Küreselleşme Sürecinde Yaşanan Değişimlerin Kentsel Planlamaya Yansımaları

Küreselleşme beraberinde başlayan sosyolojik, politik, ekonomik ve teknolojik değişimler kentsel sistemleri de etkilemiş ve geleneksel planlama anlayışı yeni kentsel sistemlerin sorunlarına çözüm üretememeye başlamıştır. Teknoloji ile birlikte bilgi akışının hızlanması, nüfusun hızla artması, artan nüfusla birlikte mekânsal sorunların ortaya çıkması, sosyo-ekonomik yaşam şartlarının değişmesi, ulusal sınırların önemini yitirerek küresel dünya anlayışının önem kazanmaya başlaması, yönetim anlayışından yönetişim anlayışına geçiş ile iletişimsel rasyonalitenin ön plana çıkması planlama teorisi ve uygulamaları üzerinde etkili olmuştur (Tekeli, 2004; Tekeli, 2009; Kotan, 2008; Bülbül, 2014).

Postmodern düşünce ile planlamada yaşanan değişim, araçsal akla dayalı akılcı kapsamlı planlamadan (sonuç odaklı planlama yaklaşımı), iletişimsel rasyonalite temelli katılımcı planlama yaklaşımına (süreç odaklı planlama yaklaşımı) geçiş şeklinde gerçekleşmiştir.

Süreç odaklı planlama yaklaşımı ile planlamanın her aşamasında, ilgili olan tüm aktörlerin bir araya gelip uzlaşmanın sağlandığı etkileşimli bir süreç yaratılması benimsenmiştir. Bu yaklaşım katılımcı planlamaya geçiş olarak tanımlanabilmektedir (Tekeli, 2009; Kulözü, 2011; Bülbül, 2014).

Geleneksel Mekansal Planlama yaklaşımında, mekânsal gelişim ve sosyo-ekonomik gelişim arasındaki ilişki sisteminin yeterince sağlanamaması; kentsel, bölgesel, ve yerel planlama çerçevesi ve ölçekleri arasında bağlantıların kurulamaması; kısa, orta ve uzun vadeli projeler arasında entegrasyonun sağlanamaması; tüm aktörlerin sürece katılımının sağlanamaması vb. önemli sorunlarla karşılaşılmaktadır (Göksu, 2006; Özalp, 2006). Tüm

bu sebepler dolayısıyla planlama yaklaşımlarında yeni arayışlara girilmiştir. Özellikle 1980 yılı ve sonrasında postmodern düşüncenin hakim olmasıyla birlikte geleneksel planlama yaklaşımı yerine iletişimi, müzakereyi, etkileşimi ve katılımcılığı ön plana çıkaran bir planlama yaklaşımı benimsenmiştir (Göksu, 2006; Özalp, 2006; Bülbül, 2014). 1990'larda farklı ölçek düzeylerinde mekanın organizasyonuna yönelik stratejik bir yaklaşım daha yaygın hale gelmiştir. Karmaşık sorunların çözümlerini ve stratejik vizyonları kısa vadeli eylemlerle birleştirme becerisine sahip olan stratejik planlamada, paylaşılan geleceklerin tasarlanması ve ortak varlıkların geliştirilmesi söz konusudur (Albrechts, 2004). Stratejik Planlama olarak tanımlanan bu yaklaşımın kentlerde uygulanması zaman almış ve kolay olmamıştır. Önce bazı Avrupa ve Amerika kentlerinde daha sonra ise Asya kentlerinde uygulanmaya başlamıştır (Özalp, 2006; Şimşek Deniz, 2014). Geleneksel Planlama ile Stratejik Planlama’nın özellikleri Tablo 2.1’de özetlenmiştir.

Tablo 2.1: Geleneksel planlama ve stratejik planlamanın özellikleri (Özalp, 2006; Şimşek Deniz, 2014).

Geleneksel Planlama Stratejik Planlama

Kısa vadeli Uzun vadeli

Tek konu Çoklu konular

Organizasyonel konular Toplumsal konular

Hiyerarşik düzen Hiyerarşik değil

Düşük ilgi Yüksek ilgi

Direktif temelli Anlaşma temelli

Çalışan temelli Vatandaş temelli

Yönetim temelli Politika temelli

Çalışan farkındalığı Kamu farkındalığı

Operasyonel odak Politik odak

SMP (Stratejik Mekansal Planlama) ile geleneksel planlama yöntemleri arasında temel farklılıklar vardır. Geleneksel planlama, hiyerarşik bir yapıda yasal olarak bağlayıcılığın olduğu, plan kararlarının değişmediği ve planlama sınırının yönetim sınırı içinde belirlenen bir planlama yöntemidir. Stratejik planlama yönteminin kentlere uyarlanması olan SMP ise ağ kurma ve katılımı önceleyen, yasal olarak bağlayıcı olmayan, olasılık ve esnekliğe dayalı bir yöntem olarak tanımlanmaktadır (Sınacı, 2009).

Derin ve hızlı bir değişim aşamasında, geleneksel planlama araçları, kararlılık durumları kesinlik ifade ettiği ve ele alınacak sorunlara tek bir açıklık getirme amaçlı tasarlandıkları için son yıllarda çağdaş şehirlerde ve kentsel bölgelerde etkisiz hale gelmiştir. Geleneksel

mekansal planlama çabalarının çoğunda, odak açıkça bir plan üretmek iken, halkın katılımı esas olarak planın sonudur SMP’de ise plan, diğerlerinin yanı sıra değişim üretmenin bir aracıdır. Mekansal planlamanın stratejileri somutlaştırmak için neredeyse hiç potansiyeli olmadığından, stratejik mekansal planlama, önemli katkıları, prosedürel yeterlilikleri, kabul görme, temel destek alma ve meşruiyet sağlamada oynayabilecekleri rol için gereken ilgili aktörleri içermektedir (Albrechts ve Balducci, 2013).

SMP, uzun vadeli bir yaklaşımı benimseyen, geleneksel planlamaya kıyasla daha esnek ve geniş kapsamlı olan, rekabetçiliği ve demokratik bir anlayışı benimseyen bir planlamadır.

Geleneksel planlamada olduğu gibi sadece arazi düzenlemesi değildir. Geleneksel planlamanın aksine sadece yerel yönetimlerle olan değil çok paydaşlı bir süreçtir.

Geleneksel planlamada teknik eleman olarak görev yapan plancı, stratejik mekansal planlamada paydaşlar arasında iletişimi sağlamaktadır. SMP’de kısa, orta ve uzun vadede kararlar, faaliyetler, sonuçlar oluşturulmakta; izleme, geri besleme ve revizyon gibi adımlardan geçerek planın uygulaması yapılmaktadır (Özalp, 2006; Şimşek Deniz, 2014).

Planlamalar arasındaki farklar genel olarak Tablo 2.2’de özetlenmiştir.

Tablo 2.2: Geleneksel planlama ve SMP’nin farkları (Sınacı, 2009).

Geleneksel Planlama Stratejik Mekansal Planlama Sorumlu

Kurum

• Belliabir hiyerarşiaiçinde sorumluluk alanları olan kamu kurumları tarafından yapılır ve yaptırılır.

• Çoğunlukla sonuçaduruma ulaşmada gerekliaaktörler ve eylemlerasöz konusu edilmez.

• Bir kamuakurumu veya özelakurum tarafından eşgüdümüasağlanan, ancak tüm aşamalardaayatay ve eşit koşullardaaçalışan ağsalabir örgütün iş birliğiyleaüretilir.

• Mevcutadurumun tüm bileşenleri iç- dış çevreleriave birbirleriyle etkileşimleri, farklıakarar

almaamekanizmalarının seçmeleri doğrultusunda sürece katılırlar.

• Aktörler ve eylemleraüzerinde daha çok vurguayapar.

• Dışadeğişkenler standartabir tahminler listesi yerineasürekli değişebilen olasılıklarayelpazesidir.

Yasal Statü • Mekansal planlamayaailişkin ulusal yasalardaayer alır,

yasalabağlayıcılığı vardır.

• Yasalabağlayıcılığı olmakazorunda değildir, gönüllüabir eylemaolarak da yapılabilir.

Tablo 2.2: (devam ediyor).

Geleneksel Planlama Stratejik Mekansal Planlama Plan Formu • Alan kullanımlarınınaformlarının,

büyüklüklerinin,

nüfusayoğunluklarının kesin şekildeabelirlendiği harita ve eklerinden oluşur

• Mekansal olmakazorunda olmayan, ancak mekansalagelişimde doğrudan veya dolaylıaetkisi olan çok sektörlü strateji veahedefleri içerenayazılı belge ve ana stratejileriagösteren genel bir fizikselaşemadan oluşur.

Plan

Sınırları • İdariasınırlar içinde yapılır. • İdariasınırlar aşılabilir. Çünkü mekandakiailişkiler (kurumsal, sektörel) idariasınırların ötesine geçebilir.

İçerik • Mevcutaeğilimlerin süreceğiavarsayılır.

• Fizikselagelişimi esas alır, diğer sektörleriadolaylı şekildeaiçerebilir.

• Amaçave hedeflerinabelirlenmesi ve bunların mevcutabütçe ve çalışma koşullarınaauyarlanmasıyla ilgilidir.

• En olasıagelecek koşullar düzenlenmeyeaçalışılır.

• Yeniaeğilimler, süreksizliklerave sürpriz durumların olabileceğini varsayılır.

• Fiziksel, sosyal, ekonomik, çevresel, kültürel, örgütsel gelişimakonuları birbiriniatamamlayan şekilde ele alınır.

• Araştırma alanındakiasorunların belirlenmesi veayeniden çözümü’ ile dahaaçok ilgilenir.

• Nitelikseladeğişim-dönüşüm ve tahmin içerenaplanları temsil eder.

• Olasıageleceklerin sürekliaizlendiği bir tutum izlenir.

• Lider ya da yöneticiakonumdaki kişinin bilgi beceriadeneyimi çok büyükaönem taşır.

Zaman

Sınırı • Kesin biçimdeabelirlenmiş alan kullanımakararlarının uygulanması için uzunadönemli

planlamaaanlayışı söz konusudur.

• Vizyon uzun erimlidir. Ancak bu vizyona referansla sürekliaproje önerisi geliştirilebilir, zaman sınırıaprojenin içeriğine göre değinilmektedir.

Temel Amaç • Fizikselagelişimin düzenlenmesi ve denetimaaltına alınmasıaamaçlanır.

• İletişim, bilişim ve ulaşım altyapıları sağlanması, yerli veayabancı

sermayeninateşvikine yönelik stratejilerleakentsel rekabetçiliğin arttırılması,

sürdürülebilirlikailkesine uyumlu şekildeayerel değerleri

koruyarakakentsel ve çevreselayaşam

kalitesininaarttırılması amaçlanır.