• Nenhum resultado encontrado

b Distinção entre as ciências práticas e teoréticas (especulativas)

III. Base teorética da ciência prática política

III.1. b Distinção entre as ciências práticas e teoréticas (especulativas)

Em seguida, Averróis passa a definir, de um modo geral, a ciência política, e insiste em que esta é mais ciência prática que ciência teorética. Identifica a finalidade da ciência prática e as partes que a compõem, a saber, ética e política, mas ele o faz em um quadro teórico declaradamente aristotélico:

<2> Digo que é evidente que esta ciência, que se diz ciência prática, distingue-se das ciências teoréticas (especulativas). De fato, o seu campo de investigação (subiectum) é diverso de qualquer campo de investigação (subiecto) das ciências teoréticas (especulativas), e os seus princípios são distintos dos princípios daquelas. <3> De fato, o

premissas são verdadeiras, isto é, irrefutáveis, enquanto no silogismo dialético, as premissas são as opiniões aceitas pelos debatedores (éndoxoi).

424

PLATÃO. A República. Tradução (portuguesa) direta do grego de Anna Lia Amaral de Almeida Prado. Revisão técnica e introdução de Roberto Bolzani Filho. São Paulo: Martins Fontes, 2006, p. 294.

142

campo de investigação (subiectum) desta ciência são as coisas voluntárias, cujas atividades estão em nós, e os princípios destas coisas são a vontade e a escolha, assim como o princípio da ciência natural é a natureza e o seu campo de investigação (subiectum), as coisas naturais; e o princípio da ciência divina é Deus e os seus campos de investigação (subiecta) são as coisas divinas. <4> Além disso, essa ciência é diversa das ciências teoréticas (especulativas) porque a finalidade destas é somente o conhecer (...) Ora, a finalidade desta ciência (i. é., a ciência prática) é só o agir (operari) (...)425.

Averróis não se detém nessas considerações introdutórias sobre o que é a ciência política porque, como afirma, Platão já as havia feito em outras obras antes de compor a sua República426, e, portanto, nesta investigação, ele não pretende alongar-se na repetição do que já é supostamente conhecido. Contudo, como poderá ser observado, Averróis delineia um quadro muito mais representativo do ensinamento de Aristóteles que do de Platão, e nem sequer menciona as “outras” obras de Platão. No entanto, não podemos ignorar uma outra fonte possível, a filosofia política de Al-Farabi, pois, como já foi assinalado, em duas passagens do Comentário sobre A República, Averróis faz menção a seu antecessor427.

Assim, antes de prosseguirmos na análise do comentário de Averróis, faz-se necessário mencionar a definição de ciência política dada por Al-Farabi em Kitab al-Milla (Livro da Religião), que transcrevemos aqui. Essa definição condensa a explicação sobre a ciência política no Catálogo das Ciências (I¬½a’ al-culum), obra já citada na Primeira Parte de nosso trabalho428. Escreve Al-Farabi:

425

ELIA DEL MEDIGO I, <I, 2> “Et dico quod autem haec scientia quae dicitur scientia operativa distinguitur in se a scientiis speculativis manifestum est. Subiectum enim eius diversificatur a subiecto quolibet scientiarum speculativarum et principia eius diversificantur a principiis illarum. <3> Subiectum enim huius scientiae sunt res voluntariae, quarum operationes consistunt in nobis, et principia harum rerum est voluntas et electio, sicut principium scientiae naturalis est natura, et subiectum eius res naturales, et principium scientiae divinae est Deus, et subiecta eius res divinae. <4> Praetera haec scientia diversificatur a scientiis speculativis quia finis earum est scire tantum (...). Huius autem scientiae finis tantum est operari (...).” Trad. Rosenthal I.i.2-4; trad. Lerner 21:8-18; trad. Cruz Hernández, p. 4.

426

ELIA DEL MEDIGO I <I, 1>; trad. Rosenthal I.i.1; trad. Lerner 21:5-7; trad. Cruz Hernández, p. 3. 427

Ver supra, Primeira Parte, nota 254. 428

143

A ciência política, que é parte da filosofia, limita-se a investigar as ações (voluntárias), modos de viver, hábitos e restantes coisas [correlatas] que estuda, e a descrever os seus [princípios] gerais; também faz conhecer a descrição [dos padrões] para determiná-los nos particulares: o como, o por quê e o quanto devem ser determinados. (...) Esta ciência tem duas partes: uma delas compreende a explicação do que é a felicidade – isto é, qual é a verdadeira felicidade e qual é a suposta –, a enumeração geral das ações (voluntárias), dos modos de viver, dos hábitos morais e estados de caráter que devem existir nas cidades e nações, e a distinção entre os virtuosos e os não-virtuosos. A outra parte compreende a explicação das ações (voluntárias) por meio das quais ficam estabelecidos e ordenados ações e hábitos virtuosos nas cidades e nações, e quais ações (voluntárias) preservam o que foi estabelecido para seus habitantes429.

Nessa definição reconhecemos o que se convencionou chamar de “filosofia prática” na classificação das ciências que, desde a Antigüidade, o corpus aristotélico recebeu. De fato, à exclusão dos escritos marginais hoje perdidos, como as cartas e outros documentos de interesse histórico, a obra de Aristóteles foi classificada em três grupos bem definidos: 1) os trabalhos de lógica; 2) os escritos de filosofia prática, que compreendem a ética, a economia e a política e 3) as obras de filosofia teorética, subdividida em matemáticas, física e metafísica. Os trabalhos de lógica servem de instrumento propedêutico aos dois outros grupos, os quais, juntos, formam a filosofia propriamente dita, que contém um corpo de doutrinas completo. Contudo, segundo Richard Bodéüs, a expressão “filosofia prática”, jamais usada por Aristóteles, é uma “confusão introduzida pela tradição, pois ela transfere para a filosofia uma distinção que, na verdade, Aristóteles fez com relação à ciência.”430 A distinção entre ciência teorética e ciência prática e, também, a ciência poética/produtiva431 permite opor um saber teorético, ou contemplativo, às formas de saber prático e produtivo.

429

AL-FARABI. Kitab al-Milla (Livro da Religião). Acompanhando a tradução (espanhola) de Rafael Ramón Guerrero. In: Al-Farabi. Obras filosófico-políticas. Madrid: Debate; CSIC, 1ª ed. 1992, § 6, p. 87. Id.

Alfarabi. The Political Writings. Tradução (inglesa) de Charles E. Butterworth. Ithaca; London: Cornell

University Press, 2001, § 15, p. 106. 430

BODÉÜS, Richard. Aristote. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin, 2002, p. 22. (Grifo do Autor). 431

ARISTÓTELES. Tópicos VIII, 1, 157a 11; com relação à ativididade intelectual, ver Id. Metafísica VI, 1, 1025b 5 et seq.: “Toda operação do pensamento (diánoia) é prática (praktiké), produtiva (poietiké) ou teorética (theoretiké)”.

144

Para Aristóteles, no entanto, essa diferença consiste fundamentalmente no fato de o conhecimento teorético ter por objeto as coisas que têm elas próprias suas causas, como os astros e as coisas naturais no mundo, enquanto o conhecimento prático e o poético têm por objeto respectivamente a ação executada e o objeto produzido cujas causas estão no agente executor que age ou produz432.

Quanto à parte da filosofia que se ocupa das questões de ética, Aristóteles não a chamou de “filosofia prática”, mas de “filosofia das coisas humanas” (he perì tà anthrópeia philosophía)”433. A “ciência prática”, na terminologia tradicional, tem, segundo Aristóteles, a finalidade de conhecer as ações particulares do bem agir, cujas causas estão no sujeito que as realiza e conhece. O objeto dessa filosofia é, portanto, uma forma particular de ação, a ação habilidosa, ou seja, a ação que é necessário realizar e que exige uma condição de destreza. Em se tratando de “coisas humanas”, o campo é ilimitado, pois existem inúmeras artes ou técnicas, ou mesmo ocupações, sobre as quais o filósofo reflete e conhece para depois ensinar o modo como elas podem alcançar seus fins almejados.

Embora o número das artes e ocupações humanas seja ilimitado e a busca dos diversos fins seja variada, Aristóteles considera que cada uma delas contribui para realizar o fim supremo da existência. Para ele, esse fim último é alcançado por uma arte que englobe todas as outras e por isso é chamada “arquitetônica”. Trata-se da política que visa à felicidade de todos por meio do estabelecimento de leis boas. A finalidade da política abrange a finalidade de todas as artes, já que ela é a arte de legislar sobre todas as coisas humanas. A reflexão sobre a política deve considerar tudo o que se relaciona com as leis, especialmente a lei constitucional, objeto principal dos escritos agrupados sob o título Política. Como as leis visam ao bem e à felicidade dos cidadãos, Aristóteles considera que

432

Cf. BODÉÜS, op. cit., p. 23. 433

ARISTÓTELES. Ética Nicomaquéia X, 10, 1181b 15. Em Et.Nic. VIII, 2, 1155b 9-10, Aristóteles afirma que investiga “as questões relativas ao homem (tà anthropiká) e que têm a ver com os caracteres (tà héthe) e as paixões (tà páthe)”. Doravante, as passagens citadas da Ética Nicomaquéia acompanham, com algumas modificações feitas em pareceria com Anna Lia A. de Almeida Prado, a tradução italiana de Carlo Natali em: ARISTÓTELES. Etica Nicomachea. Testo greco a fronte. Traduzione, introduzione e note di Carlo Natali. Milano: Editori Laterza, 1999.

145

o estudo dos hábitos e costumes é também uma questão política434, sendo justificado o seu nome de “política”. De fato, como é a ciência de maior autoridade porque se serve das outras ciências práticas, a política legisla sobre o que se deve fazer ou não, determina de que coisas se deve abster e, como a sua finalidade inclui necessariamente a finalidade de todas as outras ciências, a política, e só ela, tem no bem humano a sua finalidade última435.

Voltando a Al- Farabi, constata-se em sua sucinta definição da ciência política que ele concorda com a concepção aristotélica de política e reconhece a primeira parte da “ciência prática” como a que expõe os princípios gerais e é mais conhecida como “ética”, enquanto a segunda trata das ações, ou melhor, da arte de legislar, pois estabelece, ordena e faz preservar o virtuoso nas cidades e nações. Essa segunda parte, portanto, descreve como realizar o regime ideal e enuncia quais são os meios adequados para isso. Al-Farabi concentra a análise na arte de governar, a “arte real”, cujo propósito principal é estabelecer e ordenar nas sociedades as ações e o modo de vida virtuosos. Também descreve os vários tipos de regime não-virtuosos, as ações, modos de vida e disposições características desses regimes para que seus habitantes se familiarizem com eles, a fim de obter os recursos necessários para combater “essas disposições que são como enfermidades (...) que transformam os governos virtuosos e seu modo de vida em governos e modo de vida ‘ignorantes’”436. Não é gratuito o fato de que Al-Farabi dedique a seção seguinte à arte da jurisprudência. Depois de concentrar a explicação da segunda parte da ciência política na “arte real”, isto é, a arte do governante ideal, o filósofo imediatamente passa a discorrer sobre as leis humanas que devem ser inferidas da Lei revelada, seja do que é explícito nela, seja o que não foi especificamente determinado pelo “legislador”, isto é, o Profeta fundador do Islã. Obviamente essa é a adaptação que Al-Farabi e os filósofos muçulmanos fazem dos escritos sobre as leis de Platão e de Aristóteles, cuja temática por demais complexa nos desviaria do curso de nossa presente argumentação. O que merece ser destacado é a concepção de “ciência política” de Al-Farabi sobre a divisão dessa ciência em duas partes,

434

ARISTÓTELES. Retórica I, 7, 1356a 26-27: “A retórica é algo afim à dialética e ao estudo da ética e é correto denominá-la política.” (Tradução de Anna Lia A. de Almeida Prado).

435

ARISTÓTELES. Ética Nicomaquéia I, 1, 1094a 25 – 1094b 8. 436

AL-FARABI. Enumeration of the Sciences. In: Alfarabi. The Political Writings. Tradução (inglesa) de Charles E. Butterworth. Ithaca; London: Cornell University Press, 2001, § 3, p. 79.

146

que está de acordo com a de Aristóteles, pois ele a chama de “ciência (cilm)” e não de “filosofia”, embora ele classifique como “arte real” a parte dedicada tanto às disposições como às funções do soberano.

No Comentário sobre A República, na versão latina de Elia del Medigo, Averróis nomeia a ciência política como “arte”. Perdido o original árabe, não há como constatar qual foi o termo exato usado por Averróis para denominar a ciência política.

A reflexão sobre o objeto de investigação (subiectum), sobre os princípios e sobre a finalidade da política conduz Averróis a classificá-la como “arte” prática, e não como “arte” teorética. Mas, esta arte prática tem também a sua parte teórica, como Averróis afirma no final de seu Comentário Médio sobre Ética Nicomaquéia, quando explica que, quanto à ciência política, a relação entre Ética Nicomaquéia e Política – ou A República – é a mesma que há entre a parte geral e a particular da arte da medicina:

Ele [Aristóteles] disse: Mas a instrução particular (individual) e a comum do cidadão são diferentes entre si, como ocorre na arte da medicina e nas outras artes operativas (práticas). Diz-se na medicina que o jejum e o repouso, isto é, a privação de exercício, convêm aos febris, porém, para alguns não convém. E, de modo semelhante, talvez não convenha a todos os epiléticos o mesmo tratamento. É mais adequado pensar-se que o particular (individual) é descoberto com mais precisão quando o regime e as providências forem próprios para cada homem, entendo, que se leve em conta cada homem e seja providenciado o que lhe é próprio, segundo a marca de cada indivíduo437. Na verdade, porém, a cada um prescreve o regime adequado e bom, vê com a visão que é própria da medicina e das restantes artes ativas aquele que contar com o universal comum àquela arte, entendo, o pertinente ao universal. De modo geral, já que as ciências lidam com o universal e essas artes são artes operativas pela ciência, esse regime é melhor que aquele em que há o que é pertinente aos particulares somente, porque as ciências lidam com o universal e estas artes são artes operativas pela ciência. Nada impede, talvez, que um homem dirija muitos indivíduos com um bom regime quando, pela experiência, já houver certeza daquilo que lhes convém, como acontece na arte da medicina. Muitos médicos assim dispostos supõem que agem bem e acertadamente quanto a si próprios e não pensam realizar algo nos outros em razão de sua ignorância acerca da natureza comum. E, em razão disso, é preciso que ele queira ser mestre e artífice perfeito nas artes operativas como essas, que tenha da ciência do universal não menos que da ciência do particular para que a ciência dele seja uma ciência do universal em tal arte, tanto quanto nela for possível. E, por isso, é necessário que aquele que queira fazer que alguns se tornem melhores do que

437

147

são – sejam eles muitos ou poucos – seja um legislador, pois é mediante a lei que fazemos o bem. Fica, então, manifesto que um [indivíduo] qualquer não tem força suficiente para, por si próprio, fazer uma boa legislação, apenas por força da experiência. Mas, se houver alguém, será aquele que conhece o universal, como ocorre na medicina e em outros magistérios438 nos quais há uso, retificação por meio do intelecto e ciência439.

438

Sobre o significado de termo “magistério”, ver nota 788 infra. 439

“Dixit: Instructio vero particularis et communis civilis etiam habent adinvicem diversitatem; ut quod accidit in arte medicinae, et in ceteris artibus operativis. Et quod dicitur in medicina, quod dimissio nutrimenti et quies, intendo privationem exercitii, competunt | febricitantibus: fortassis tamen quibusdam non convenit. Et similiter in epilepticis fortassis non competit omnibus cura una. Et dignius est putari quod particulare exquisitum est certitudinaliter, quando fuerit regimen et provisio propria singulis hominum: intendo ut memoria habeatur cuiuslibet hominis, et provideatur ei sibi (apud Junctas per sibi) proprium, secundum quod tale individuum signatum. Verumtamen unumquemque regit regimine decenti et bono, et visitat visitatione propria in medicina, et in reliquis artibus activis ille, apud quem fuerit ex illa arte commune universale, intendo quod pertinet universo. | Et universaliter melius est regimen regimine illius, apud quem est quod pertinet particularibus tantum, eo quod scientiae sunt quid rei universalis, et istae artes sunt artes activae a scientia: nisi quod forsan non prohibetur, quod regat homo regimine bono individua multa, quando iam certificatum fuerit quod convenit per experientiam tantum, sicut accidit hoc in arte medicinae. Putant ergo multi medicorum, qui sunt cum hac dispositione, quod bene et certe operantur in se ipsos, et non possunt in aliis perficere quicquam propter ignorantiam eorum naturae communis. Et propter hoc videtur (apud Junctas:

vi), quod oportet eum qui vult esse magister, et artifex | perfectus in huiusmodi artibus activis, ut habeat

scientiam rei universalis non minus quam scientiam particularis, ut sit scientia eius rei universalis in tali arte secundum mensuram possibilem in ea. Et ex quo necessarium est ei, qui vult efficere per regimen et gubernationem aliquos meliores quam sint sive multos, sive paucos, ut sit lator legum: cum per legem quidem bonum faciamus. Et tunc manifestum est, quod non est potens unusquisque, ut ponat ex ipsis positionem bonam, neque si sit vir experientiae tantum. Sed si fuerit aliquis, erit ille qui scit, universale, sicut se habet res in medicina, et in | ceteris magisteriis, in quibus est usitatio, retificatio ab intellectu et scientia.” AVERRÓIS.

In libros decem Moralium Nicomachiorum expositio. In: Aristotelis opera cum Averrois commentariis. vol.

III, folio 159-F/K. Venetia, apud Junctas, 1562. reprint ed. Frankfurt: Minerva, 1962. A tradução latina direta do árabe desse comentário foi feita por Hermann, o Alemão, e terminada em 3 de junho de 1240 (cf. folio 160-M). Consideramos importante transcrever esse longo trecho em latim porque não existe nenhuma edição nem tradução em língua moderna da versão latina de Comentário Médio sobre a Ética Nicomaquéia. Tampouco existe uma tradução em língua moderna da versão hebraica, embora essa versão tenha sido editada por Lawrence V. Berman. O texto latino publicado em Veneza no século XVI serviu para a edição e a tradução dessa passagem. Edição de Anna Lia A. de Almeida Prado; tradução de Anna Lia A. de Almeida Prado e Rosalie Helena de Souza Pereira.

148

Essa analogia da política com a medicina é retomada em diversas passagens no Comentário sobre A República, que em seguida analisamos.