Panorama sobre a atribuição de obras a Pedro Hispano
A. Obras transmitidas como de Pedro Hispano
II. Os comentários
3. O comentário hebraico de Hezekiah / Hizqiyyah bar Halafta (Bonenfant de Millau)
Comentário de Hezekiah ou Hizqiyyah bar Halafta (Bonenfant de Millau), datado de 1320, que chega apenas ao § 97 do Tractatus VII (De falaciis). Trata-se provavelmente do primeiro comentário hebraico sobre este texto escolar de lógica latina medieval, podendo ter contribuído assim para a posterior difusão e traduções hebraicas do Tractatus (Zonta: «Fonti antiche e medievali della logica ebraica …», cit., p. 531).
Mss. (1): Oxford, Bodleian Library, Mich. 314 (olim 80), copiado em Nardò em 1469. Edição do cap. 37 (= Tractatus VII, 13-25) em Sh. ROSENBERG, ‘Sefer ha-hat‘a’ah’, pp.
292-295 (sobre a tradução de excertos por M. Zonta, ver a seguir).
Segundo V. Muñoz Delgado trata-se da tradução de um comentário latino das Summulae a que Hezekiah «acrescenta um importante prefácio» (V. Muñoz Delgado, «Logica Hispano- Portuguesa hasta 1600 (Notas bibliogáficas-doctrinales)», Repertorio de história de las
ciencias eclesiasticas en España, 4 (1972) 9-130, cfr. p. 41, nº 15, que acrescenta outra
bibliografia: Sarton III 1, 450; A. Hyman, «The Liberal arts and the Jewish Philosophy», em
Actes du IV.e Congrès International de Philosophie Médiévale, Paris-Montréal 1969, pp. 102-
103). De facto Hizqiyyah funda-se na glossa Cum a facilioribus, atribuída a Guillelmus Arnaldi, ou um texto muito próximo, mas integra também o recurso a diversos outros textos de filósofos latinos, hebraicos e árabes como Ibn Bagga (cfr. ZONTA: «Fonti antiche e
medievali della logica ebraica …», cit., pp. 531 e 577-583, onde se encontra a tradução das 11 citações deste filósofo árabe). Sobre o comentário de Hizqiyyah, Zonta faz ainda a identificação de fontes (pp. 593-594) e a comparação de excertos com a Glossa referida (pp. 585-592), para além de traduzir o curto excerto onde Hizqiyyah explica a sua intenção ao compor a obra (cfr. p. 584), concluindo: «la glossa Cum a facilioribus non rappresenta la fonte esclusiva del commento di Hizqiyyah bar Halafta. In linea con l’impostazione originale data alla sua opera, infatti, Hizqiyyah si sforza di realizzare un’armonica fusione di elementi del pensiero hebraico,arabo islamico e latino cristiano, sicché in sostanza il suo commento ai
Tractatus, pur rappresentando senz’altro un’eccezione nel panorama dell’epoca, riassume
idealmente in sé tutte le diverse linee attive nel pensiero ebraico della Provenza del Trecento.» (p. 594).
Sobre o comentador e o comentário, cfr.: M. ZONTA, op. cit., p. 162, 193, 244; Ch. H.
MANEKIN, Scholastic logic, pp. 126-127; IDEM, When the Jews; ZONTA: «Fonti antiche e
medievali della logica ebraica …», cit., pp. 529-531, 577-594.
44. Tractatus de febribus
De febribus
inscr. Nunc sequitur de febribus eiusdem Petri Hispani. Incipit tractatus de febribus magistri
Petri Hispani et primo de effimera (ms. Vaticano)
inc. Contra febrem effimeram, in principiuo fiat sirupus decoctionis sandali et floris
nenupharis et similium; et uitet omnia que cor inflammant et omnia calida et grossa
des. Item cor leonis comestum quartanarius medetur expl. Explicit thezaurus pauperum (ms. Erfurt)
Mss. (nº não determinado), alguns exemplos: Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1139 [datado: 1532 e 1544], ff. 180r-189v; Erfurt, WAB, Amplon. Folio 271 [s. XIIIex.–XIVin.], ff. 59v-76ra (a seguir ao Thesaurus e com explicit comum).
Ed. crítica e trad. portuguesa:
— M.H.R. PEREIRA (ed., trad.): «Petri Hispani Thesaurus Pauperum. Edição crítica com
tradução e notas», Studium Generale 1, 3/4 (1954) 161-299 [com «Prefácio» de Luís de Pina, pp. I-XXX]; 2, 1/2 (1955) 182-247; 3, 1 (1956) 68-173; 3, 2 (1956) 310-349; 4 (1957) 54- 139; 5 (1958) 255-283 (texto latino e tradução defronte, cfr. os dois últimos números fasc. cit.).
— M.H.R.PEREIRA (ed., trad.):Obras Médicas de Pedro Hispano, Prefácio, introduções,
traduções e notas, Coimbra 1973, pp. 303-323 (texto latino e tradução defronte).
Tradução em língua d’Oc: Contra febres
inscr De febre efimrea
inc. Contra febre efimrea, en lo comancemen sia fait ysarop tantost de sandels des. portas al cor del malaut, sana la q<ua>rtana.
Mss. (1): Chantilly, Musée Condé, 330 [s. XV], ff. 22v-26v.
Ed.: Maria Sofia CORRADINI BOZZI: Ricettari medico-farmaceutici medievali nella Francia
meridionale, (Accademia Toscana di Scienze Lettere “La Colombaria”. Studi 159) L.S.
45. Tractatus dietarum totius anni ad utilitatem humani corporis
De regimine sanitatis (título da edição de M.H.R. Pereira) Dieta totius anni
inv. In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Amen.
inc. prol. Ego Petrus Iuliani parue scientie paruique intellectus Hyspanus compendiosum
tractatum dietarum totius anni ad utilitatem humani corporis scribere non formido (ms.
Paris)
rubr. Iani prima dies et septima fine timetur.
inc. Mense ianuarii zinzibre bonum est. Reuponticum bibere des. distemperantiam purgo. Sol in capricornio die 18. expl. Deo Gratias. Aleluia.
Ref.: Wickersheimer Dictionnaire p. 639, mss. 7 [Regimen salutis per omnes menses, com o nr. 2, e citando cota errada].
Mss. (3): London, BL, Harley 2558 [s. XIV], ff. 224va-225va; Nürnberg, GNM, 34389 [s. XV, med.], ff. 104r-105v; Paris, BN, lat. 11420 [s. XV], ff. 1r-5v (único usado na edição).
Ed.: M.H.R. PEREIRA, Obras médicas de Pedro Hispano, cit., pp. 414-419 (ed., com base
no ms. de Paris, com o título De regimen sanitatis) cfr. introd. pp. 409-413 e estudo pp. 420- 425.
46. Tractatus mirabilis aquarum
Aqua mirabilis ad visum conservandum et contra omnem maculam et defectus visus per vesperas
De aquis oculorum De duodecim aquis
ver: Liber oculorum, De curis oculorum
[cfr. ed. Berger 1899 (= ms München, BSB, lat. 40), § 42]
inscr. Aqua mirabilis ad visum conservandum et contra omnem maculam et defectus visus per
vesperas. Tractatus mirabilis aquarum quem composuit Pe. Yspanus cum naturali industria et intellectu. Aqua mirabilis ad visum conservandum et contra omnem maculam.
inc. Recipe fenicule rute verbene eufrasie endivie bectonice sileris montani
aqua de seminibus … secunda die ponantur in campana ad lentum ignem et quod destillaverit
reserva et lauda dominum magistrum p. yspanum
des. Taceo vero de secretis his quia timeo ne habentes eam superbia tollerentur.
Ref.:Alonso Comentario nr. 4; Díaz y Díaz Index 1381; Alonso Scientia nr. 4; Glorieux La
Mss. (nr. não determinado, cerca de 50, cfr. Vol. I, sub indicem, p. 410; alguns exemplos): Basel, UB, D. III. 10 [s. XV], ff. 47r-50v; Erfurt, WAB, Amplon. Folio 236 [s. XIV: 1368, 1387, 1399] f. 11ra; London, BL, Sloane 2268 [s. XIV] ff. 56-59; München, BSB, lat. 40 [s. XIV], f. 114. Listas de manuscritos com os opúsculos oftalmológicos: A.M. BERGER: Die
ophtalmologie (liber de oculo) des Petrus Hispanus, cit. infra, pp. XXX-XXXVI (26 mss.);
LindbergA Catalogue, pp. 112-113 (34 mss., onde se inluem todos os de Berger).
Ed.: A.M. BERGER: Die ophtalmologie (liber de oculo) des Petrus Hispanus (Petrus von
Lissabon, später Papst Johannes XXI). Nach Müncher, Florentiner, Pariser, Römer lateinischen Codices zum ersten Malen herausgegeben, in’s Deutsche übersetzt und erläutert,
München 1899, § 42: pp. 44-47.
Trad. (alemão): A.M. BERGER: Die ophtalmologie…, ibidem.
Breve opúsculo com difusão muito contaminada. A atribuição a Pedro Hispano encontra- se, em geral, no título ou no final e mesmo no interior do texto, na receita da aqua de
seminibus.
Traduções
Tradução alemã: Experiment fur alle mayl der augen
inscr. Ein experiment magistri Petri Hispani fur alle mayl der augen und zu scherffen das
gesich.
inc. Item nim feniculi, verben, rathe rosarum, eufrasie, sileris montem des. fur golt und silber geben.
Ms. (1): München, BSB, germ. 3724, f. 19v.
Tradução francesa: De aquis
Ms. (1): Chantilly, Musée Condé, 331.
Tradução inglesa: The 9 marvelous waters
inc. Here bygynnys the makynge of the 9 marvelous waters the whiche Petere of Spayne
made and founde hem by his owne kyndely witte of the whiche the First is clepid the precious water of herbis … Item pro oculis bona aqua que vocatur lumen oculorum, Teke rwe fenell
des. for hit Brennythe as ewe ardent as moche for to saye as water Brenynge and it is good for
the colde gowte.
Ms. (1): San Marino (California), Henry E. Huntington Library and Art Gallery, HM 64 [s. XV], ff. 103-104.
Tradução italiana: Trattato maraviglioso di certe acque
ver Libro degli occhi, trad. do Liber oculorum
inscr. Di certe acque utili agli occhi. Trattato maraviglioso di certe acque, il quale compusse
maestro Pietro Spagnuolo per sottiglieza di suo entendimento.
inc. Acqua maravigliosa a conservare lo vedere contro ogni macchia e maglia
expl. Explicit il trattato di Maestro Pietro Spagnuolo intorno ali mali che avengono agli occhi
e a altre luoghi
Ref.:Lindberg A Catalogue, nr. 206B.
Mss. (1): Firenze, BML, Redi 88 (186) [s. XV], ff. 195r-206v.
Ed.: F. ZAMBRINI: Volgarizzamento del tratato della cura degli occhi di Pietro Spano
(Codice Laurenziano citato degli accademici della crusca), (Scelta di curiosità letterarie
inedite o rare dal secolo XIII al secolo XVII, 130), Presso Gaetano Romagnoli, Bolonha 1873 [reimpr: (col. Documenta historica medicinae, 1) Ferro, Milano 1966].
47. Veni Mecum
De rebus naturalibus et de rebus principalibus naturorum et de mineralibus inscr. INCIPIT TRACTATUS PETRI ISPANI QUI DICITUR VENI MECUM
inc. Materia lapidis est una res uilis pretii ubique reperibilis, que est aqua uiscosa quod
argentum uiuum diciturquod trahitur de Terra, solet comuniter dici
.
des. Ideo non pono. expl. Deo gratias. Amen.
expl. (f. 13) Explicit Tractatus magistri Petri Ispani de rebus naturalibus et de rebus
principalibus naturorum et de mineralibus, qui dicitur ueni mecum. Mss. (1): Firenze, BNC, F.c.s. H. 91521, ff. 1r-12v.
A atribuição a Pedro Hispano também se lê no índice do f. Ivr (Thesaurus): «In hoc volumine hec habentur / Petri hyspani Veni mecum 1», seguindo-se os outros títulos ; a atribuição é reptida na inscriptio (f. 1r) e no explicit do (após uma outra obra não atribuída a Pedro o «De uirtutibus e proprietatibus burisse»).
48. Verba secreta in arte Alkimie
inv. In nomine Domine. Amen.
inscr. Verba secreta magistri Petri yspani in arte Alkimie incipiunt feliciter inc. Petrus yspanus concordat cum philosophis antiquis
Ref.: Não é mencionado em qualquer repertório. Mss. (1): Manchester, JRL, Western 65 [s. XV].
49. Versus brevilogi urinarum
Carmen de urinis
inc. Quisquis naturas urine noscere curas / Ut feras carmina nostra legas des. suplitium febris sublatum signat ab egris
expl. Expliciunt versus brevilogi urinarum magistri Petri Yspani doctoris Parisibus cathedrati (ms. Vaticano).Mss. (3): Auxerre, BM, 22, f. 116; London, BL, Sloane 1124 [s. XV], f. 1v;
Città del Vaticano, BAV, Vat. lat. 2661 [s. XIV], f. 26v.
25 versos leoninos atribuídos a Pedro no ms. Vaticano, mas, segundo C. Pontes «estamos perante um texto do Corpus Salernitanum e não de Pedro Hispano» (1990, p. 121). Hans WALTER, Initia carminum versuum Medii Aevi posterioris latinorum. Alphabetisches
Verzeichnis der Versanfänge mittelalterlicher Dichtungen, Vandenhoeck & Ruprecht,
Gottingen 1959, vol. I, nr. 16194, asinala o ms. de Auxerre e remete para «Renzi, 2261 ff.» (mas esta indicação n~eo tem correspondência com a Collectio Salernitana, 5 vol., Napoli 1852-1859).
50. Versus de pluvia, de niue, de pruina, de rore, de grandine, de tremor (sc. de terrae moto)
inscr. De pluuia secundum Magistrum P. yspanum.inc. Ad pluuie causas reserendas illico
clausas
des. (De pluvia v. 7) de tibi notum.
des. (De prandine v. 11) vere sit hoc tibi pando. des. (De tremor v. 9) ignis succensus aduxit.
Ms. (1): London, British Library, Sloane 568 [s. XIV], f. 15v-16r (versos do f. 15v de difícil leitura devido a dispersão da tinta de escrita); Oxford, Balliol College 285 [s. XIII] f. 232v.
No ms. apenas os versos de pluvia têm o nome de P.H., mas as cinco estrofes seguintes têm a mesma disposição e há um tracejado a vermelho que as separa da obra seguinte, após o final dos versos sobre o “tremor” (também o catalogador dos mss. Sloane tende a atribuir- lhos).
Seis estrofes, em 35 versos: de pluvia (7 versos), de nive (5), de pruine (2), de rose (1), de
«Perhaps the shortest work ascribed to him is one of seven verses on rain» (L. THORNDIKE:
A History of Magic and Experimental Science During the First Thirteen Centuries of our Era,
New York 1923, p. 501). Bibliografia Geral Portuguesa, II, p. 375 [citado com a cota F. 56]. O primeiro verso está recenseado em Walter (Initia carminum versuum Medii Aevici, cit. na obra anterior) com o número 419, que indica «(Meteorol. V.) Oxford, Balliol College 285,
(s. XIII) f. 232v». O título que lhe atribui indica que a versão de Oxford não terá os 9 versos
sobre terramotos. De facto, Mynors no catálogo dos mss. do Balliol College refere apenas «sixty verses on natural phenomena» (p. 306).