leksičku građu koju je sakupio Konstantin Kristoforidhi i uz pomoć etimoloških radova Gustava Majera i Franca Miklošiča. Rečnik je štampan 1914. u Lajpcigu. Ovaj rečnik ujedno predstavlja i dijalektološki uvid u gegijski poddijalekat srednje Albanije.

Leksikografsko ujednačavanje alfabeta albanskog jezika

Posle kongresa za usvajanje jedinstvenog pravopisa albanskog jezika, koji je održan od 14. do 22. novembra 1908. u Bitolju, na kome je učestvovalo 150 delegata, učenih Albanaca različitih veroispovesti, sa svih područja u Turskoj gde žive Albanci, kao i predstanika iz albanskih dijaspora u svetu, budući rečnici štampani su slovima unificiranog alfabeta.

Prvi rečnik koji je štampan u nezavisnoj Albaniji jeste Latinsko-albanski rečnik (Fjaluer latin-shqyp), koji je sastavio italijanski sveštenik isusovačkog katoličkog reda Adone Aldigheri, koji je dugo živeo u Albaniji. Štampan je u Skadru 1925. godine, na 400 stranica.

Između dva svetska rata, u SAD štampana su dva rečnika englesko-albanska, koje su sastavili albanski autori. U Bostonu je 1923. godine štampan English-Albanian dictionary (Fjalor anglisht-shqip), na 191 stranici, Kostë Çekrezija), a u Njujorku 1934. godine

Albansko-engleski i englesko-albanski (Fjalor shqip-inglisht dhe inglisht-shqip) Nela Drizarija, na 314

stranica.

U Albaniji je 1933. štampan mali praktični Vojni konverzacioni priručnik (Manuel bisedimi mbi landë ushtarake), na 65 stranica malog formata, u kome je obuhvaćeno oko 900

reči i 350 fraza na albanskom, italijanskom i jugoslovenskom (srpskom). To je prvi albansko-srpski rečnik koji je objavljen u Albaniji. Izdala ga je Komanda narodne odbrane Albanije, a štampanje odobrio komandant odbrane general Dž. Araniti.

Autor prvog terminološkog rečnika u Albaniji sastavio je italijanski stručnjak za agro-tehniku Mario Bindoni: Tehnički poljoprivredni italijansko-albanski rečnik (Vocabolario tecnico-agricolo italiano-albanese e albanese-italiano), koji je štampan 1935. u Tirani, na 196 stranica.

U Beogradu je 1935. štampan Rečnik arbansko-srpskohrvatski, od slova A do Gj (Đ), sa oko 14.000 reči, koji je sastavio Albanac iz Skadra Ljuk Ljukaj, koji je kao emigrant živeo u Dubrovniku, a čija je supruga bila Jelisaveta Načić, prva žena arhitekta u Srbiji. U uvodu je autor izrazio zahvalnost beogradskom profesoru Miodragu S. Laleviću za svesrdnu pomoć “u

definitivnoj redakciji i leksičkoj obradi srpskohrvatskog dela”.

Po obimu i po leksičkoj obradi veliki doprinos albanskoj leksikografiji dao je Angelo Leotti svojim Albansko-italijanskim rečnikom (Dizionario albanese-italiano), koji je 1937. štampao Institut za evropske orijentalne studije u Rimu. U kratkom predgovoru, tada najpoznatiji albanolog Norbert Jokl, istakao je da taj rečnik predstavlja “pregled albanskog jezika i njegovog razvoja”. Rečnik sadrži oko 32.000 reči na 1710 stranica, i vrlo je bogat izrazima i poslovicama. Na njemu je Angelo Leotti radio 20 godina, skupljajući građu ne samo iz literature već i na terenu. Veliku manu ovom rečniku predstavlja odrednica “fašizam” koja na 13 stranica sadrži program fašističke ideologije u Italiji. Rečnik je zbog toga bio u Albaniji da se poseduje i koristi do 1990. godine.

Katolički misionar Fulvio Cordignano, koji je preko 20 godina obilazio Albaniju, sastavio je leksikografski vredan pažnje Italijansko-albanski rečnik. Rečnik je štampan 1938. godine u Bolonji.

Italijansko-albanski rečnik (Fjaluer Italisht-Shqip), koji je sastavio Thanas Floqi.

Rečnik je štampan 1939. u Tirani i sadrži 680 stranica. To je prvi značajniji rečnik albanskog jezika s nekim stranim, koji je sastavio albanski autor.

Novi rečnik : retke reči koje se koriste na Južnoj Albaniji (Fjalort i ri: fjalë të rralla të

përdoruna në Jug të Shqipnis), koji je sastavio Pano Tase. Rečnik je štampan 1941. u Tirani i u to vreme predstavljao je važan doprinos albanskoj dijalektologiji.

Novi rečnik – retke reči koje se koriste u Severnoj Albaniji (Fjalorth i ri : fjalë të rralla

të përdoruna në Veri të Shqipnis), koji je sastavio Nikoll Gazulli. Rečnik je štampan 1941. u Tirani i sadrži 524 reči. Predstavlja važan doprinos albanskoj dijalektologiji.

Latinsko-albanski rečnik (Fjaluer latin-shqip), koji su sastavili Filip Fishta i Henrik

Lacaj. U odnosu na prethodna dva latinsko-albanska rečnika, ovaj je leksikografski vrlo stručno sastavljen. Štampan je 1942. u Tirani i sadrži 590 stranica. Filip Fišta diplomirao je 1931. godine književnost na Filozofskom fakultetu u Beogradu.

Posle drugog svetskog rata, u socijalističkoj Albaniji, odmah je pridata važnost hitnoj izradi dvojezičnog Srpskohrvatsko-albanskog rečnika (1947), na čemu je angažovana najjača ekipa lingvista u Tirani - Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipo, Eqrem Çabej, Aleks Buda i dr., a sa jugoslovenske strane sarađivali su Vojislav Dančetović, Zagorka Filipović i Ivan Brabec. Rečnik sadrži oko 15 hiljada reči, a srpsko-hrvatske reči štampane su ćiriličnim pismom.

Progresivni razvoj leksikografije albanskog jezika

Engleski albanolog Stuart E. Mann autor je kapitalnog Istorijskog albansko-engleskog

rečnika (1496.1938) (An historical Albanian-English dictionary : 1496-1938), koji je štampan u

1948. u Londonu. Rečnik sadrži 601 stranicu, sa precizno naznačenim pisanim izvorom iz koga se navodi reč.

Polovinom 1946. je u Beogradu Savet za nauku i kulturu Vlade Jugoslavije angažovao ideološki suspendovanog profesora dr Henrika Barića da sastavi Rečnik srpskoga ili hrvatskoga

i arbanaskoga jezika. Na tom poslu su mu se 1948. pridružila dva mlada Albanca, studenti u

Beogradu, Hilmi Thaçi i Hasan Kaleshi. Prvi tom ovog rečnika (A-O), u kome su srpske i hrvatske reči alfabetski date latinično, štampan je 1950. u izdanju Jugoslavenske akademije u Zagrebu,sa oko 33.000 reči, na 672 stranice. Autor je rečnik posvetio: “Svetloj uspomeni Dimitrija Tucovića”, srpskom socijaldemokrati s početka XX veka koji je oštro krikovao hegemonističke težnja srpskog vladajućeg režima prema Albancima Zbog finansijskih razloga, ali i političkih razloga, rad na drugom tomu nije nastavljen.

U Prištini je 1953. štampan Rečnik srpskohrvatsko-albanski Sokolja Dobrošija, koji sadrži oko 40.000 reči (srpkohrvatske reči su date u ćiriličnom pismu), na 757 stranica.

Sledeći dvojezični rečnik s nekim stranim jezikom u Albaniji biće štampan 1953. godine,

Albansko-mađarski rečnik Lajoša Tomaša, koji je izdala Mađarska akademija Kiado, a na kojem

su sarađivali leksikografi Odeljenja za jezik Naučnog instituta u Albaniji sa Aleksandrom

Xhuvanijem na čelu. Rečnik sadrži 18.000 reči na 308 stranica. Naredne godine (1954) u Moskvi je štampan Rusko-albanski rečnik, na kome je radila grupa ruskih i albanskih leksikografa, a urednik je bio Androniklo Kostallari. Rečnik sadrži oko 25.000 reči, na 590 stranica.

Opisni Rečnik albanskog jezika (Fjalor i gjuhës shqipe), koji su izradili Kostać Cipo, Ećrem Čabej i Mahir Domi, štampan 1954. u Tirani. Sadrži oko 25.000 reči i glavne idiomatske izraze sa čitave teritorije Albanije. Ovaj rečnik odigrao je značajnu ulogu u normiranju albanskog književnog jezika. Uz nazive flore i faune dati su i njihovi latinski nazivi. Na Kosovu je taj rečnik preštampan 1965. godine.

U Albaniji tek 1957. godine su štampana su dva minijaturna rečnika od po 15-ak stranica, češko-albanski i francusko-albanski. Može se reći da je u to vreme albanska lingvistika na Kosovu bila u prednosti gde grupa autora u izdanju “Rilindje” objavila 1961. Terminološki