Uczenie się osób dorosłych w kontekście edukacyjnym

Heutagogika jest dyscypliną, która zajmuje się uczeniem osób dorosłych w kontekście uczenia się przez całe życie i koncentruje się na wykorzystaniu technologii oraz Internetu jako narzędzi oraz środowisk uczenia się (Blaschke, 2016). Dyscyplina ta została zdefinio- wana przez Hase i Kenyon (2007, s. 112) jako holistyczne, humanistyczne podejście do rozwijania zdolności uczenia się, które stawia osobę uczącą się w centrum procesu uczenia się, który to z kolei zachodzi w wyniku jej osobistego doświadczenia. Autodetermunują- cy uczący się nie tylko określa czego się nauczy, ale również to, w jaki sposób będzie się uczył. Ma więc pełną kontrolę nad środowiskiem uczenia się, jego treścią oraz procesem.

Heutagogika opiera się na wcześniejszych teoriach i koncepcjach edukacyjnych, które sta- wiają osobę uczącą się w centrum procesu uczenia się. Teorie, które przyczyniły się do rozwoju tej dyscypliny to m.in. humanizm, konstruktywizm, praktyka refleksyjna (ang.

reflective practice), nauczanie w podwójnej pętli (ang.double-loop learning), andragogika, uczenie transformacyjne (ang. transformational learning), poczucie własnej skuteczności (ang. self-efficacy) (Blaschke, 2016). Heutagogikę można więc uznać za dostosowaną do wymagań globalnego i cyfrowego społeczeństwa kontynuację (lub rozszerzenie) teorii, które ją poprzedzały.

Rysunek 1.2:Kontinuum PAH przedstawiające progresję od pedagogiki przez andragogikę po heutagogikę. Źródło: (Blaschke, 2012, s. 60)

Heutagogikę można również ująć jako rozszerzenie pedagogiki oraz andragogiki. Pod- czas gdy pedagogika koncentruje się na pedagogu (ang.teacher directed), andragogika na uczącym się dorosłym (ang.self-directed), to heutagogika jest nauką o samodzielnym ucze-

niu się (ang. selfdetermined) (Blaschke, 2016). Uważa się, że heutagogika jest kolejnym etapem po andragogice (nauce o nauczaniu i uczeniu się dorosłych), a andragogika po- przedzana jest przez pedagogikę (naukę o edukacji, wychowaniu i kształceniu) (Blaschke, 2016). Te kolejne etapy tworzą tzw. kontinuum PAH (zob. Rysunek 1.2). Przechodząc przez każdy etap uczniowie stają się coraz mniej zależni od instruktora, który struktu- ryzuje proces uczenia się i są w stanie funkcjonować w bardziej autonomicznych i mniej ustrukturyzowanych środowiskach uczenia się.

Na pierwszym poziomie (pedagogika) osoba instruktora ściśle kontroluje proces uczenia się, motywuje uczniów do angażowania się w treści edukacyjne (np. poprzez definiowanie konkretnych celów oraz działań zgodnie z ustrukturyzowaną, liniową ścieżką uczenia się).

Na kolejnym poziome (andragogika) osoba ucząca się pod opieką instruktora zaczyna do- skonalić zdolność do samodzielnego kierowania swoim procesem uczenia się. Instruktor pozwala na większą swobodę osobie uczącej się np. poprzez dostarczanie jej mniej ustruk- turyzowanej ścieżki uczenia się. Nadal jest jednak osobą, która konstruuje doświadczenie edukacyjne. Na ostatnim poziomie (heutagogika) osoba ucząca się przejmuje całkowitą kontrolę nad procesem uczenia się i ma pełna autonomię w podejmowaniu decyzji doty- czących tego, czego się uczy i w jaki to robi.

W przypadku pedagogiki i andragogiki proces nauczania-uczenia się koncertuje się głównie na rozpowszechnianiu treści edukacyjnych oraz uczeniu się, które odbywa się w sposób liniowy z efektami uczenia zdefiniowanymi przez instruktora (zob. Tabela 1.2).

Heutagogika jest teorią skoncentrowaną głównie na osobie uczącej się oraz na wsparciu jej w zrozumieniu, w jaki sposób się uczy. Uczenie się kierowane jest przez samą osobę uczącą się i zależy od jej aktywności (np. refleksji, tworzenia nowych treści, współpracy z innymi).

Autodeterminowane uczenie się nie odbywa się już w sposób liniowy – osoba ucząca się ma pełna swobodę w kwestii organizowania ścieżki uczenia się zarówno od wczesnych etapów jej projektowania po końcowe, w których odbywa się ewaluacja efektów nauczania.

Heutagogika ulokowana na szczycie piramidy pedagogika-andragogika-heutagogika wy- maga wysoko rozwiniętej umiejętności planowania, determinacji i autonomii (Blaschke, 2016), co cechuje osoby dojrzałe (Kuruliszwili, 2019). Podmiotem heutagogiki jest więc zazwyczaj osoba dorosła. Jednak w odróżnieniu od andragogiki, heutagogika przenosi ak- cent z nauczyciela (organizatora procesu uczenia się) na ucznia, który bazując na swoich doświadczeniach kieruje procesem swojego rozwoju (Kuruliszwili, 2019). Rarot (2016) za- uważa, że heutagogika teoretycznie może sprawdzić się w różnych grupach wiekowych, ale wymaga dojrzałości osoby uczącej się – zdolności do samomotywowania i samodyscyplino- wania. Heutagogika różni się od andragogiki również tym, że zajmuje się nie tylko formal- nym kształceniem ustawicznym, ale (jako stworzona do celów nauki na odległość) również tym nieformalnym (Rarot, 2016). Ujmując uczenie się nie tylko w kontekście efektów edu- kacyjnych, ale również procesu, z którego osoba ucząca się może czerpać przyjemność, nie podlega też typowym wymogom systemu szkolnictwa (Rarot, 2016).

Heutagogika koncentrując się na osobie uczącej się odchodzi od tradycyjnego naucza- nia pedagogicznego i adragogicznego. Nauczyciel z wszechwiedzącego podmiotu staje się przewodnikiem i doradcą. To osoba ucząca się przejmuje kontrolę nad procesem uczenia się, doborem treści edukacyjnych czy ewaluacją efektów uczenia się. Heutagogika została zbudowana wokół pewnych zasad, które wspierają powyższe założenia (Blaschke, 2016):

– Zorientowanie na osobę uczącą się (ang. learner-centered) – osoba ucząca się osa- dzona w centrum heutagogicznej praktyki traktowana jest jako samomotywująca i autonomiczna jednostka, która odpowiedzialna jest za decyzje dotyczące tego cze- go będzie się uczyć, w jaki sposób, oraz jak to oceni.

– Rozwój zdolności (ang.capability development) – zdolności charakteryzują się umie- jętnością korzystania ze swoich kompetencji w znanych i nowych okolicznościach, po-

Tabela 1.2: Heutagogika jako rozszerzenie andragogiki. Źródło: (Blaschke, 2016, s. 5)

Pedagogika Andragogika Heutagogika

Częściowe uczenie się w poje- dynczej pętli.

Silniejszy nacisk na uczenie się w pojedynczej pętli.

Uczenie się w pojedynczej i po- dwójnej pętli.

Transfer i akwizycja wiedzy. Rozwój kompetencji (ang.com- petency).

Rozwój zdolności (ang.capabili- ty).

Liniowe projektowanie kursów oraz programów nauczania i in- struktażowe podejście do ucze- nia się.

Linowie projektowanie kur- sów i programów nauczania z uwzględnieniem podejścia do uczenia się ukierunkowanego na osobę uczącą się (ang. learner- directed learning approach).

Nieliniowe projektowanie kur- sów oraz programów nauczania z uwzględnieniem podejścia determinowanego przez osobę uczącą się (ang. learner- determined learning approach).

Proces nauczania-uczenia się kierowany przez instruktora.

Proces nauczania-uczenia się kierowany przez instruktora i osobę ucząca się.

Proces nauczania-uczenia się determinowany przez osobę uczącą się.

Skłanianie osób uczących się do nauki (orientacja na treść).

Skłanianie osób uczących się do nauki (orientacja na treść).

Skłanianie osób uczących się do zrozumienia w jaki sposób się uczą (orientacja na proces).

czuciem własnej skuteczności, umiejętnością komunikacji i pracy zespołowej. Podczas gdy andragogika koncentruje się na rozwijaniu umiejętności i kompetencji, heutago- gika idzie krok dalej i kładzie nacisk na budowanie i rozwijanie zdolności. Zdolność wyłania się z poczucia własnej skuteczności, pewności w radzeniu sobie ze znanymi i nieznanymi sytuacjami i różnymi kontekstami uczenia się. Dzięki niej osoba ucząca się nie tylko potrafi wykazać czego się nauczyła, ale również zastosować swoją wiedzę i umiejętności w nowych kontekstach.

– Samorefleksja i metapoznanie (ang.self-reflection and metacognition) – w przypadku podejścia heutagogicznego osoba ucząca się powinna korzystać z refleksji nie tylko po to, aby wiedzieć czego się nauczyła, ale również po to, aby zrozumieć, w jaki sposób to zrobiła (metapoznanie).

– Uczenie w podwójnej pętli (ang. double-loop learning) – ten sposób uczenia się związany jest z autorefleksją, ale znacząco rozszerza jej zakres. Podczas uczenia w pojedynczej pętli (charakterystycznego dla pedagogiki i andragogiki) osoba ucząca się stara się znaleźć rozwiązanie problemu poprzez jego identyfikację, selekcję działań, które należy podjąć oraz ocenę ich wyniku. Osoba ucząca się w podwójnej pętli bierze udział w podobnym procesie, ale uwzględnia w nim również kroki, które podjęła w celu uczenia się i poprzez autorefleksję zastanawia się nad tym, czego się nauczyła oraz w jaki sposób ta nowa wiedza i droga jej uzyskania wpływa na jej przekonania oraz system wartości. Uczenie się w podwójnej pętli angażuje więc w sposób psychologiczny oraz behawioralny.

– Nieliniowe nauczanie i uczenie się (ang. nonlinear learning and teaching) – uczący się jest osobą odpowiedzialną za uczenie się m.in. poprzez samodzielne określanie ścieżki uczenia się. W związku z tym, że doswiadczenia oraz modele mentalne osób uczących się są różne, mogą oni wybierać inne drogi pozyskania wiedzy. W rezultacie uczenie się w heutagogice ma nielinowy charakter, do którego należy dostosować samo uczenie się (np. poprzez zmianę charakteru roli osoby nauczającej).

Powyższe zasady oraz dostępna dziś technologia pozwalają na zastosowanie heutagogiki na wszystkich poziomach edukacji oraz w różnych dyscyplinach naukowych (Blaschke, 2016). Uczenie się w sposób zdalny jest ściśle związane z heutagogiką, ponieważ wymaga

od osoby uczącej się wysokiego poziomu autonomii, a instruktorowi nadaje nową rolę w procesie uczenia się – rolę przewodnika, doradcy (Blaschke, 2012). Jak wskazuje Blaschke (2016), kursy MOOC stanowią środowiska wspierające autodeterminowane uczenie się, bowiem osoby uczące się mogą samodzielnie określić tematykę uczenia się, a następnie zaangażować się w nie na swoich zasadach i zgodnie ze swoimi potrzebami.

Uczenie oparte na grach, w tym grywalizacja¹⁹, może stanowić środowisko wspierające zdalne uczenie się. Heutagogika bazuje na pewnych zasadach, które wspierają samodziel- ność procesu uczenia się. Zasady te mogą w pełni bądź częściowo być realizowane przez środowiska uczenia się, które oparte są na grach bądź ich elementach. Plass i inni (2015) podają argumenty, które najczęściej są przywoływane w kontekście dyskusji o efektywności środowisk uczenia się opartych na grach:

– Motywacja – gry są w stanie zmotywować uczniów do pozostania zaangażowanym przez długi czas, ponieważ zawierają ciągi elementów o charakterze motywacyjnym (np. punkty, tabele wyników, odznaki czy trofea).

– Zaangażowanie – uczenie oparte na grach dostarcza różnych sposób angażowania uczniów:

– zaangażowanie poznawcze (ang.cognitive engagement); np. umysłowe przetwa- rzanie (ang.mental processing), metapoznanie (ang.metacognition),

– zaangażowanie emocjonalne (ang. affective engagement); np. przetwarzanie emocji (ang. emotion processing) oraz regulacja (ang.regulation),

– zaangażowanie behawioralne (ang. behavioral engagement); np. gesty (ang.ge- stures), ucieleśnione działania (ang. embodied actions) oraz ruch (ang. move- ment),

– zaangażowanie socjokulturowe (ang. sociocultural engagement); np. interakcje społeczne osadzone w kontekście kulturowym.

– Zdolność do adaptacji – uczenie oparte na grach może częściowo ułatwić zaanga- żowanie się poprzez umożliwienie osobie uczącej się personalizacji czy dopasowania niektórych elementów środowiska uczenia się. Adaptacja gry może być związana z aktualnym poziomem wiedzy uczniów, ich zdolnościami poznawczymi, emocjami, itp.

– Możliwość ponoszenia porażki – porażka w środowiskach uczenia opartych na grach lub ich elementach z założenia jest oczekiwanym, a czasem nawet koniecznym kro- kiem w procesie uczenia się. Obniżone konsekwencje niepowodzenia zachęcają do podejmowania ryzyka, próbowania nowych rzeczy i eksploracji. Tak skonstruowane środowisko daje możliwość samoregulacji, uczenia się w trakcie zabawy, wyznaczania sobie celów, monitorowania ich osiągania oraz oceny strategii podjętych w celu ich osiągnięcia.

Istnieje wiele innych argumentów na rzecz tego, że stosowanie gier lub ich elementów może stworzyć efektywne środowisko do nauki. Niektóre z tych argumentów mają jednak niewielkie poparcie empiryczne lub nie mają go wcale, podczas gdy inne są głęboko zakorzenione w istniejącej teorii i badaniach (Plass i inni, 2015) (zob. Paragraf 2.2.3, str. 78 oraz Paragraf 2.3.1, str. 82).

Przywołane powyżej argumenty pozwalają na postawienie tezy mówiącej, że w ramach uczenia opartego na grach można stworzyć takie środowisko uczenia się, które będzie realizowało zasady, na których bazuje heutagogika. Uczenie oparte na grach, szczególnie

19Uczenie oparte na grach oraz grywalizacja zostały szczegółowo scharakteryzowane w Rozdziale 2.

to realizowane zdalnie stawia osobę uczącą się w centrum procesu uczenia się i traktuje ją jako odpowiedzialną za własny proces uczenia się, autonomiczną jednostkę. W zależności od realizowanego sposobu angażowania (poznawczego, emocjonalnego, behawioralnego czy socjokulturowego) uczenie oparte na grach może w mniejszym lub większym stopniu wspierać rozwój zdolności, a możliwość ponoszenia porażki bez ponoszenia konsekwencji zachęca do samorefleksji, metapoznania oraz samo w sobie stwarza środowisko uczenia się w podwójnej pętli. Nieliniowość uczenia się może być realizowana w różnym stopniu i zależy od konkretnej implementacji, jednak możliwe jest skonstruowanie adaptatywnego środowiska uczenia się, w którym uczeń sam decyduje, czego i w jakiej kolejności będzie się uczył.