A Igreja no processo da assimilação nacional

A assimilação deve conduzir à homogeneização cultural e à con- solidação dos grupos étnicos numa única nação. Parcialmente esse tipo de fenômeno ocorre na América Latina, mas não se trata de um processo unidirecional nem geral. Elementos inalienáveis da estrutura social nesse continente são os grupos étnicos, de genealogia autóctone ou imigratória. A população indígena é a que apresenta as coletividades de mai- or índice de diversidade, vivendo muitas vezes em isolamento espacial e cultural em regiões de difícil acesso da bacia do Amazonas no Brasil ou no planalto andino na Bolívia, no Peru ou no Chile.

Os ambientes étnicos distintos formam igualmente numerosas ca- tegorias de população mista, dos chamados mestiços, e esse fenômeno é observável em toda a América Latina.

Uma outra categoria de coletividade étnica é formada pelos ne- gros descendentes dos escravos da África, que constituem, em pequenas porcentagens, uma parte componente das sociedades de cidadãos da América Latina. O grupo mais numeroso de negros, chegando a 10% da população, existe no Brasil.

Os mulatos e a população mestiça de origem parcialmente negra constituem uma categoria bem mais numerosa e mais influente que as categorias da população negra. Em um e outro caso, tanto em meio à população negra como em meio à mestiça, mantém-se um grande índice

de diversidade tribal e étnica. Nos últimos tempos assinala-se nitidamen- te a animação da atividade étnica e a revitalização das culturas de raízes africanas. Essa tendência é especialmente forte no âmbito dos grupos cultuais e religiosos afro-americanos (PALECZNY, 1999).

Mais uma categoria de coletividades com nítidas características de diversidade é formada pelos imigrantes brancos e pelos seus descen- dentes. Constituem uma categoria distinta nessa área os agrupamentos de imigrantes dos países da América Latina.

A Igreja católica na América Latina, da mesma forma que a popu- lação desse continente, é multiétnica. Cresce o número de religiosos de origem indígena, nativa. O trabalho pastoral nos agrupamentos compac- tos nas comunidades tribais locais, em paróquias de nítida concentração e predomínio de membros oriundos por vezes de um grupo étnico unifor- me, é cumprido por padres que se originam justamente desses ambientes. Um exemplo dessa tendência é a presença de missionários religiosos poloneses no Brasil ou na Argentina. Esses religiosos, tanto padres como irmãs religiosas, satisfazem sobretudo as necessidades religiosas e cultu- rais de membros de núcleos polônicos. Mas ao mesmo tempo eles ultra- passam os limites da própria pertinência nacional, exercendo funções pastorais também diante de brasileiros ou peruanos de origem étnica diferente da nacional.

Os padres católicos, especialmente os missionários, são bilíngues. Propagam assim, através do seu biculturalismo, certo modelo de assimi- lação, que consiste na sobreposição de dois tipos de identidade: de uma mais ampla, nacional, cívico-estatal (p. ex. brasileira), e de uma mais es- treita, racial-tribal, étnica, local, relacionada com a pertinência à comuni- dade paroquial. Sem realizar diretamente uma política de assimilação, os religiosos católicos são um exemplo e um símbolo da aculturação que ocorre. Eles preservam a lealdade tanto diante da instituição do Estado como da coletividade de nítidos traços de diversidade étnica, inclusive linguística. Transmitem valores e símbolos de valor humano universal, ensinando ao mesmo tempo aos fiéis da Igreja as regras da integração cívica, as normas legais, o significado dos símbolos nacionais. Com efeito, os padres católicos não ocupam em nenhum país da América Latina uma posição apatriota ou alienante. Eles se tornam membros das sociedades nas quais cumprem o seu ministério religioso. Por isso, assim como po-

demos de alguma forma falar da existência de “Igrejas nacionais” (p. ex. brasileira, chilena ou mexicana), algumas vezes se torna igualmente ade- quado o conceito de “Igrejas étnicas” (p. ex. indígena, afro-americana, polônica). E ao mesmo tempo as formas de religiosidade, de prática do culto, os ritos e as cerimônias assumem no caso de muitas coletividades um caráter étnico, isto é, incorporam elementos próprios da religiosidade, da personalidade e também da cultura das tribos indígenas ou africanas. É por isso que em muitas formas do culto dos indígenas ou afro- brasileiros tornam-se muito populares a dança ou a música resultantes diretamente dos costumes e das formas tradicionais, primitivas, pagãs de prestar culto à divindade. Nos últimos tempos tem-se transformado até em norma que a Igreja não apenas não proíbe a adoção de formas de culto “étnicas”, tradicionais, mas as adapta e acomoda às normas teológi- cas da religião romano-católica.

O processo da sobreposição e da fusão de valores religiosos par- ticulares, étnicos com elementos universalistas nada mais é que uma manifestação da aculturação ou assimilação que se processa.

BIBLIOGRAFIA

BRZOZOWSKI, J. pe. Przemiany z życiu zakonnym w Ameryce Łacińskiej po Soborze Watykańskim II. Życie zakonne w insercji. In: MALINOWSKI, M. (red.)

Rola duszpasterstwa polskiego w organizacji społeczności lokalnych w Ameryce Łacińskiej. Materiały z konferencji, Warszawa 4-5 grudnia 1998, Centrum Studiów

Latynoamerykańskich UW, Warszawa, p. 78-87.

CARDOSO, H. i FALETTO E. Zależność a rozwój w Ameryce Łacińskiej. Próba

interpretacji socjologicznej. „Biblioteka Iberyjska” Instytut Studiów Iberyjskich i

Iberoamerykańskich, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2008.

FURTADO, C. Zobowiązania społeczne a degradacja państwa (trad. G. Ajdacki).

Ameryka Łacińska, n. 4/18, p. 14-18.

GRZYMKOWSKI, B. pe. Polskie duszpasterstwo misyjne w Brazylii w kontekście

przemian religijnych w Ameryce Łacińskiej. Comunicação apresentada no dia 4 de

organizacji społecznożci lokalnych w Ameryce Łacińskiej”, organizada pelo Cen- tro de Estudos Latino-Americanos da Universidade de Varsóvia nos dias 4-5 de dezembro de 1998, Warszawa, 1998.

HERBERG, W. Protestant, Catholic, Jew: An Essay in American Religious Sociology, Anchor Books, Garden City, 1960.

KULA, M. Kościół wśród Polonii, Kościół wśród ludzi. In: MALINOWSKI M. (red.) Rola duszpasterstwa polskiego w organizacji społeczności lokalnych w Ameryce

Łacińskiej. Materiały z konferencji, Warszawa, 4-5 grudnia 1998, Centrum Studiów

Latynoamerykańskich, Uniwersytet Warszawski, Seria „Polska a świat iberoamerykański”, Warszawa, 1999, p. 111-113.

MALCZEWSKI, Z., pe. Działalność społeczna Kościoła katolickiego w Brazylii.

Ameryka Łacińska, n. 4/18, 1997, p. 30-39.

_______. W służbie Kościoła i Polonii. Towarzystwo Chrystusowe: Funkcje społeczne i

duszpasterskie w środowisku polonijnym w Ameryce Łacińskiej, Centrum Studiów

Latynoamerykańskich, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 1998.

_______. Dialog międzykulturowy – optyka brazylijska. In: MALINOWSKI, M. (red.) Rola duszpasterstwa polskiego w organizacji społeczności lokalnych w Ameryce

Łacińskiej. Materiały z konferencji Warszawa 4-5 grudnia 1998, Centrum Studiów

Latynoamerykańskich, Uniwersytet Warszawski, Seria: „Polska a świat iberoamerykański”, Warszawa, 1999/1, p. 26-31.

_______. Tożsamość polsko-brazylijska: doświadczenia z pracy duszpasterskiej w

środowiskach wiejskich i wielkomiejskich Brazylii, comunicação apresentada no dia 3

de dezembro de 1999 na conferência „Tożsamość oraz percepcja Polski i polskosci w środowiskach Polonii latynoamerykańskiej”, organizada pelo Centro de Estudos Latino-Americanos da Universidade de Varsóvia, 2-3 de dezembro de 1999, Warszawa 1999/2.

MALINOWSKI, M. (red.) Rola duszpasterstwa polskiego w organizacji społeczności

lokalnych w Ameryce Łacińskiej. Materiały z konferencji Warszawa 4-5 grudnia 1998,

Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW, Warszawa, 1999.

NALEWAJKO, M. Kreolska wizja narodu peruwiańskiego po stu latach niepodległości. Dokumenty Robocze, n. 19, Centrum Studiów

PALECZNY, T. Podłoże etniczne nowych ruchów religijnych i sekt w Ameryce Łacińskiej. In: MALINOWSKI, M. (red.) Rola duszpasterstwa polskiego w organizacji

społeczności lokalnych w Ameryce Łacińskiej. Materiały z konferencji 4-5 grudnia 1998,

Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW, Warszawa, 1999, p. 67-77.

PIĄTKOWSKI, M., pe. Ameryka Łacińska – Kościół Nadziei. Impresje misjonarza z Argentyny. In: MALINOWSKI, M. (red.) Rola duszpasterstwa polskiego w

organizacji społeczności lokalnych w Ameryce Łacińskiej. Materiały z konferencji Warszawa 4-5 grudnia 1998, Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW,

Warszawa, 1999, p. 104-110.

PIEPKE, J. G., pe. Kulty afrobrazylijskie wyzwaniem dla monopolu Kościoła katolickiego w Ameryce Łacińskiej. In: Nowe religie i sekty wyzwaniem dla Kościoła?

Materiały z Sesji misyjno-pastoralnej 26-28 listopad 1993, Pieniężno, 1994, p. 32-46.

ROY, R. Van. Undocumented Migration to Venezuela. International Migration

Review, n. 67, 1984, p. 541-557.

SANTAGADA, O. D. et al. (org.) Wspólnoty kościelne, niezależne grupy religijne, sekty: na przykładzie Ameryki Łacińskiej, Warszawa, Wydawnictwo „Verbinum” Księży Werbistów, 1995.

VILLAR, J. M. Argentine Experience in the Field of Illegal Immigration.

International Migration Review, n. 67, 1984, p. 453-473.

WRÓBEL, A. H. Historia duszpasterstwa polskiego w Argentynie w latach 1897-1997, Centrum Studiów Latynoamerykańskich, Uniwersytet Warszawski, Seria „Polska a świat iberoamerykański”, Warszawa, 1999.

RESUMO – STRESZCZENIE

Autor stawia Brazylię jako przykład wielokulturowości i zarazem jedności. Wielką rolę w utrzymywaniu jedności spełnia Kościół katolicki. On to, przez swoje instytucje proklamuje jedność w wielorożności. Kościół, obserwując znaki czasu, staje się prawdziwym światłem dla współczesnego społeczeństwa. Poprzez swoje różnorodne duszpasterstwa pozwala na wejście w nowe, co świat daje, bez utraty tego, co zachowało się z bogatej tradycji miejscowej, oraz tej przyniesionej przez liczne etnie. Społeczeństwo

brazylijskie stanowi wspaniałą mozaikę, ludów ras i narodów, uzupełniających się wzajemnie. Występuje tutaj jedność narodowa z poszanowaniem różnic etnicznych.