Sposób przeprowadzenia badania

Niniejsze badanie oparto o częściowo ustrukturyzowane wywiady jakościowe i, będące ich uzupełnieniem, dane zastane. Punkt wyjścia dla badania stanowiła definicja częściowo ustrukturyzowanego wywiadu jakościowego:

Częściowo ustrukturyzowany wywiad zorientowany na świat życia służy zrozumieniu głównych wątków dotyczących codziennego świata życia ujmowanego z perspektywy samych podmiotów. Celem tego rodzaju wywiadu jest uzyskanie opisów świata życia badanych, uwzględniających interpretację znaczenia opisywanych zjawisk. […] jako wywiad specjalistyczny ma określony cel oraz zakłada zastosowanie konkretnej techniki i podejścia badawczego. Jest częściowo ustrukturyzowany – nie jest więc ani otwartą codzienną konwersacją, ani zamkniętym kwestionariuszem (Kvale, 2010, s. 42).

Wywiad jakościowy […] jest przestrzenią konstrukcji wiedzy, wytwarzanej podczas interakcji pomiędzy badaczem oraz respondentem (Kvale, 2010, s. 37). W przypadku niniejszego badania respondentami byli eksperci – osoby zaangażowane w procesy datafikacji i/lub mające wpływ na kształtowanie i wdrażanie polityk publicznych oraz, szerzej regulacji i praktyk w tym zakresie

Wywiady eksperckie umożliwiły zdobycie wiedzy o postawach interesariuszy wobec procesów datafikacji, wyznaczanych priorytetach oraz ocenie istniejących już projektów.

Zostały one przeprowadzone zgodnie z wytycznymi zaproponowanymi przez Kvale (2010), który wyodrębnia kilkanaście elementów, wśród których za kluczowe uznano:

a. badani przedstawiają zagadnienia będące przedmiotem badania ze swojego punktu widzenia – to od nich zależy np. wybór sformułowań;

b. efektem wywiadu jakościowego powinien być precyzyjny opis analizowanych zjawisk wraz z ich interpretacją; dokładność opisu i przejrzystość interpretacji pełnią analogiczną funkcję jak precyzja obliczeń w podejściu ilościowym;

c. efektem badań jakościowych powinny być opisy realiów i czynności, nie zaś opinie o ogólnym charakterze;

d. częściowo ustrukturyzowany wywiad jakościowy nie posiada ściśle określonej struktury (np. w przeciwieństwie do ankiety); badacz wytycza jednak kierunki dyskusji – jego zadaniem jest nakierowanie respondenta na określone kwestie, nie zaś punkty widzenia;

e. udzielane podczas wywiadu wypowiedzi mogą zmieniać się wraz z jego trwaniem – podczas tego ostatniego pogłębia się bowiem nie tylko wiedza badacza, ale również respondenta;

Uzupełnienie danych wywołanych stanowi w niniejszym badaniu analiza danych zastanych.

Dane zastane zdefiniowano w niniejszej pracy jako:

Te zbiory danych, przeważnie gromadzone przez rządy, instytucje badawcze oraz, w niektórych przypadkach, agencje, zapewniają badaczom łatwo dostępne zasoby do zbadania cech populacji lub określonych hipotez. Dane te różnią się od danych wywołanych tym, że wywołane zbiory danych są zbierane przez badacza, który również zajmuje się ich badaniem (Vartanian, 2011, s. 3).

Podsumowując, różnica pomiędzy danymi wywołanymi a zastanymi polega na tym, że te ostatnie wykorzystywane są do celów innych niż te, do których je wcześniej zgromadzono (Vartanian, 2011). Dane zastane mogą być wykorzystywane nie tylko jako podstawowe źródło danych, lecz również w mieszanych metodach badawczych (mixed methods) lub metodologicznej triangulacji. Użycie danych zastanych zwiększa możliwości badawcze – pozwala na replikacje badań lub ich ponowną analizę i interpretację (Smith, 2008). Należy jednak zaznaczyć, że w niniejszym badaniu dane zastane stanowiły jedynie uzupełnienie dla danych zgromadzonych w eksperckich wywiadach jakościowych. Tym samym w ramach badania nie wykorzystano mieszanych metod badawczych. Punktem wyjścia dla uzasadnienia tej decyzji jest poniższa charakterystyka metod mieszanych, w ramach której definiuje się je jako:

(…) próbę legitymizacji stosowania wielu strategii metodologicznych przy odpowiadaniu na pytania badawcze w ramach jednego badania (…) (Edmonds, Kennedy, 2017, s. 178).

W przeciwieństwie do eksperckich wywiadów jakościowych podczas gromadzenia i analizowania danych zastanych nie przyjęto określonej strategii metodologicznej.

Wykorzystane w pracy dane zastane zgromadzono w ramach opisanego poniżej przeglądu literatury oraz badań i dokumentów.

Dane zastane mogą mieć charakter ilościowy (np. bazy danych) oraz jakościowy (np. teksty wywiadów, fotografie) (Smith, 2008). Precyzując pojęcie danych zastanych Smith (2008) wskazuje m.in. na analizy dokumentów, przeglądy literatury, zbiory danych instytucji międzynarodowych (np. w ramach badań PISA). Jako dane zastane mogą być również wykorzystywane te dane, które już zostały przeanalizowane i opisane przez innych badaczy. W badaniu wykorzystano dane zastane opracowane przez rządy, a także

– mające publiczny lub komercyjny charakter – instytucje badawcze czy inne podmioty (np. stowarzyszenia czy organizacje). Precyzując, do badania włączono m.in.:

• statystyki opracowywane przez instytucje publiczne w poszczególnych krajach (np. urzędy statystyczne);

• wyniki badań instytucji państwowych oraz międzynarodowych (np. instytucji unijnych, Banku Światowego, Światowej Organizacji Zdrowia czy OECD);

• opracowania (np. mechanizmów działania poszczególnych części infrastruktury) udostępniane na oficjalnych stronach rządowych (np. ministerstw, Centrum E- zdrowia, Gematik oraz e-estonia.com);

• strategie poszczególnych krajów dotyczące digitalizowania sektora publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem sektora ochrony zdrowia;

• raporty opracowane przez instytucje publiczne i komercyjne dotyczące stanu zaawansowania cyfrowej infrastruktury, absorbcji technologii cyfrowych czy oceny ich działania;

• artykuły naukowe, monografie;

• publikacje blogowe umieszczane w wiarygodnych źródłach np. na stronach jednostek badawczych specjalizujących się w tematyce digitalizacji oraz, precyzyjniej, digitalizacji ochrony zdrowia

Charakterystyka danych zastanych w każdym z analizowanych krajów była odmienna – różnice przedstawiono w tabeli poniżej.

Tab. 17 Charakterystyka danych zastanych

Kraj Charakterystyka danych zastanych

Estonia Duży dostęp do danych – informacje

publikowane na stronach internetowych (zarówno publicznych jak i komercyjnych) stanowiły wiarygodne i stale

aktualizowane źródło wiedzy.

Dane zastane były na tak wysokim poziomie, że mogłyby stanowić główne źródło wiedzy w badaniu.

Niemcy Szeroki zakres danych zastanych stanowił wiarygodne, stale aktualizowane źródło wiedzy.

Dane zastane nie mogłyby – jak w przypadku Estonii – być kluczowym źródłem wiedzy w badaniu i zastąpić wywiadów eksperckich. Stanowiły jednak ich ważne uzupełnienie.

Polska Wiedza z danych zastanych (np. w postaci

raportów, opracowań i analiz) miała charakter fragmentaryczny. Często nie była aktualna (brak aktualizacji na stronach instytucji publicznych) lub niezgodna ze stanem faktycznym.

Wymagała precyzowania i uzupełniania w wywiadach. Stanowiła uzupełnienie badania opartego o badania jakościowe – jednak w dużo mniejszym stopniu niż w pozostałych analizowanych krajach.

Wykorzystywanie danych zastanych w badaniu obszaru w tak niewielkim stopniu przeanalizowanego i opisanego oraz stale się rozwijającego jak cyfrowa opieka zdrowotna okazało się skuteczne z kilku powodów. Znaczenie miały kwestie ekonomiczne i fakt, że wytworzenie tego typu danych (szczególnie ze względu na międzynarodowy charakter badania) byłoby niemożliwe samodzielnie. Wykorzystanie danych zastanych pomogło tym samym poszerzyć perspektywę i możliwości badawcze (Vartanian, 2011) przy jednoczesnym uzyskaniu wysokiej jakości danych (Smith, 2008).

Należy jednak zaznaczyć, że wykorzystanie danych zastanych spotyka się z krytyką z powodów takich jak m.in. błędy znajdujące się w danych, brak ich neutralności (np. w przypadku danych gromadzonych przez instytucje rządowe) czy niemożność odzwierciedlenia sposobu ich gromadzenia (Smith, 2008). Tę krytykę związaną z wykorzystaniem danych zastanych w badaniu obala jednak sam jej autor. Po pierwsze, każdy typ danych (zarówno te zastane jak i wywołane) może być obarczony błędem. Po drugie, badacz musi mieć do danych krytyczne podejście (Smith, 2008). Także dlatego, że są one społecznie konstruowane, stanowiąc wytwór pracy konkretnych organizacji czy instytucji (Maciąg, 2012; Smith, 2008).

W badaniu nie wykorzystano mieszanych metod badawczych, a dane zastane stanowią jedynie uzupełnienie dla eksperckich wywiadów jakościowych. Należy jednak podkreślić, że dane zastane mogą być również wykorzystywane w mieszanych metodach badawczych (ang. mixed methods) lub triangulacji metodologicznej (Smith, 2008). Choć rozróżnienie pomiędzy mieszanymi metodami badawczymi a metodologiczną triangulacją nie ma kluczowego znaczenia dla badania, uwzględniono je we wprowadzeniu. Niektórzy badacze stawiają bowiem znak równości pomiędzy łączeniem różnych typów badań i podejść oraz triangulacją (por. Jemielniak, 2019). Łączenie metod badawczych może być, choć nie jest to warunek konieczny, traktowane jako triangulacja (Hine, 2015). Tym bardziej, że dostępność i różnorodność danych cyfrowych oraz narzędzi do ich analizy sprzyjają stosowaniu tej ostatniej (Eynon, Fry, Schroeder, 2008). Te dwie strategie badawcze – łączenie metod badawczych oraz ich triangulacja – wykorzystywane są jednak w odmiennych celach.

Łączenie metod badawczych stanowi bowiem próbę wyjaśnienia zjawiska z różnych perspektyw bądź pogłębienia wiedzy na jego temat np. poprzez uzupełnienie badań ilościowych komponentem jakościowym (Hine, 2015). W ramach triangulacji wykorzystuje się zaś […] więcej niż jeden sposób zbierania danych w ramach jednolitego planu badawczego w celu przetestowania tej samej hipotezy (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 611). Triangulacja pozwala więc uniezależnić wyniki od wybranej, niepozbawionej ograniczeń metody zbierania danych i, tym samym, uniknąć uzyskania w procesie badawczym artefaktów. Otrzymanie, przy wykorzystaniu różnych metod, tych samych wyników podnosi zaś prawdopodobieństwo ich trafności (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001).

Precyzując definicję triangulacji Denzin (1970) zaznacza, że jej przedmiotem mogą być dane, zaangażowani badacze, wykorzystywane teorie lub metodologie. Stosowanie triangulacji jest zaś charakterystyczne dla socjologii ze względu na wewnętrzne zróżnicowanie dyscypliny:

Empiryczna rzeczywistość socjologii to rzeczywistość konkurencyjnych definicji, postaw i osobistych wartości. […] Prowadzenie badania jest więc aktem symbolicznej interakcji (Denzin 1970, s. 300).

Wykorzystanie triangulacji wynika jednak również z dynamiki socjologicznych przedmiotów badania. Badacz musi bowiem, zmieniając założenia oraz metody badania, przystosować się do przekształceń w ramach analizowanego obszaru badawczego (Denzin, 1970). Tym samym w procesie badawczym można zastosować jednocześnie jeden lub kilka opisanych typów triangulacji. Stosując wielokrotną triangulację (ang. multiple triangulation) w ramach jednego planu badawczego koordynujący badanie mogą, zaangażować różnych obserwatorów oraz wykorzystać różne dane, teorie czy metodologie. Stosowanie jednocześnie różnych typów

triangulacji stanowi zaś […] najbardziej wyrafinowany cel, jaki można osiągnąć w badaniu (Denzin, 1970, s. 310).