E-learning w procesie uczenia się przez całe życie

Uczenie się przez całe życie (ang.lifelong learning, LLL) to pojęcie określające wszyst- kie aktywności podejmowane w ciągu życia, których głównym celem jest pogłębianie wie- dzy, umiejętności i kompetencji z perspektywy osobistej, obywatelskiej, społecznej i/lub zawodowej (European Commission, 2001). Koncepcję tę zaczęto rozwijać już w latach 70-tych XX wieku za sprawą raportu Learning to Be: The World of Tomorrow (1972), którego autorzy wskazują, że edukacja powinna być uniwersalna i trwać przez całe życie.

Od tamtego czasu koncepcja ta była rozwijana przez instytucje (np. UNESCO, Organi- zację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Unię Europejską), które promowały edukację zorganizowaną wokół zasady mówiącej, że uczenie się to proces trwający przez całe ży- cie (UNESCO Institute for Lifelong Learning, 2016). Rozwój koncepcji LLL odbywał się pod różnymi nazwami, w zależności od tego, na który jej aspekt kładziono większy na- cisk w danym czasie. W związku z tym w literaturze przedmiotu uczenie się przez całe życie określane jest również jako powtórna edukacja (ang. recurrent education), edukacja przez całe życie (ang.lifelong education) czy edukacja permanentna (ang.permanent edu- cation) (UNESCO Institute for Lifelong Learning, 2016). Jak zauważył Barros (2012), od czasu powstania koncepcji uczenia się przez całe życie zmienił się sposób jej postrzega- nia. Początkowo dotyczyła ona edukacji całego społeczeństwa powiązanej z kształceniem ustawicznym. Dziś związana jest z zapewnieniem możliwości kształcenia każdej jednostce, a samo uczenie się może być sensem samym w sobie. Uczenie się przez całe życie to proces, w którym zakłada się, że wiedza i umiejętności zdobyte na każdym poziomie edukacji nie będą wiecznie aktualne (European Commission, 2001). W związku z tym podejmowane są działania, które promują uczenie się w różnych kontekstach (formalnym, pozaformalnym i nieformalnym), na wszystkich etapach życia (od lat najmłodszych do później starości) oraz zapewniają uczącym się możliwość podnoszenia kompetencji oraz zdobywania i po- twierdzania kwalifikacji zgodnie z ich potrzebami czy aktualnymi wymaganiami rynku pracy. Problematyka uczenia się przez całe życie jest więc promowana i rozwijana w ra- mach projektów takich jak Europa 2020⁹ (stanowiąca kontynuację Strategii lizbońskiej) czyDługookresowa Strategia Rozwoju Kraju „Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności”¹⁰. W koncepcji uczenia się przez całe życie zwraca się dużą uwagę na perspektywę osoby uczącej się. Jak można przeczytać wA Memorandum on Lifelong Learning (Commission of the European Communities, 2001, s. 8): „ludzie tylko wtedy będą planować konsekwent- ne działania edukacyjne przez całe życie, gdy będą chcieli się uczyć”. Istotne jest zatem odpowiednie motywowanie ich do rozwijania swoich kompetencji i umiejętności oraz wła- ściwy dobór metod nauczania. Możliwość zdobywania nowych kompetencji i kwalifikacji, powinna być niezależna od czasu i miejsca oraz powinna być zgodna z celami jednostki (osobistymi czy związanymi z sytuacją zawodową). Indywidualne podejście do motywacji jednostki oraz zapewnienie jej różnych możliwości uczenia się jest kluczem do skutecznego wdrażania uczenia się przez całe życie.

W Polsce idea uczenia się przez całe życie jest realizowana pod pojęciem kształce- nia ustawicznego. Pojęcie to odnosi się do nowego podejścia do uczenia się i związane jest z możliwościami kształcenia w różnych kontekstach, wewnątrz, jak i poza formalnym systemem oświaty (Smyrnova-Trybulska, 2018). Uczenie się przez całe życie może być re- alizowane zarówno w ramach bezpośrednich, jak i pośrednich kontaktów osoby uczącej się i jednostki nauczającej (Włodarczyk, 2015). Do bezpośrednich form nauczania nale- żą m.in.: osobiste uczestnictwo w szkoleniach, kursach zawodowych, studiach podyplo- mowych, w warsztatach, konferencjach czy seminariach (Włodarczyk, 2015). Jeśli chodzi o formy nauczania, w których osoba ucząca się ma pośredni kontakt z jednostką naucza- jącą, szczególną rolę odgrywają szkoleniae-learningowe. Szkolenia te w kontekście kształ-

9https://ec.europa.eu/eurostat/web/europe-2020-indicators; dostęp: 22.03.2020 r.

10http://polska2030.pl; dostęp: 22.03.2020 r.

cenia ustawicznego mogą być wykorzystywane jako niezależny program szkoleniowy lub program komplementarny wobec tradycyjnego, a także jako sposób na aktualizację wiedzy.

Nauczanie na odległość, a w szczególności jego najpopularniejsza forma, e-learning jest jedną z możliwości na to, aby uczenie się przez całe życie stało się rzeczywistością, a nie pełniło jedynie roli dobrze brzmiącego sloganu (zob. Bates, 2001).

E-learning w kontekście formalnego, nieformalnego i incydentalnego uczenia się

Współcześnie coraz częściej podkreślana jest konieczność uznawania pełnego zakresu wiedzy, umiejętności i kompetencji posiadanych przez daną osobę – nie tylko tych nabytych w szkole, ale również poza formalnym systemem nauczania (Smyrnova-Trybulska, 2018).

E-learning jest coraz bardziej znaczącą formą nauczania-uczenia się, którą można roz- patrywać w kontekście zarówno formalnego, nieformalnego, jak i incydentalnego uczenia się. Istnieją różne definicje tych trzech form nauczania-uczenia się. Na potrzeby niniejszej pracy zostaną przywołane definicje Wincentego Okonia. Zgodnie z jego ujęciem:

Definicja 5 Kształcenie formalne (ang. formal education) to system kształcenia oparty na stałych względem czasu i treści formach nauki prowadzący od nauczania początkowego do uniwersytetu i włączający obok kursów wykształcenia ogólnego, wiele programów spe- cjalnych oraz instytucji stacjonarnego kształcenia technicznego i zawodowego (Okoń, 2001, s. 193).

Definicja 6 Kształcenie nieformalne (ang. informal education) to świadoma oraz zorga- nizowana działalność kształcąco-wychowująca, prowadzona poza ustanowionym formalnym systemem szkolnym, umożliwiająca określonej grupie uczestników osiągnięcie założonych celów kształcenia (Okoń, 2001, s. 193).

Definicja 7 Kształcenie incydentalne (ang. nonformal education) to trwający przez ca- łe życie niezorganizowany i niesystematyczny proces nabywania przez każdego człowieka wiadomości, sprawności, przekonań i postaw na podstawie codziennego doświadczenia oraz wpływów wychowawczych otoczenia (Okoń, 2001, s. 193–194).

Jak zaznacza Wilczek (2016), w kształceniu formalnym istotną rolę pełnią programy nauczania, hierarchizacja wiedzy oraz możliwość uzyskania świadectw dokumentujących uzyskaną wiedzę. W kształceniu nieformalnym dużą wagę przywiązuje się zaś do organi- zacji przekazywanej wiedzy oraz wyraźnie oddziela się tę formę nauczania od kształcenia formalnego. Oddzielenie to jest szczególnie wyraźne na poziomie certyfikacji – w przypadku edukacji nieformalnej programy i treści nauczania mogą pokrywać się z tymi przekazywa- nymi w sposób formalny, ale otrzymany dyplom nie jest uznawany przez władze i nie musi być uznawany przez inne podmioty np. pracodawców (Wilczek, 2016). W przypad- ku kształcenia incydentalnego (zwanego czasem również pozaformalnym) podkreślany jest spontaniczny i niezamierzony charakter uczenia się.

Smyrnova-Trybulska (2018) dokonała porównania formalnego, nieformalnego i incy- dentalnego uczenia się w kontekście edukacji zdalnej (zob. Tabela 1.3). Autorka określa edukację formalną jako posiadającą wyraźne cele, ramy czasowe oraz opracowany program nauczania. Ta forma nauczania ma miejsce w publicznych i prywatnych instytucjach przy udziale wykładowców czy nauczycieli, którzy komunikują się z uczniami. Czas takiego kształcenia jest ograniczony, a samo nauczanie dąży do uzyskania oficjalnego certyfikatu potwierdzającego zdobytą wiedzę. W przypadku kursów edukacji zdalnej mają one naj- częściej miejsce na platformie edukacyjnej. Formalna edukacja wiąże się z wykorzystaniem różnych podejść do uczenia się – behawioralnych, kognitywnych czy konstruktywistycz- nych. Kwestia teorii uczenia się wykorzystywanych w e-learningu została szerzej omówio- na w Paragrafie 1.4.3. Przykładami edukacji formalnej realizowanej w sposób zdalny są

kursy zdalne na uczelniach wyższych, które odbywają się w ramach tradycyjnego procesu kształcenia się.

Edukacja nieformalna również charakteryzuje się wyraźnie określonymi celami naucza- nia oraz opracowanym programem, ale jej ramy czasowe nie muszą być tak restrykcyjne, jak w przypadku edukacji formalnej. Ta forma nauczania-uczenia się także zachodzi w pu- blicznych i prywatnych instytucjach lub przy ich wsparciu. W procesie edukacyjnym wy- stępuje trener lub wykładowca, który najczęściej komunikuje się z osobami uczącymi się.

Czas kształcenia jest równy długości odbywanego kursu, a jego uczestnik otrzyma najczę- ściej niepaństwowe zaświadczenie potwierdzające uzyskaną wiedzę. W przypadku kursów edukacji zdalnej mają one miejsce na platformie edukacyjnej lub serwisach internetowych i społecznościowych. Tak jak w przypadku edukacji formalnej, ta nieformalna realizowana jest w oparciu o wiele metodologii uczenia się. Przykładami edukacji nieformalnej, któ- ra realizowana jest w sposób zdalny są szkolenia na odległość prowadzone przez różne organizacje.

Z kolei nauczanie-uczenie się prowadzone w sposób incydentalny nie posiada wyraź- ne określonych celów i jest podejmowane spontanicznie. Ta forma edukacji ma miejsce nie tylko w instytucjach edukacyjnych, ale również w życiu codziennym. W procesie nauczania- uczenia się osoba ucząca się może wchodzić w interakcje z nauczycielami lub współpra- cownikami czy kolegami. Uczenie się odbywa się więc w oparciu o doświadczenia osoby uczącej się i osób, z którymi styka się ona w swoim otoczeniu (w tym, tym cyfrowym). Czas tego rodzaju uczenia się nie jest ograniczony, a nabyta wiedza nie podlegają certyfikacji.

W przypadku edukacji zdalnej incydentalne uczenie się może odbywać się w serwisach i sie- ciach społecznościowych. Z uwagi na to, że proces nauczania-uczenia się jest współdzielony z innymi osobami uczącymi się, nauczanie incydentalne głównie oparte jest o konektywizm – teorię nauczania-uczenia się w epoce cyfrowej (zob. Paragraf 1.4.3). Przykładem edukacji incydentalnej odbywającej się w sposób zdalny jest samodzielne rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem Internetu oraz czynny udział w sieciach społecznościowych.

Tabela 1.1: Porównawcza charakterystyka formalnego, nieformalnego i incydentalnego (w tym zdalnego) uczenia się. Źródło: (Smyrnova-Trybulska, 2018, s. 72-74)

Cechy

Typ uczenia się

formalne nieformalne incydentalne

Miejsce w publicznych (państwowych) oraz w instytucjach prywat- nych (liceum, uniwersytet)

zasadniczo w instytucjach pań- stwowych i prywatnych, czasa- mi z ich wsparciem i zaangażo- waniem

w pozapublicznych i pry- watnych instytucjach edukacyjnych, w codzien- nym życiu

Wyraźne określenie celów

tak najczęściej tak czasami nie

Organizacja procesu

wyraźnie określone ramy cza- sowe, program opracowany

często wyraźnie określona, brak ram czasowych, program opracowany

spontaniczna, na żąda- nie, brak wyraźnych ram czasowych, uczenie się za pośrednictwem sieci, na podstawie doświad- czeń własnych i innych ludzi

Akredytacja osiągnięć, formalne po- twierdzenie

oficjalny dokument – świadec- two, certyfikat, dyplom

najczęściej zaświadczenia nie- państwowe, certyfikaty, inne dokumenty lub bez zaświad- czeń

najczęściej bez zaświad- czeń

Nauczyciel (wykładow- ca)

kadra akademicka, wykładow- ca, nauczyciel akademicki in- stytucji edukacyjnej, itp.

trener, opiekun, wykładowca koledzy w sieci; często, je- śli uczący się mają inte- rakcje z konkretną zawar- tością, nauczycielem lub ze współpracownikiem

Narzędzia ICT, miejsce

LMS, CMS, platforma kształ- cenia na odległość, portal edu- kacyjny itp.

LMS, CMS, platforma kształ- cenia na odległość, portal edu- kacyjny, serwisy i sieci społecz- nościowe

generalnie – serwisy i sie- ci społecznościowe, któ- re stanowią środowisko uczenia się, często osobi- ste środowisko uczenia się dla użytkowników i osób uczących się

Metodologia konstruktywizm, konekty- wizm, paradygmat nauki skierowanej na studenta, teoria nauczania programo- wanego, teoria behawioralna, pedagogika, psychologia

konstruktywizm, konekty- wizm, paradygmat nauki skierowanej na studenta, teoria nauczania programo- wanego, teoria behawioralna, pedagogika, psychologia

konektywizm, czasem in- ne teorie i metody peda- gogiczne

Wykładowca – student, komunikowa- nie się

tak najczęściej tak czasami nie jest obecne;

nieformalne komunikowa- nie się ze współpracowni- kami, z rodziną oraz z in- nymi osobami

Czas trwania kształcenia, uczenia się

czas kształcenia na odległość ograniczony; edukacja formal- na zazwyczaj równa długości studiów lub kursów na odle- głość

czas kształcenia na odległość ograniczony; edukacja formal- na zwykle równa długości stu- diów lub kursów na odległość oraz materiałów dydaktycz- nych (wideo, post-cast, web- cast, etc.), otwarte zasoby edu- kacyjne (OERs)

stały, bez ograniczeń cza- sowych podzielonych na krótkie lub długie okresy

Przykłady kursy zdalne na uczelniach wyższych w ramach tradycyj- nego procesu kształcenia (li- cencjat, magisterium, kształto- wanie umiejętności, doskonale- nie i podnoszenie kwalifikacji, studia podyplomowe)

szkolenia na odległość, kursy zdalne prowadzone przez róż- ne organizacje; masowe otwar- te kursyonline, cMOOC xMO- OC, Coursera, edX, witryna Udacity; Khan Academy Pro- jekt, TEDx; masowe kursy otwarte online, przygotowane przez poszczególnych nauczy- cieli i społeczności internetowe

samodzielne, osobiste rozwiązywanie proble- mów i zadań za pomocą Internetu; zwiedza- nie wirtualnych galerii i muzeów; udział w sie- ciach społecznościowych, współpraca i komunika- cja ze współpracowni- kami i z przyjaciółmi;

udział w społecznościach wirtualnych praktycz- nych (tak zwana „nauka społeczna”)

Inną propozycję ujęcia formalnego, pozaformalnego i nieformalnego uczenia się w kon- tekście zdobywania wiedzy przez Internet przedstawił Wilczek (2016). Zbudował on model opierający się na podziale zaproponowanym przez Jarvis (2001), który rozróżnia dwie for- my zdobywania wiedzy – planowane i incydentalne, a każdej z nich przypisuje formalną, pozaformalną i nieformalną sytuację edukacyjną. W kontekście nauczania-uczenia się ma- jącego miejsce w Internecie planowana sytuacja edukacyjna będzie miała miejsce, gdy jest ona związana z celowymi decyzjami prowadzącymi do uzyskania konkretnej wiedzy lub umiejętności, a incydentalna sytuacja edukacyjna będzie miała miejsce wówczas, gdy de- cyzje te są przypadkowe i często nieuświadomione (Wilczek, 2016). W modelowym ujęciu zdobywania wiedzy z wykorzystaniem Internetu Wilczek (2016, s. 292–294) wyróżnił:

1. Formalną edukację planowaną – kursy realizowane w ramache-learningu, które cha- rakteryzują się planowością (świadomym uczestnictwem) oraz możliwością uzyska- nia formalnego potwierdzenia. W tej kategorii znajdują się szkolenia pozwalające na zdobycie dyplomu ukończenia studiów wyższych, który uznawany jest przez polskie Ministerstwo Edukacji i Nauki.

2. Pozaformalną edukację planowaną – szkolenia e-learningowe, które najczęściej po- zwalają na uzyskanie certyfikatu ich ukończenia. Do tej kategorii należą np. szkolenia organizowane w miejscu pracy czy serwisy oferujące darmowe i płatne kursyonline.

3. Nieformalną edukację planowaną – charakteryzującą się celowością podejmowania nauki, ale nie prowadzącą do uzyskania certyfikatu. Ta forma nauczania-uczenia się odnosi się raczej do zaspokajania własnych potrzeb edukacyjnych. Związana jest z podejmowaniem takich aktywności, jak uczenie się z wykorzystaniem platformy YouTube, czytaniem blogów tematycznych czy Wikipedii.

4. Formalną edukację incydentalną – mającą miejsce, gdy podczas przebywania w sieci osoba natrafi na treści pokrywające się z formalnymi progami nauczania, np. biorąc udział w grach edukacyjnych czy darmowych lekcjach oferowanych w ramach kursów e-learningowych.

5. Pozaformalną edukację incydentalną – zachodzącą, gdy osoba przebywająca w sie- ci w sposób przypadkowy i na potrzeby zaspokojenia ciekawości przyswaja treści odpowiadające pozaformalnej edukacji planowanej.

6. Nieformalną edukację incydentalną – mającą miejsce niemal prawie cały czas, gdy osoba obcuje z zasobami Internetu. Jest ona związana z uzyskiwaniem wiedzy na drodze zwykłego, codziennego korzystania z Internetu. Przykładami tego rodzaju nauczania jest oglądanie filmów na portalu YouTube, przeglądanie portali społecz- nościowych czy czytanie artykułów na portalach internetowych.

Wilczek (2016) zaznacza, że pomiędzy edukacją planowaną a incydentalną mogą za- chodzić pewne interakcje – edukacja incydentalna może przerodzić się w planowaną, jeśli osoba ucząca się zauważy taką potrzebę i podejmie odpowiednie działania w tym celu.

Kształcenie ustawiczne, określane również uczeniem się przez całe życie, to proces ciągłego pozyskiwania, rozwijania i uzupełnienia wiedzy, kompetencji oraz umiejętności jednostki. Ten rodzaj uczenia się rozumiany jest jako całość aktywności podejmowanych w trakcie życia z myślą o rozwinięciu umiejętności, pogłębieniu wiedzy czy uzyskaniu kwalifikacji z przyczyn nie tylko zawodowych, ale również społecznych czy osobistych. Na- uczanie na odległość, w tym jego najpopularniejsza forma e-learning, ułatwia dostęp do zasobów edukacyjnych oraz komunikację z uczestnikami procesu edukacyjnego. Nauczania zdalne jest szeroko wykorzystywane zarówno w edukacji formalnej, nieformalnej, jak i in- cydentalnej. Szkolenia e-learningowe są rozwijane głównie przez środowiska akademickie oraz biznesowe (korporacje). Choć ta forma nauczania wymaga dużej samodyscypliny oraz motywacji, cieszy się zainteresowaniem i wspiera całożyciową edukację jednostek. Jak jed- nak zaznacza Wilczek (2016), edukacja w Internecie przejawia się w różnych formach i nie zawsze daną sytuację edukacyjną w łatwy sposób da się zakwalifikować do określonych ram definicyjnych.