Maximes en karakter

Maximes maken het karakter van de mens uit, ze geven zijn intenties weer. In een van de collegeverslagen zegt Kant dat iemand die zijn grillen en zinnelijke prikkels volgt geen karakter heeft, dat wil zeggen, men kan zich geen begrip van hem vormen. Er is geen bepaalde regel van datgene waar men bij hem van op aan kan.⁹ Zo iemand kan natuurlijk in fysieke zin wel oorzaak zijn (d.w.z. handelen), maar er is, gezien z’n grilligheid, geen enkele persoonskennis uit af te leiden. In feite is hij geen persoon. De essentie van

‘redelijk wezen zijn’ is karakter hebben, dat wil zeggen handelen op grond van regels.

(Dit herinnert aan Wolffs opvatting van volmaaktheid als consistent handelen.)

Het is dus niet zo dat maximes de weerspiegeling vormen van iemands natuurlijke karakteraanleg - datgene wat men gewoonlijk karakter noemt, en waar hij tot op zekere hoogte passief aan vastzit - maar eerder het karakter uitmaken dat hij zelf gekozen heeft, ofwel datgene wat hij van zichzelf maakt. Het gaat om ‘Character als der Denkungsart’, karakter als mentaliteit (een opvatting die mogelijk ontleend is aan Hutcheson en teruggaat op Aristoteles): ‘Een karakter is die eigenschap van de wil, waarmee men zich

7 ‘...die Freiheit der Willkür ist von der ganz eigentümlichen Beschaffenheit, daß sie durch keine Triebfeder zu einer Handlung bestimmt werden kann, als nur sofern der Mensch die in seine Maxime aufgenommen hat (es sich zur allgemeinen Regel gemacht hat, nach der er sich verhalten will); so allein kann eine Triebfeder, welche sie auch sei, mit der absoluten Spontaneität der Willkür (der Freiheit) zusammen bestehen.’ (Rel. VI 23)

8‘Cognitio, quatenus elateres animi continet, movens… dicitur.’ (A.G. Baumgarten, Metaphysica § 669).

Cf. G. F. Meier, Auszug aus der Vernunftlehre (1752) § 232 ‘Eine lebendige vernünftige Erkenntniß (cognitio rationalis viva) ist eine venünftige Erkenntniß, die so beschaffen ist, daß durch sie die vernünftige Begierden und Verabscheuungen erweckt werden.’ Puur theoretische kennis heeft geen bewegende kracht.

Praktische kennis heeft dat wel (a.w. § 216). Ze omvat o.m. kennis van gedragsregels (§ 224). Zo bezien, is de zedenwet in feite een bijzondere vorm van kennis die een drijfveer bevat, zie KU AA V 211, 30-31.

9 ‘Wenn man einen Menschen von Laune und Anreitzungen entdeckt, so hat der keinen Charakter, oder man kann sich keinen bestimmten Begriff von ihm machen; man hat keine bestimmte Regel dessen was man sich von ihm zu versichern hat.’ (Pillau XXV 2, 825. Dit verslag betreft het wintercollege 1777/78)

aan bepaalde onveranderlijke beginselen bindt, die men zich door de eigen rede voorschrijft. Het komt daarbij niet aan op datgene, wat de natuur van de mens, maar op datgene wat de mens van zichzelf maakt. Het eerste behoort tot het temperament, waarbij het subject grotendeels passief is.’¹⁰

De mens is geheel verantwoordelijk voor zijn karakter. Het gaat om die verantwoordelijkheid. Men krijgt soms de indruk dat volgens Kant karakter zelf een maxime is, namelijk die van ‘waarachtig zijn’: ‘In één woord, waarachtigheid, tot hoogste maxime gemaakt, is het enige bewijs dat iemand zich bewust is een karakter te hebben.’¹¹ Iemand die liegt heeft geen karakter.¹² Karakter lijkt daarmee af te hangen van het zich houden aan bepaalde onontbeerlijke maximes. In de Anthropologie somt Kant er vijf op in negatieve formulering. Ze komen erop neer dat men open een eerlijk moet zijn: niet huichelen, enzovoort (VII 294). Heeft men die niet, dan bezit men, zo lijkt het, welke andere maximes men ook leeft, geen karakter.

In een andere passage (ditmaal uit die Religion) lijkt het er zelfs op dat Kant, om de volstrekte menselijke verantwoordelijkheid te handhaven, meent dat wij ook onze natuurlijke aanleg zelf gekozen hebben.¹³ Mogelijk bedoelt hij hier echter met het ‘von Natur’ alleen het gangbare spraakgebruik, de populair gangbare opvatting, want is zijn ethiekcollege zegt hij dat onze ‘Gesinnung’ (mentale instelling, zoals bereidwilligheid, opgewektheid) op beginselen berust.¹⁴

In de Kritik der reinen Vernunft is hij van mening dat wij op de intelligibele grond van ons empirisch karakter geen greep hebben.¹⁵ Aan de zwakheden van het natuurlijk karakter, het temperament, heeft men volgens de Kritik der reinen Vernunft geen

10 VII 292, 15-18. Cf. Hutcheson ‘..we denominate the character from the prevailing principle.’ (Inquiry II.3.14.) Voor Aristoteles zie noot 19 hieronder. Wat betreft het temperament volgt Kant de in zijn tijd nog gangbare klassieke indeling in sanguinisch, melancholisch, cholerisch en flegmatisch. (VII 285vv.)

11 ‘Mit einem Worte: Wahrhaftigkeit im Inneren des Geständnisses vor sich selbst und zugleich im Betragen gegen jeden Anderen, sich zur obersten Maxime gemacht, ist der einzige Beweis des Bewußtseins eines Menschen, daß er einen Charakter hat..’ Hij voegt daar nog aan toe:’und da diesen zu haben das Minimum ist, was man von einem vernünftigen Menschen fordern kann, zugleich aber auch das Maximum des inneren Werts (der Menschenwürde)..’ (VII 295, 14-19)

12‘..wer da lügt, der hat ja keinen Character.’ ‘Wenn man spricht was der Wahrheit gemäß ist, so hat man eine Regel; die Lüge ist eine Abweichung von der Wahrheit, und also auch von der Regel; der da lügt hat also keine Grundsätze, folglich auch keinen Character.’ (Pillau XXV 2, 822) Enkele jaren eerder had Kant bij Friedländer echter opgemerkt: ‘Der böse Charackter kann eingetheilt werden in de betrüglichen und boshaften. Der betrügliche ist ein niederträchtiger und verachtungswürdiger Charackter...’ (XXV 1, 635.

Dit verslag betreft het wintercollege 1775/76.)

13 ‘Die eine oder die andere Gesinnung als angeborene Beschaffenheit von Natur haben, bedeutet hier auch nicht, daß sie von dem Menschen der sie hegt, gar nicht erworben, d.i. er nicht Urheber sei, sondern das sie nur nicht in der Zeit erworben sei (daß er eines oder anderes von Jugend auf sei..).’ (Rel. VI 25)

In bepaalde kringen is overigens lang in deze trant gedacht, cf. de Remonstrantse ethicus H.Y.

Groenewegen, Het donkere vraagstuk der sexueele ethiek, Leiden, 1923, p. VI ‘De mensch blijft altijd schepper van zijn karakter. Een recht om te zijn en te blijven wat men is, bestaat niet.’ (Dit in verband met homofiele geaardheid.) Geciteerd in P. Koenders, Tussen christelijk réveil en seksuele revolutie, Amsterdam 1996, 183.

14 Vorlesung 64, ‘Gott will Gesinnungen haben und die müssen aus einem innern principio kommen…’

15‘....selbst aber is sie [die Vernunft] nicht in der Zeit, und gerät etwa in einen neuen Zustand, darin sie vorher nicht war; sie ist bestimmend, aber nicht bestimmbar in Ansehung desselben. Daher kann man nicht fragen: warum hat sich nicht die Vernunft anders bestimmt? sondern nur: warum hat sie die Erscheinungen durch ihre Kausalität nicht anders bestimmt? Darauf aber ist keine Antwort möglich. Denn ein anderer intelligibler Charakter würde einen anderen empirischen gegeben haben..’ (A 556)

schuld.¹⁶ Dit neemt echter de verantwoordelijkheid niet weg, want de causaliteit van de rede is niet aan de empirische natuur gebonden (A 552).

Kant laat in de Kritik der reinen Vernunft enige ruimte voor niet-toerekingsvatbaarheid.

Het empirisch karakter wordt weliswaar door het intelligibele bepaald, maar van de wijze waarop dat gebeurt, hebben wij geen kennis.¹⁷ Een geheel rechtvaardige beoordeling is daarom onmogelijk (KrV A 551n).

Het begrip karakter heeft bij Kant dus een specifieke betekenis. Hij onderscheidt temperament, de natuurlijke (karakter)aanleg, van karakter in de zin van rationeel wilsbesluit. Het gaat bij dat laatste om het reeds genoemde ‘Character als der Denkungsart’, wat gebaseerd is op het hebben van een vrije wil. Een karakter hebben, is die eigenschap van de wil volgens welke het subject zich aan bepaalde praktische door zijn eigen rede onveranderlijk voorgeschreven principes bindt. In zijn ethiekcollege stelt hij karakter gelijk aan de vrije wil.¹⁸

Karakter is juist het tegenovergestelde van de natuurlijke aanleg. ‘Der Mensch, der sich eines Charakters in seiner Denkungsart bewußt ist, hat ihn nicht von der Natur, sondern muß ihn jederzeit erworben haben.’¹⁹ In enigszins autobiografisch klinkende bewoordingen beschrijft Kant dit als een soort wedergeboorte.²⁰

Volgens de collegeverslagen over Antropologie (1777/78) stelde Kant dat maximes noodzakelijk verbonden zijn met karakter.²¹ Maximes zijn principes, en alleen iemand die op grond van principes, goed of slecht, handelt heeft karakter.²² Iemand met een slecht

16 ‘Wie viel aber davon reine Wirkung der Freiheit, wie viel der bloßen Natur und dem unverschuldeten Fehler des Temperaments...zuzuschreiben sei, kann niemand ergründen..’ (A 551)

17 ‘Gesetzt nun, man könnte sagen: die Vernunft habe Kausalität in Ansehung der Erscheinung; könnte da wohl die Handlung derselben frei heißen, da sie im empirischen Charakter derselben (der Sinnesart) ganz genau bestimmt und notwendig ist? Dieser ist wiederum im intelligiblen Charakter (der Denkungsart) bestimmt. Die letztere kennen wir aber nicht...’ (A 551)

18 Mrongovius XXV 2, 1385 ‘Das characteristische des freien Willens aber macht den eigentlichen Character des Menschen aus und dies ist der Character des Menschen im stricktesten Verstande und man nennt es Denkungsart.’ (Dit verslag betreft het wintercollege 1784/85.)

19 Anthropologie VII 294. Kant sluit zich in dit opzicht aan bij Aristoteles’ opvatting van deugd als een door oefening verworven vaardigheid, respectievelijk mentaliteit (έξις). Zie bijvoorbeeld Ethica

Nicomachea, Cap. II 1106b Εστιν αρα ή αρετη έξις πρoαιρετικη (deugd is een houding die ons in staat stelt ons bepaalde handelingen voor te nemen). Cf. ook a.w. Cap. X.8.3, karakter hangt met principes samen.

20‘Man kann auch annehmen: daß die Gründung desselben gleich einer Art der Wiedergeburt..sie und den Zeitpunkt, da diese Umwandlung in ihm vorging, gleich einer neuen Epoche ihm unvergeßlich mache. - Erziehung, Beispiele und Belehrung können diese Festigkeit und Beharrlichkeit in Grundsätzen überhaupt nicht nach und nach, sondern nur gleichsam durch eine Explosion, die auf den Überdruß am schwankenden Zustande des Instinkts auf einmal erfolgt, bewirken. Vielleicht werden nur Wenige sein, die diese Revolution vor dem 30sten Jahre versucht, und noch wenigere, die sie vor dem 40sten fest gegründet haben.’ (Anthr. VII 294) Cf. Refl. 1518 ‘Gegen das 40ste Jahr bildet sich erst die rechte Denkungsart.’ ‘It is safe to assume that Kant underwent such a rebirth at about forty..’ (M. Kuehn, Kant, A Biography, Cambridge, 2001, 148)

21‘Der so keinen Character hat, hat auch keine Maximen; sondern er wird immer durch Anreize bewogen, und das Temperament ist immer dazwischen. z.E. Ein Richter der keinen Character hat ist sehr schädlich.’

[Hij laat zich namelijk door zijn emoties beïnvloeden.] (Pillau XXV 2, 822)

22‘Die feste Anhänglichkeit an Grundsätze macht den Charakter aus; nach dem nun diese Grundsätze gut oder böse sind, nachdem ist auch der Character entweder gut oder böse.’ (L.c.)

karakter is principiëler dan iemand die van nature goedhartig is.²³ Kant vindt hier onvastheid en veranderlijkheid het ergst van alles.²⁴ Men zou kunnen zeggen dat een karaktervol mens gericht is op vastheid als zodanig.

Later, in de Anthropologie, uitgegeven in 1798, lijkt hij wat betreft boze principes van mening veranderd te zijn: er bestaan geen boze principes.²⁵ Het kwaad is zonder karakter.²⁶ Iemand die slecht is kan dus geen karakter hebben. In Über Pädagogik, een serie colleges met Kants toestemming uitgegeven in 1803, wordt weer wel over een slecht karakter gesproken, dat gekenmerkt wordt door ‘hardnekkigheid’.²⁷ Kant omschrijft karakter hier als het vaste voornemen iets te willen doen en ook ten uitvoer te brengen (IX 487, 28 – 488, 8). Hij heeft, net als in het collegeverslag van Pillau, een zekere waardering voor het element van standvastigheid dat deel van de hardnekkigheid uitmaakt. Ook hier geldt ‘Der Charakter besteht in der Fertigkeit, nach Maximen zu handeln.’(IX 481, 9-10)

Karakter moet geleerd worden; kinderen moet daarom voortdurend worden bijgebracht volgens vaste (en goede) regels te handelen.²⁸ Karakter bestaat uit het (consequent) toepassen van de verstandelijke regels die men geleerd heeft.

Men kan dus twee opvattingen van maximes onderscheiden: die van zeer bewust aanvaarde, het karakter vormende algemene regels (beginselen), die als ze goed zijn respect afdwingen²⁹, en die van regels welke ten grondslag liggen aan ieder handeling van de mens als vrij, redelijk wezen.

23‘Der Gutherzige ist ein Spiel der Eindrücke, die in ihm das Wohlwollen erwecken. ... Die Gutherzigkeit ist ohne Regel. Diese Gutherzigkeit muß unter ein Regel stehen, so daß der Charackter mit gebildet wird, denn sonst ... folgt der Mensch seinem Instinct und seinen sinnlichen Antrieben aber nicht seinen Grundsätzen.’ (Friedländer XXV 1, 629) Cf. II 219, 23-33.

24‘Ein Mensch ohne Character ist veränderlich, heute anders und morgen wieder anders. Ein Character hat immer etwas achtungswürdiges auch wenn er böse ist..’ (Pillau XXV 2, 823) Bij Friedländer is Kant overigens minder positief over het boze karakter: ‘..das ist das ärgste, was man sagen kann: der Mensch hat einen bösen Charackter, denn alsdenn thut man das böse aus Grundsätzen.’ (XXV 1, 636)

25‘Der Mensch aber billigt das Böse in sich nie, und so gibt es eigentlich keine Bosheit aus Grundsätzen, sondern nur aus Verlassung derselben.’ (VII 293) Dit in tegenstelling tot Kants uitspraak bij Friedländer in de vorige voetnoot (noot 24).

26‘...weil das Böse (da es Widerstreit mit sich selbst bei sich führt und kein bleibendes Princip in sich selbst verstattet) eigentlich ohne Charakter ist.’ (VII 328) Iets dergelijks had hij weliswaar reeds eerder (1775/79?) tussen haakjes opgemerkt: ‘(Das Böse verträgt sich nicht mit Grundsätzen.)’ Enkele regels verder noteert hij echter:’Böser: Bosheit des Herzens und Charakters.’ (Refl. 1494. XV 757, 28-29)

27 Misschien is hier sprake van invloed van Locke. Cf. J. Locke, a.w. § 87 ‘But yet there is one, and but one fault, for which, I think, children should be beaten; and that is obstinacy or rebellion.’

28 Pillau XXV 2, 823. Cf. Pillau XXV 2, 825 ‘Wenn ein Mensch sich nicht gewöhnt hat nach Regeln zu handeln; so können wir ja auch bey ihm keine Regeln bemerken.’ Ook Friedländer XXV 1, 633

‘Grundsätze müßen gelehrt und eingesehen werden.’

29‘Der Charackter ist der Gebrauch unserere Willkür nach Regeln und Grundsätzen zu handeln. Der Charackter ist schätzens und achtungswerth.’ (Friedländer XXV 1, 630) Kant noemt overigens in een ander collegeverslag ook gezondheids- en fatsoensregels maximen:’Es giebt dreierlei Arten von Maximen 1 Maximen der Diaetetic wenn man ißt, schläft, geht, aufsteht 2 Maximen des Umgangs und 3 Maximen der Sittlichkeit.’ (Mrongovius XXV 2, 1387) Maximen zijn dan leefregels in het algemeen. In dit college- verslag schuift het karakter op in de richting van het drager van de zedenwet zijn.’Das characteristische des freien Willens aber macht den eigenlichen Character des Menschen aus.’ (XXV 2, 1385)

De maximes waar het karakter op berust, worden gekenmerkt door hun onveranderlijkheid.³⁰ Deze maximes hebben eigenschappen die aan de latere zedenwet doen denken: ‘Grundsätze können nur gefaßt werden.... so fern man fähig ist Achtung für das Recht anderer Menschen zu haben.’ (XXV 1, 631; Friedländer)