Rosnące znaczenie zdrowia w politykach publicznych

Dotychczas dobrobyt państwa i aktywność jego instytucji identyfikowano przede wszystkim z produktem krajowym brutto (PKB) (Coyle, Mitra-Kahn, 2017). Choć początkowo miał on być narzędziem służącym jedynie do mierzenia wartości dóbr i usług, nie zaś osiągnięć społeczeństw, to właśnie do tego ostatniego celu był stosowany (Stiglitz i in., 2018). W XXI w. znaczenie PKB maleje; jednocześnie zaś zmieniają się wskaźniki, którymi mierzony jest dorobek państw i w oparciu, o które budowane są polityki publiczne (Kickbusch i in., 2012;

Stiglitz i in., 2018). I choć wzięcie pod uwagę innych niż tylko gospodarcze czynników nie może stanowić wymówki dla przywiązywania mniejszej uwagi do rozwoju gospodarczego, ten ostatni nie może być jedynym, postrzeganym wyłącznie w kategoriach krótkoterminowych celem państw (Stiglitz i in., 2018). Powyższe założenia można uzasadnić na kilka sposobów. Po pierwsze, badacze zakładają, że ocena polityk publicznych nie tylko przez pryzmat długu publicznego, lecz również ich wpływu na inne rodzaje zasobów (np. kapitał przyrodniczy czy społeczny) może przyczynić się do lepszej jakości życia społeczeństw i większej odporności państwa na kryzysy (Mitchell, 2018). Po drugie, wątpliwości z postrzeganiem PKB jako kluczowego wskaźnika rozwoju państw zwiększają procesy cyfryzacji, niewidoczne w statystykach produktu krajowego brutto (Coyle, 2018; Coyle, Mitra-Kahn, 2017). Nie uwzględniając m.in. dynamicznego wzrostu danych, rozwoju gospodarki cyfrowej, rosnącego znaczenia dóbr niematerialnych, zmian w sposobach produkcji czy zmieniających się zasad zatrudnienia (np. wzrost samozatrudnienia) wskaźnik PKB obrazuje tym samym jedynie wycinek rzeczywistości (Coyle, Mitra-Kahn, 2017; Stiglitz, Sen, Fitoussi, 2011 za: Coyle, Mitra-Kahn, 2017). Po trzecie, dotychczasowe skupienie na wskaźniku PKB sprawiało, że pomijano inne czynniki wpływające na kondycję społeczeństw (np. zróżnicowanie geograficzne czy społeczne) oraz marginalizowano znaczenie coraz bardziej widocznych kosztów (np.

ekologicznych) wdrażanych rozwiązań (Coyle, Mitra-Kahn, 2017).

Doświadczenia takie jak kryzys gospodarczy z 2008 roku pokazały, że do analizy kondycji społeczeństw potrzebne są bardziej szczegółowe dane (np. dotyczące gospodarstw domowych), uwzględniające zróżnicowanie społeczne oraz różnorodność doświadczeń (np.

ze względu na płeć, miejsce zamieszkania czy wiek) (Stiglitz i in., 2018). W odpowiedzi na to zapotrzebowanie i ograniczone możliwości PKB pojawiają się w debacie publicznej różnorodne propozycje. Ich przykładem może być koncepcja Coyle i Mitra-Kahn (2017), proponujących stopniową rezygnację ze wskaźnika PKB oraz zastąpienie go innymi typami zasobów, wśród których można wymienić m.in. kapitał społeczny przekładający się na poziom zaufania w obrocie gospodarczym czy kapitał przyrodniczny (np. czystość powietrza) podnoszący jakość życia jednostki. Wdrożenie takich rozwiązań wiąże się jednak z kilkoma konsekwencjami. Po pierwsze, zobowiązuje wdrażających polityki publiczne do bardziej precyzyjnego definiowania ich efektów oraz gromadzenia danych na każdym etapie wprowadzanych rozwiązań – począwszy od planowania aż po ewaluację (Stiglitz i in., 2018).

Po drugie, wymaga nowych sposobów pomiaru, którym sprzyja dynamiczny rozwój technologii oraz związanych z tym możliwości gromadzenia, przetwarzania i analizowania danych. Wykorzystywanie nowych typów danych (np. danych cyfrowych) jest bowiem niezbędne do tworzenia wykraczających poza PKB wskaźników mierzących jakość życia oraz kształtowania w oparciu o nie polityk publicznych. Po trzecie, oznacza rezygnację z silosowości działania poszczególnych instytucji na rzecz analizowania konsekwencji wdrażanych rozwiązań także w innych obszarach działania państwa (np. wpływu aktywności w zakresie bezpieczeństwa na jakość usług w ochronie zdrowia) (Stiglitz i in., 2018).

Rezygnacja z silosowości działania poszczególnych, wprowadzających polityki publiczne instytucji podyktowana jest również rosnącym znaczeniem zdrowia (por. Kickbusch i in., 2012). Zdrowie jest w niniejszej pracy definiowane jako […] całkowity fizyczny, mentalny oraz społeczny dobrostan, a nie tylko brak choroby czy niedyspozycji, odpowiedzialność za zdrowie obywateli ponoszą zaś sprawujący władzę (WHO, Constitution of the World Health Organization, 2006, par. 1). Stanowi ono jeden z dwóch (obok środowiska naturalnego) czynników wpływających na kształt rzeczywistości w XXI w. (Kickbusch, 2007) oraz jedną z najważniejszych kwestii wyznaczających kierunek aktywności rządów (Kickbusch i in., 2012). Zdrowie ma znaczenie zarówno w wymiarze gospodarczym jak i politycznym – wydatki przeznaczane na ten cel są kluczowe dla budżetu państwa; kondycja społeczeństwa przekłada się bowiem na wydajność pracy, a w konsekwencji całej gospodarki. Jednak w dobie globalizacji odpowiedzialność za kondycję zdrowotną obywateli nie spoczywa jedynie na rozwiązaniach wdrażanych w poszczególnych krajach. Wręcz przeciwnie, państwa znajdują się w systemie zależności, w ramach którego dobrostan ich obywateli kształtowany jest również przez decyzje podejmowane przez inne kraje i organizacje (Kickbusch, 2007).

Wśród kluczowych wyzwań, przed którymi stają dziś kształtujący polityki publiczne w zakresie zdrowia można wymienić finansowanie, coraz większą złożoność problemów do rozwiązania oraz rosnącą ilość interesariuszy i danych, które decydenci muszą brać pod uwagę. Muszą sprostać również takim zadaniom jak bieżąca analiza oraz ewaluacja

wdrażanych rozwiązań, efektywniejsze wykorzystywanie zasobów (także przy pomocy innowacyjnych technologii) czy zachęcenie do proaktywności pacjentów i budowanie polityk publicznych w oparciu o badania naukowe (Kickbusch i in., 2012).

Wypełnianie tych zadań może przyczynić się do realizacji celów w zakresie kondycji zdrowotnej wyznaczonych w Agendzie na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 (ONZ, 2015) takich jak:

● zmniejszenie umieralności przy porodzie oraz śmiertelności dzieci poniżej pięciu lat;

● wyeliminowanie chorób zakaźnych (np. AIDS) oraz zredukowanie o 1/3 śmiertelności wywołanej chorobami niezakaźnymi;

● skuteczniejsze leczenie uzależnień (m.in. od alkoholu i środków odurzających) oraz zredukowanie liczby ofiar i poszkodowanych w wypadkach samochodowych;

● obniżenie umieralności spowodowanej czynnikami środowiskowymi (np. złą jakością powietrza czy wody).

Opisywane powyżej cele wykraczają jednak poza sektor ochrony zdrowia – wręcz przeciwnie dotyczą wszystkich obszarów aktywności rządowych (Kickbusch i in., 2012). Założenie to podyktowane jest kilkoma powodami. Po pierwsze, na stan zdrowia wpływają przede wszystkim czynniki niezwiązane bezpośrednio z kondycją opieki zdrowotnej (np. uwarunkowania społeczne i styl życia jednostki czy globalne wyzwania takie jak pandemie). Tym samym stan zdrowia zależy więc od codziennych praktyk i postaw (Kickbusch i in., 2012). Jest on także dziedziczony (nie tylko w sensie genetycznym, ale również np. możliwości dostępu do opieki zdrowotnej) tak jak dziedziczona jest kondycja finansowa jednostki (Stiglitz i in., 2018). Po drugie, wyzwania zdrowotne mają wpływ także na inne obszary działania państwa oraz, w konsekwencji, jego rozwój. Po trzecie, osiąganie celów w zakresie zdrowia wymaga zaangażowania nie tylko instytucji państwa, lecz także różnych grup społecznych i niepaństwowych interesariuszy (Kickbusch i in., 2012).

Do opisu zwiększającej się ilości obszarów związanych ze zdrowiem oraz większego namysłu nad kwestiami dotyczącymi zdrowia Kickbusch (2007) używa określenia społeczeństwo zdrowia (ang. health society) (s. 89), wskazując na coraz mniej wyraziste ramy systemów ochrony zdrowia, rosnącą świadomość wpływu rozwiązań rozwijanych w obrębie innych polityk publicznych na kondycję zdrowotną oraz znaczenie wyborów jednostki i jej stylu życia. Odzwierciedleniem tego trendu może być strategia Finlandii – Health in All Policies (HiAP), zgodnie z którą wszystkie polityki publiczne postrzegane są przez pryzmat zdrowia i jego ochrony (Fiński Instytut Zdrowia i Dobrobytu, 2019; Kickbusch, 2007; Światowa Organizacja Zdrowia, Fińskie Ministerstwo Spraw Socjalnych i Zdrowia, 2014). Tym samym, wprowadzając rozwiązania w poszczególnych obszarach działania państwa (np. edukacja, transport czy zatrudnienie) uwzględnia się ich wpływ na kondycję zdrowotną i jakość życia

obywateli (Fiński Instytut Zdrowia i Dobrobytu, 2019; Światowa Organizacja Zdrowia, Fińskie Ministerstwo Spraw Socjalnych i Zdrowia, 2014).

W społeczeństwie zdrowia (ang. health society) zmienia się charakter zadań stawianych przed państwem i jednostką (Kickbusch, 2007). Zdrowie stanowi element gospodarki opartej na wiedzy (ang. knowledge economy) – kondycja pacjentów oraz organizacji zależy zaś od umiejętności gromadzenia informacji w tym zakresie (Kickbusch i in., 2012, s. 5). Poszerzają się możliwości działania państwa (np. poprzez wdrażanie nowych, dotyczących postaw prozdrowotnych regulacji) oraz zwiększa się zakres współpracy podmiotów państwowych i prywatnych (np. w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego). W konsekwencji, kształt polityk publicznych zależy od koncepcji wprowadzanych przez rząd, tych proponowanych przez sektor prywatny oraz rosnących oczekiwań pacjentów. Jednostka musi się zaś odnaleźć w coraz bardziej złożonym systemie rozwiązań chroniących jej zdrowie i poprawiających jakość życia (Kickbusch, 2007). Zdrowie jest bowiem prawem i dobrem, którym można zarządzać np. poprzez kształtowanie odpowiednich postaw. Z perspektywy jednostki kluczowe jest poszerzanie wiedzy na temat zdrowia (ang. health literacy) – dysproporcje w tej ostatniej stają się bowiem kolejnym czynnikiem pogłębiającym nierówności społeczne (Kickbusch, 2007, s. 90).