De ethische principes

Uit de ethiekcolleges, die Kant vermoedelijk gegeven heeft tussen ongeveer 1775-1785⁴⁷, blijkt dat hij ethiek ziet als een wetenschap en daarbij, geheel in de lijn van zijn eerdere werk, sterk gericht is op regels. Ethiek is wetenschap van gedragsregels.⁴⁸ Wat de logica is voor het verstand, is de ethiek voor de wil. De een geeft regels voor het verstand, de

45 Zie noot 28 van dit hoofdstuk. Voor Aristoteles: Ethica Nicomachea I.7.12-13,1098a (dieren kennen alleen waarneming, ze hebben geen ratio) en De anima III.3, 427b. Cf. Kant, Anthropologie in pragmatischer Hinsicht, AA VII 196,17-26.

46 Cf. Shaftesbury, Characteristicks Vol II, 15, ‘So that if a creature be generous, kind, constant, compassionate; yet if he cannot reflect on what he himself does, or sees others do, so as to take notice of what is worthy or honest; and make that notice or conception of worth and honesty to be an object of his affection, he has not the character of being virtuous: for thus,and no otherwise, he is capable of having a sense of right or wrong; a sentiment or judgment [cf. noot 17 hierboven] of what is done, through just, equal, and good affection, or the contrary.’ Cf. a.w. 153 ‘… all the beauty and good he enjoys, is … by the help of what is noblest, his mind and reason. Here lies his dignity and highest interest: here his capacity toward good and happiness.’ Ook bij Hutcheson heeft het verstand als vermogen tot reflectie een verwerkende functie (zie Appendix, noot 27). Hij beschouwde echter abstracte begrippen (en daarmee regels op zich) nadrukkelijk als nietszeggend (An Essay, 140-142).

47 Eine Vorlesung über Ethik, Gerhardt-Menzer, Frankfurt a/M. 1990, 292. Dit werk, oorspronkelijk uitgegeven door P. Menzer (1924), is een harmonisatie van drie collegeverslagen, opgeschreven, respectievelijk gekopieerd, door Brauer, Kutzner en Mrongovius. De eerste twee zijn in de oorlog verloren gegaan. De meestal woordelijke overeenstemming tussen deze drie, bracht Menzer tot de veronderstelling dat ze teruggaan op een gemeenschappelijke grondtekst. (A.w. 283-284.) In 1967 werd in Riga een ander collegeverslag ontdekt, dat van G.L. Collins. Ook dit verslag komt grotendeels met de andere overeen. G.

Gerhardt heeft de tekst van Menzer opnieuw uitgegeven, met correcties naar aanleiding van het verslag van Collins. (A.w. 291.) In 2004 verscheen er een andere uitgave, onder de titel Vorlesung zur Moralphilosophie, herausg. von Werner Stark. (Zie ook noot 24)

48 ‘Die Wissenschaft der Regel, wie der Mensch sich verhalten soll, ist die praktische Philosophie...’

(Vorlesung zur Moralphilosophie, 5) ‘Sie [die praktische Philosophie] ist also eine Wissenschafft über die objective Gesetze der freyen Willkür, eine Philosophie der objectiven Nothwendigkeit der freyen Handlungen oder des Sollens.’ (a.w. 6) Cf. AA IV 467, 18-19 ‘Wissenschaft [ist] ein System, d. i. ein nach Principien geordnetes Ganze der Erkenntniß.’ Cf. Chr. Wolff, Philosophia practica universalis (1738- 1739) I § 3 en 4, en M. Mendelssohn, a.w. 322 ‘So ist die Moralphilosophie insbesondere nicht anders, als

andere voor de wil.⁴⁹ Dit typeert de sfeer van die tijd, toen men onder de indruk van natuurwetenschappelijke ontdekkingen meende dat alles methodisch-wetenschappelijk doorgrond kon worden: moraal is geen kwestie van subjectief inzicht of geloof.

Wil en verstand, niet het gevoel, zijn dus de elementen die voor de mens als redelijk wezen ter zake doen. De mogelijkheden van het gevoelsleven zijn daaraan onderworpen.

De zedelijkheid is - conform de scholastieke traditie - uitsluitend een zaak van het verstand; Kant verwerpt de gedachte dat het gevoel ons bewust maakt van het zedelijke.⁵⁰ Omdat er een algemeen geldend beginsel van eenstemmige beoordeling van goed en kwaad moet zijn, moet dit beginsel voortvloeien uit de structuur van onze wil.⁵¹ De grond voor de morele beoordeling (‘Dijudikation’) ligt in het verstand.⁵² Hij komt dan tot een formulering waarin de zedenwet al enigzins herkenbaar is: ‘Intellektuale Gründe sind die, da alle Moralität aus der Übereinstimmung unserer Handlungen mit den Gesetze der Vernunft abgeleitet wird.’⁵³ De maatstaf is niet uit ervaring afgeleid, maar berust, zoals gesteld in De mundi sensibilis, op a priori principes. (Gelet op de woorden van Hugo de Groot uit De iure belli et pacis, zoals aangehaald op de bladzijde tegenover de inhoudsopgave van deze studie, komt dit neer op de verstandelijk-gezuiverde vorm van het natuurrechtbeginsel. Suarez, door wie Hugo de Groot beïnvloed is, had gesteld dat de mens de natuurwet in het hart draagt. ⁵⁴)

Als het gaat om een principe dat in het verstand ligt, bijvoorbeeld bij het leugenverbod, betekent dit onvoorwaardelijk dat men niet mag liegen.⁵⁵ Zo’n principe kan (weer conform de inzichten uit De mundi sensibilis) niet uit de ervaring, maar alleen uit de

die Wissenschaft der Beschaffenheiten eines freywilligen Wesens, in so weit es einen freyen Willen hat.’

Zie ook von Pufendorf, De jure naturae et gentium (1672), Lib.I, Cap.2.

49 ‘Die Logik gibt uns Regeln in Ansehung des Gebrauchs des Verstandes und die praktische Philosophie in Ansehung des Gebrauchs des Willens, welches die zwo Kräfte sind, woraus alles in unserem Gemüt entsteht.’ (Gerhardt-Menzer, Eine Vorlesung über Ethik, 11.)

50 ‘..die Moralitaet ist gar kein Gegenstand der Sinne, sondern sie ist ein Gegenstand blos des Verstandes.’

’(Vorlesung zur Moralphilosophie, 27) ‘Denn ein Gefühl für Gegenstände des Verstandes is an sich selber ein Unding.’ (a.w. 58) Cf. Refl. 6796 XIX 164, 9-11.

51 ‘Da wir doch alle ein Principium der Moralischen Dijudikation haben müssen, nach welchem wir einstimmig darüber urteilen können, was sittlich gut, oder nicht gut ist, so sehen wir ein, daß es ein einziges Principium geben muß, das aus dem Grunde unseres Willens fließt.’ (Gerhardt-Menzer, 22)

52 Het verstandelijk uitgangspunt gaat terug op de scholastiek. Cf. Francisco Suarez, De Legibus II 5, § 14:

‘… non dubito, quin in actuali iudicio mentis propriissime existat lex naturalis.’ Ibid. II 2, § 3 ‘Mensura rectitudinis liberorum actum voluntatis Dei est iudicium sui intellectus.’

53 Gerhardt-Menzer, 22.

54 ‘Das zweite Systema morale ist das Intellektuale. Nach diesem urteilt der Philosoph, daß das Principium der Moralität einen Grund im Verstand habe und völlig a priori eingesehen werden kann. Z.E. du sollst nicht lügen...’ (a.w. 24). Cf. H. Grotius, De iure belli et pacis I, 1, § 12. Cf. ook Francisco Suarez, De Legibus, II, 6, 1 ‘…dictamina rationis naturalis, in quibus haec lex [naturalis] consistit, sunt intrinsece necessaria, et independentia ab omni voluntate, etiam divina et prioria, secundum rationem qua illa liber aliquid velit, ut [zoals] …. parentibus colendi, mendacium est pravum et cavendum, et similia…’ Ibid. II, 5, 14 ‘…homines… naturalem legem retinent in cordibus suis.’ (Romeinen 2: 15) De zelfstandige rede vertolkt echter tegelijk Gods wil: ‘Ergo ratio naturalis, quae indicat quid sit per se malum vel bonum homini, consequenter indicat esse secundum divinam voluntatem ut unum fiat, aliud vitetur.’ (Ibid. II, 6, 1.) De natuurwet verwijst naar een gebiedende God, omdat het verplichtende alleen als wilsuiting (van een hoger geplaatst wezen) gedacht kan worden. (Ibid. II, 6, §§ 7, 8 en 13.)

55 ‘Die Wahrhaftigkeit kann nach Gründen der Klugheit also mittelbargut sein, z. E. im Handel, da ist sie so gut als bar Geld, aber absolut betrachtet, so ist wahrhaftig zu sein an sich selbst gut, und in aller Absicht gut, und die Unwahrheit an sich selbst schändlich.’ (Gerhardt-Menzer, 27) Zie ook de vorige voetnoot (54).

zuivere rede worden afgeleid (liegen is wanorde). Het centrale beginsel is de overeenstemming van de eigen vrije wil met zichzelf en die van anderen. Kant noemt dit een noodzakelijk, dat wil zeggen, uit het verstand zelf voortvloeiend, principe.⁵⁶ Zedelijkheid betekent, dat ons handelen beheerst wordt door regels die algemeen geldig zijn (die algemeenheid was overigens op zich geen nieuwe gedachte, maar is samen met de notie van onvoorwaardelijkheid, ook bij eerdere auteurs aanwezig).⁵⁷ Vrijheid zonder regels is voor Kant iets vreselijks, al het handelen is dan volledig onbepaald.⁵⁸ Er is een regel nodig waardoor alle handelingen overeenstemmen, en dat is de morele regel.⁵⁹ 2.2 De motieven voor het moreel handelen.

Wat zijn nu de beweegredenen om moreel te handelen? De beweegredenen voor niet- moreel handelen zijn duidelijk, het zijn de menselijke begeerten, maar wat drijft de mens er toe om uitsluitend volgens algemeen geldige regels te handelen? In eerste instantie zegt Kant dat de algemene geldigheid van het welgevallen, waarbij ook het welgevallen van God is inbegrepen (dat komt dus neer op het welgevallen van elk redelijk wezen), hier de sterkste drijfveer vormt.⁶⁰ Dit (tot het hogere gevoelsleven behorende) welgevallen heeft een duidelijke band met het verlangen naar zekerheid: het welzijn dat we nastreven maken we door de morele regels vrij van afhankelijkheid van het blinde toeval (Aristoteles’ opvatting dat we het geluk niet aan het toeval mogen overlaten speelt mogelijk ook een rol).⁶¹ De onbepaaldheid, die volgens Kant de verschrikkelijke schaduwzijde van de vrijheid vormt, wordt door de algemeen geldige regels volledig buiten spel gezet.

Enkele hoofdstukken - of colleges - verder, komt Kant op het probleem van de drijfveer terug. Hij wijst op het verschil tussen de beoordelingsnorm en de motiverende factor om volgens die norm te handelen, het verschil tussen richtsnoer en drijfveer, tussen

56 ‘Wenn ich meine freie Willkür betrachte, so ist das eine Übereinstimmung der freien Willkür mit sich selbst und anderer. Es is also ein notwendiges Gesetz der freien Willkür.’ (a.w. 24)

57 ‘Die moralische Bonität ist also die Regierung unserer Willkür durch Regeln, wodurch alle Handlungen meiner Willkür allgemeingültig übereinstimmen.’ (a.w. 28) Zie ook a.w. 46 ‘Stimmt die Intention der Handlung, wenn sie zur allgemeinen Regel gemacht wird, mit sich selbst, so ist sie moralisch möglich.. Das ist also eine unmoralische Handlung, deren Intention sich selbst aufhebt und zerstört, wenn sie zur allgemeinen Regel gemacht wird.’ Cf. Thomas Morgan, The moral philosopher I (1737), 206 ‘The great rule of rectitude, or the law of moral truth and righteousness in general, is of eternal, unchangeable force and obligation to all rational, intelligent beings alike, and cannot under any possible circumstances be dispensed with or set aside.’ Morgan zet dit af tegen de tot een bepaald tijdvak beperkte voorschriften.

58 ‘Alle freie Handlungen sind nicht durch die Natur und durch keine Gesetze bestimmt, also ist die Freiheit etwas Schreckliches, weil die Handlungen gar nicht determiniert sind.’ (a.w. 28) Cf. XXVII 1320, XXVII 345-346, XXVII 1483 en XXVII 210.

59 ‘Nun ist in Ansehung unserer freien Handlungen eine Regel nötig, wodurch alle Handlungen einstimmig sind, und das ist die moralische Regel.’ (Gerhardt-Menzer 28) ‘Daher müssen Regeln sein, wonach meine Handlungen allgemein gelten..’ (l.c.)

60 ‘....der Verstand sieht auf die allgemeingültige bewegende Kraft. Die Sittlichkeit ist zwar von schlechtem Eindruck, sie gefällt und vergnügt nicht so, aber es ist eine Beziehung auf das allgemeingültige Wohlgefallen; sie muß sogar dem höchsten Wesen gefallen, und das ist der stärkste Beweggrund.’ (a.w.

29)

61 Refl. 5620: ‘Das Wohlgefallen an der Regelmäßigkeit ist eigentlich ein Wohlgefallen an dem Grunde der Beständigkeit und Sicherheit alles dessen, was durch den Gebrauch der freyheit angenehmes intendiert wird. Es ist auch ein Vergnügen über der Gebrauch der Vernunft und die der blinden Willkür entrissene Glückseeligkeit.’ Cf. Refl. 7202. Voor Aristoteles zie Eth. Nicom. I.9.5-6 en Physica II.8.

objectieve en subjectieve reden.⁶² Dit vormt een probleem. Hoe kan het verstand de wil bewegen tot handelen?⁶³ Het verstand heeft onvoldoende kracht om de mens tot handelen aan te zetten.⁶⁴ Om tot handelen te bewegen is namelijk een zinlijk element nodig.⁶⁵ Als het verstand het handelen beïnvloedt, gebeurt dat door middel van het morele gevoel,

‘..eine Fähigkeit, durch ein moralisches Urteil affiziert zu werden.’⁶⁶

De bewegende kracht van het verstand ligt in het gegeven dat het zich verzet tegen het onregelmatige, omdat het niet algemeen te maken is.⁶⁷ Het gevoel dat het verstand hierbij kan wekken, zou dan het morele gevoel zijn.⁶⁸ Het morele gevoel is dus de noodzakelijke drijfveer. (Aristoteles had opgemerkt dat we zeggen dat wij worden ‘bewogen’ door onze emoties, ofwel door lust en onlust.⁶⁹) Al is het principe van de moraal niet van gevoelens

62 ‘Wir haben hier zuerst auf zwei Stücke zu sehen: auf das Principium der Dijudikation der Verbindlichkeit und auf das Principium der Exekution oder Leistung der Verbindlichkeit. Richtschnur und Triebfeder ist hier zu unterscheiden. (..) Wenn die Frage ist: was ist sittlich gut oder nicht, so ist das das Principium der Dijudikation, nach welchem ich die Bonität der Handlung beurteile. Wenn aber die Frage ist: was bewegt mich, diesen Gesetzen gemäß zu leben, so ist das das Principium der Triebfeder. Die Billigkeit der Handlung ist der objektive Grund, aber noch nicht der subjektive Grund. Dasjenige was mich antreibt, das zu tun, worin der Verstand sagt: ich soll es tun, das sind die motiva s bjective moventia.’ (Gerhardt- Menzer 46.)

63 ‘Urteilen kann der Verstand freilich, aber diesem Verstandesurteil eine Kraft zu geben, und daß es eine Triebfeder werde, den Willen zu bewegen, die Handlung auszuüben, das ist der Stein der Weisen.’ (a.w.

54) Kant wijst immers de gedachte van de ons verplichtende wil van een hoger wezen af. Hij spreekt echter ook niet over een verplichtende macht van de regel van de volonté générale, zoals men na Träume zou kunnen verwachten. Misschien was die hem, ondanks dat er sprake is van een geestelijke, dus innerlijke macht, toch te extern en ongrijpbaar. Later lost hij dit op via de gedachte van autonomie (de zelfwetgeving van de rede), maar ook dan blijft de noodzaak van het morele gevoel als drijfveer gehandhaafd.

64 ‘Die Pravität des Willens ist aber, wenn die bewegende Kraft des Verstandes überwogen wird von der Sinnlichkeit. Der Verstand hat keine elateres animi, ob er gleich bewegende Kraft und motiva hat, die aber nicht vermögend sind, die Elateres [drijfveren] der Sinnlichkeit zu überwiegen.’ (a.w. 54)

65 ‘Was die subjective bewegende Gründe der Sittlichkeit oder die triebfedern betrifft, so hat der Verstand wohl ein Kraft, den Wunsch eines so guten Willens zu wege zu bringen; allein die gewichte, welche den sinnlichen Menschen bewegen sollen, müssen aus dem Vorrath der Sinnlichkeit entlehnt seyn..’ (Refl.

6763)

66 ‘Das moralische Gefühl ist eine Fähigkeit durch ein moralisches Urtheil afficirt zu werden.’ ‘Bewegt mich aber dieses Urtheil.. so ist das das moralische Gefühl.’ (Vorlesung zur Moralphilosophie, 68). Dit weerlegt de mening van M. Kühn, a.w. XXX, als zou het principium executionis een empirisch principe zijn. Het gevoel is weliswaar empirisch, maar wordt verstandelijk gewekt

67 ‘Da nun die unsittlichen Handlungen wider die Regel sind, indem sie nicht zur allgemeinen Regel können gemacht werden, so widersetzt sich der Verstand denselben, weil sie wider den Gebrauch seiner Regel laufen.’ (Gerhardt-Menzer 54)

68 ‘...der Verstand widersetzt sich aber einer übeln Handlung, weil sie wider die Regel läuft. Dieser Widerstand des Verstandes ist der Bewegungsgrund. Könnte dieser Bewegungsgrund des Verstandes die Sinnlichkeit zur Übereinstimmung und Triebfeder bewegen, so wäre das das moralische Gefühl.’ (a.w. 54- 55). Ter contrast Hume: ‘Reason being cool and disengaged, is no motive to action.’ (Enq. Morals, App. I)

69 ‘....das oberste Principium des moralischen Antriebes, diese Handlung zu tun, liegt im Herzen; diese Triebfeder ist das moralische Gefühl.’ (a.w. 46.) Dit is een subjectief principe (a.w. 53). Het gebruik van het woord ‘Principium’ werkt overigens misverstanden in de hand. Zo meent A.A. Noordraven in zijn proefschrift abusievelijk, dat Kant op één en dezelfde bladzijde stelt dat het moreel gevoel wel en niet als basis voor de moraal kan dienen; terwijl Kant daar alleen zegt dat geen enkel gevoel basis voor de moraal kan zijn. Het morele gevoel is slechts drijfveer, ofwel subjectief ‘Principium alles moralischen Antriebes’.

(Zie A.A. Noordraven, Kants morele ontologie, diss. Rotterdam, 2005, 177n, verwijzend naar Moral Mrongovius, AA XXVII, 1423). Wat betreft Aristoteles, zie Ethica Nicom. II.5.4 (1106a) …τὰ πάθη κινεῖσθαι λεγόμεθα, en 1105b λέγω δὲ πάθη…ὅλως οἷς ἕπεται ἡδονὴ ἢ λύπη·

afgeleid⁷⁰ en het morele gevoel geen beginsel van de moraal⁷¹, het subjectieve morele gevoel is wel de drijfveer van de moraal; het gaat hier, evenals bij het latere gevoel van eerbied, om een door het verstand gewekt gevoel. Het verstand ziet in, dat het onregelmatige afschuwelijk is en wekt daardoor een gevoel.

Overigens: volgens het collegeverslag van Powalski (1782-1783?), was Kant van mening dat verstand en rede wel de kracht hadden om een drijfveer te wekken. Verstand en rede kunnen beide de macht over het gemoed uitoefenen. Het verstand moet dus ook een uitvoerende macht hebben, niet alleen een wetgevende. Deze macht ontspringt aan drijfveren die niet in het zinlijke liggen.⁷² Men kan dit misschien zo interpreteren, dat het hier gaat om het morele gevoel als door de rede zelf gewekte uitvoerende macht van de rede.